- گیاه‌شناسی
- تاریخچه
- ترکیبات شیمیایی
- ارزش غذایی
- خواص درمانی
- کاشت و برداشت
- تولید موز
- فرآورده‌های موز
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[میوه‌جات] [زنجبیل‌سانان]
موز یا به زبان دری افغانستان کیله (به انگلیسی: Banana؛ به آلمانی: die Banane)، نام میوه و درخت آن با همین نام از فرمانرو گیاهان و راسته‌ی زنجبیل‌سانان است که بومی مناطق حاره‌ای جنوب شرق آسیا، شبه جزایر مالزی، و استرالیا است[۱]. امروزه این گیاه در تمام مناطق گرمسیری که از رطوبت مطلوبی برخوردار باشند کاشت می‌شود[٢].
[↑] گیاه‌شناسی
موز، در کتابهاى طب سنتی با نام‌هاى «موز» و «طلح» آمده است. انواع آن را به انگلیسى «Banana» و «Plantain» گویند. گیاه آن، با نام علمی «Musa sapientum» و یا «Musa paradisiaca»، از فرمانرو «گیاهان» (Plantae)، راسته‌ی «زنجبیل‌سانان» (Zingiberales)، تیـره‌ی «مـوزیـات» (Musaceae)، ســرده‌ی «مـوزا» (Musa) و گـونـه‌ی «مـوز» (Banana) است[٣].
موز، بومی مناطق حاره خاوردور است و گیاه آن از گیاهان چند ساله علفی بزرگ است که شبیه درختچه می‌باشد، اما ساقه‌های آن علفی است[۴].
از آنجایی که گیاه موز نسبتاً بلند و مستقیم و محکم می‌باشد، اشتباهاً به آن درخت می‌گویند، در حالی‌که واقعیت آن است که آن‌ها فقط شاخه‌هایی هستند که پس از دادن میوه خشک شده و از بین می‌روند[۵]. این شاخه‌ها می‌توانند به بلندی بین دو تا هشت متر برسند و برگ‌های آن نیز به‌حدود سه‌ونیم متر می‌تواند برسد. قسمت تحتانی برگ‌ها لوله شده و داخل یکدیگر پیچیده و تشکیل یک نوع ساقه کلفت را می‌دهند که در حقیقت دنباله‌ی تحتانی برگ‌های آن به‌هم پیچیده است. عرض برگ‌ها، ٣٠ تا ۵٠ سانتی‌متر می‌باشد و رنگ آن‌ها سبز روشن است. برگ‌ها به‌طور گروهی در انتهای تنه برگی گیاه، چتر می‌زنند و گل آذین گیاه از بین برگ‌ها ظاهر می‌شود[٦] و میوه موز به‌صورت خوشه در انتهای ساقه تشکیل می‌شود[٧].
ترتیب باردهی این گیاه، چنان‌که در بالا گفته شد، به این نحو است که پس از هر باردهی برگ‌ها و ساقه از بین می‌روند و از قسمت زیرزمینی گیاه یک ساقه دیگری متشکل از برگ‌ها خارج می‌شود که آن‌هم پس از میوه دادن به‌نوبه خود از بین رفته، جای خود را به‌ساقه جدید می‌دهد[٨].
تکثیر موز از طریق پاجوش‌هایی است که از ریشه آن می‌زند و هنگامی که این پاجوش‌ها به ارتفاع ٨٠ سانتی‌متر رسیدند، آن را جدا کرده و از فاصله ٣ - ٢ متر دورتر از بوته مادر می‌کارند[۹]. میوه موز میوه‌ای است استوانه‌ای و قوسی که بسته به‌نوع موز به قطر ۱٢ - ٣ سانتی‌متر و به‌طول ٣٠ - ۵ سانتی متر است. رنگ پوست میوه معمولاً سبز مایل به زرد و یا زرد است که پس از رسیدن و مدتی ماندن، کمی قهوه‌ای می‌شود. در قسمت داخلی پوست، گوشت سفید شیرین و در بعضی ارقام بسیار معطر و لذیذ واقع اسـت. در میـوه مـوز معمـولاً دانه رشـد ننمـوده و وجـود ندارد. معمـولاً در حـدود ۴٠ درصـد از مـوز را پوسـت و ٦٠ درصـد را گوشـت تشـکیل می‌دهـد[۱٠].
برای مصرف خوراکی، موز را هنگامی‌که هنوز سبز است، از درخت می‌چینند و به‌مناطق مختلف می‌فرستند و در آن‌جا، آن را به‌وسیله گرمادادن می‌رسانند. موز انواع مختلف دارد یک نوع آن بسیار درشت و نوعی از آن هم خیلی ریز است که مزه شیرینی دارد.
[↑] تاریخچه
موز یکى از قدیمى‌ترین گیاهان کشت شده در دنیا بوده و احتمالاً از یک گونه وحشى مشتق شده است[۱۱]. کشاورزان آسیای جنوب شرقی، نخستین کسانی بودند که موز را اهلی کردند.
هرچند قدمت کشت موز قبل از کشت برنج بوده است و منشأ آن به شرق آسیا و اقیانوسیه می‌رسد، اما بعدها، کشت آن در آفریقا نیز رونق یافت. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که کشت موز در باتلاق‌های کوک، در ارتفاعات غربی استان پاپوآ گینه نو، به حداقل ۵٠٠٠ سال پیش از میلاد می‌رسد[۱٢] و حتی امکان دارد که به ٨٠٠٠ سال پیش از میلاد برسد[۱٣].
این گیاه، از چهار هزار سال پیش در هندوستان نیز کشت می‌شده است[۱۴]. انتـونی موســی (Antonius Musa)، که پـزشــک مخـصـوص اوکاویـوس آگـوســتـوس (Octavius Augustus)، امپراتور روم بود، کشت موز آفریقایی را بین ٦٣ تا ۱۴ پیش از میلاد در اروپا رواج داد[۱۵].
از سوی دیگر، در دوران قبل و بعد از اسلام، بین ٧٠٠-۱۵٠٠ میلادی کشت موز، در امتداد رودخانه نیل و در بین‌النهرین و فلسطین روی داده است[۱٦].
بعدها، در سال ۱۴۸۲ میلادی، پرتغالی‌ها موز را در سواحل گینه پیدا کردند و به جزائر قناری بردند و سپس به‌وسیله میسیونر مذهبی اسپانیولی به‌نواحی حاره آمریکا برده شد و اکنون موز در تمام مناطق گرمسیر دنیا کشت می‌شود[۱٧].
[↑] ترکیبات شیمیایی
در صد گرم موز مواد زیر موجود است: انرژی ۱٠٠ کالری، آب ٧٠ گرم، پروتئین ٠/٨ گرم، چربی ٠/٢ گرم، قند ٦/۵ گرم، کلسیم ٨ میلی‌گرم، فسفر ٢۵ میلی‌گرم، آهن ٠/٧ میلی‌گرم، سدیم ۱ میلی‌گرم، پتاسیم ٣٧٠ میلی‌گرم، ویتامین آ ۱۹٠ (A) واحد، ویتامین ب ۱ (B1) ٠/٠۵ میلی‌گرم، ویتامین ب ٢ (B2) ٠/٠٦ میلی‌گرم، ویتامین ب ٣ (B3) ٠/٠٧ میلی‌گرم، و ویتامین ث ۱٠ (C) میلی‌گرم.
قندی که در موز وجود دارد، به‌سرعت قابل جذب است. افزون بر این، در موز چند ماده شیمیایی بسیار مهم مانند سروتونین، نوروپی تفرین، دوپامین و کاته چولامین موجود است.
[↑] ارزش غذایی
موز انرژی زیادی دارد و چون نرم است، غذای خوبی برای کودکان و افراد مسن می‌باشد.
در کشورهای استوایی معمولاً موز را می‌پزند و همراه با برنج و لوبیا می‌خورند. در کشورهای آمریکای لاتین موز را ورقه ورقه کرده و در آفتاب خشک می‌کنند.
هنگامی‌که پوست موز زرد و سفت و روی آن لکه‌های سیاه وجود داشته باشد، این نشانه آن است که موز رسیده است. موز نارس به‌دلیل داشتن نشاسته‌ی زیاد هضمش سنگین است[*].
[↑] خواص درمانی
موز از نظر طب سنتی، معتدل و تر است و خون را غلیظ می‌کند[]. شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا، در کتاب قانون می‌نویسد: «اندک غذا دهد و ملین است. بر معده گران است و زیاد خوردنش معده را بسیار گران کند. باید مزاج‌گرمان، بعد از خوردن موز اسکنجبین و زوریا خورند و سردمزاجان عسل تناول نمایند. [موز، بر اندامان دفعی مؤثر است و تولید] ادار بول کند، با گرده سازگار است و آب پشت (منی) را بیفزاید.»[ابوعلی سینا، قانون، ج ٢، ص ٢٢۹]
از لحاظ دانش پزشکی امروزی، موز، به‌دلیل داشتن پتاسیم زیاد ضد سرطان بوده و غذای خوبی برای ماهیچه‌ها می‌باشد؛ خون‌ساز است؛ بنابراین، اشخاص لاغر و کم‌خون حتماً باید موز بخورند؛ این میوه، تاثیر خوبی در تأمین رشد و تعادل سیستم اعصاب دارد و برای درمان ضعف بدن آن را باید با عسل خورد. در ضمن، موز تقویت‌کننده‌ی معده و نیروی جنسی است و در درمان زخم معده و روده بسیار مؤثر می‌باشد. اما نیاید فراموش شود که موز نفاخ است و زیادخوردن آن به‌ویژه در سردمزاجان تولید گاز معده می‌کند. برای رفع این عارضه باید پس از موز کمی نمک خورد.
افزون بر این، موز برای درمان اسهال کاربرد خوبی دارد و به‌ویژه شیره‌ی گل‌های آن، درمان‌کنندۀ اسهال خونی است. هم‌چنین، گرد موز، داروی خوبی برای پائین‌آوردن کلسترول است؛ جوشانده موز اثر قطع خونریزی دارد؛ ضماد برگ درخت موز برای درمان و سوختگی مفید است و ریشه آن دفع‌کننده کرم معده است.
با این حال، موز به‌علت دارا بودن قند زیاد برای مبتلایان به بیماری قند زیان‌آور است و نباید در خوردن آن افراط شود. گذشته از این، مضرات خاص دیگری تاکنون گزارش نشده است.
[↑] کاشت و برداشت
[↑] تولید موز
[↑] فرآورده‌های موز
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا به‌همت دانیال مهدی و الهام مهدی (محمدی) و زیر نظر مهدیزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[٢]-
[٣]-
[۴]-
[۵]-
[٦]-
[٧]-
[٨]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]- خواص موز، وب‌سایت ایران‌ویج
[۱٢]- «Banana», From Wikipedia, the free encyclopedia
[۱٣]- «Tracing antiquity of banana cultivation in Papua New Guinea». The Australia & Pacific Science Foundation. Archived from the original on August 29, 2007.
[۱۴]- «Banana History», About.com - Home Cooking
[۱۵]-
[۱٦]-
[۱٧]-
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
