اطلس تاريخ ايران
(قبل از ميلاد مسيح)
ايران در دوره نوسنگی
فهرست مندرجات
[ميانه سنگی] [آغاز شهرنشينی]
[↑] آثار دوران نوسنگی
در پايان آخرين مرحله پارينه سنگی كه قبلاً دوران ميان‌سنگی خوانده می‌شد و امروزه در ناميدن آن به فراپارينه سنگی توافق همگانی وجود دارد، دوران جديد آغاز شد كه با تحولاتی كه در صنايع و روش زندگی صورت گرفت، آن را دوران نوسنگی می‌نامند.
تمامی حوادث و اتفاقاتی كه به‌وقوع پيوست تا انسان برای ادامه حيات دست از جمع‌آوری غذا و شكارورزی و صيد بردارد و با توليد غذا وارد مرحله نوينی از زندگی فرهنگی گردد، كه ما امروز ادامه آن را می‌گذرانيم، از همين دوران فرهنگی كه اصطلاحاً نوسنگی ناميده شده، آغاز گرديد است. اين دوران در خاورميانه و ايران زودتر از ٩٠٠٠ سال قبل شروع نشده است، در حالی در ساير قسمت‌های جهان گاهی چند هزار سال بعد از آن آغاز گرديد.
در ايران حدود ٩٠٠٠ سال قبل، گروه‌هايی از جوامع انسانی با استقرار در يك منطقه و در نهايت يك محل، دوره كوچ دائم از منطقه‌ای به منطقه‌ای ديگر و از محلی به محلی ديگر را پشت سر گذاشتند و دوره توليد غذا و سكونت در يك محل را آغاز كردند.
اين دوران نسبت به ساير ادوار فرهنگی دارای چندين ويژگی است كه از جمله آنها تغييراتی است كه در شكل ظاهری برخی از ابزارهای سنگی به‌وجود آمد تا عملكرد آنها را تغيير دهد و در جهت نيازهای فنی خود، آنها را به ابزارهای كارآمدتری تبديل كند.
ابزارهای سنگی به سرعت تخصصی شدند. انواع تيغه‌ها، خراشنده‌ها و رنده‌ها، اسكنه‌ها و مته‌ها برای كاربردهای خاص ساخته شدند و ابزارهای خاص متناسب با توليدات كشاورزی نيز، به آنها اضافه گرديد. اين گروه را بيشتر هاونهای سنگی، دسته هاونها، ساينده‌ها و ساطورهای سنگی برای خرد كردن ساقه حبوبات و غلات و نظاير آنها، تشكيل می‌دادند.
دوران نوسنگی در ايران را می‌توان به چند دوره كوتاه‌تر بر اساس تحولات صنعتی ابزارسازی و يا نحوه زندگی، تقسيم كرد. آنچه رايج بوده است، تقسيم اين دوران به دو "دوره نوسنگی قبل از توليد و استفاده از سفال"، و "دوره نوسنگی توام با توليد غذا و استفاده از سفال" بوده است. اين تقسيم‌بندی را اگر برای منطقه محدود خاور نزديك و خاورميانه بتوان پذيرفت، با توجه به فرهنگ انسان در سطح جهان غير قابل قبول است. به‌عنوان مثال در ژاپن دوره نوسنگی از حدود ده هزار سال قبل شروع شده و از همان آغاز با توليد سفال كه به سفال نوع "جامون" (jamon) مشهور است، همراه بوده است. مردم دوره جامون علاوه بر سفال، از ظروف سنگی و همچنين تير و كمان نيز استفاده می‌كردند و در محوطه‌های كوچك به سر می‌بردند. اين مردم غذای مورد نياز خود را از طريق جمع آوری و شكار صيد تامين می‌كردند. نخستين توليدكنندگان غذا در حدود قرن سوم پيش ميلاد در ژاپن از طريق كشت برنج به تامين نيازهای غذايی پرداختند كه با دوره "يايوی" (Yayoi) آغاز شد. برای ايران در دوران نوسنگی، يعنی در دورانی كه پايان آن استقرار كامل در روستاها و آغاز شهرنشينی است، نگارنده با توجه به مطالعات انجام شده انسان‌شناسی و باستان‌شناسی تقسيم‌بندی زير را پيشنهاد كرده است:
- الف: دوره جمع‌آوری غذا.
ب: دوره گردآوری و ذخير غذا.
ج: دوره توليد و استقرار در روستاها.
به‌موجب اين تقسيم‌بندی، دوران نوسنگی ايران با جمع‌آوری غذا و شكار صيد، كه ادامه روش زندگی در دوره فراپاينه سنگی است، ادامه پيدا كرد، ولی با اين تفاوت كه تحولات و تغييرات چشمگيری در فن ابزارسازی به‌وجود آمد. از ريز تيغه‌ها به‌مراتب بيشتر از دوران قبلی استفاده می‌شد و ادوات سنگی تخصصی ديگری كه در دوران قبلی سابقه نداشت، ساخته و به‌كار گرفته شد.
آثار اين دوره در غارها و پناهگاه‌های سنگی در قسمت‌های مختلف ايران‌شناسايی شده‌اند كه آثار موجود در غارهای "علی تپه"، "هاتو" و "كمربند" مشخص‌ترين آنها هستند كه تا كنون گزارش گرديده‌اند.
در دوره بعد، يعنی دوره گردآوری و ذخير غذا كه گاهی نيز با توليد نوعی سفال ساده همراه بوده است، انسان علاوه بر جمع‌آوری و شكار و صيد برای تامين غذای مورد نياز فوری، قسمتی از برداشت خود را نيز به صورت ساده و ابتدايی برای مدت كوتاهی ذخيره می‌كرده است تپه "گنج دره" در نزديكی هرسين كرمانشاه و "تپه سراب" در شش كيلومتری شرق كرمانشاه، نمونه‌های از اين دوره فرهنگی را ارائه می‌كنند.
در دوره بعدی كه توليد غذا آغاز شد، انسان علاوه بر توليد بخش مهمی از نيازهای غذايی خود، موفق گشت تا با ايجاد سرپناه‌های ساده در معماری نيز قابليت‌های فرهنگی خود را ظاهر سازد و با ايجاد روستاهای كوچك موقت، در نهايت روستاهای دائمی را پديد آورد كه خود را مقدمه‌ای بر شهرنشينی محسوب می‌گردد.
در ايران تمامی مراحلی را كه انسان پيموده است تا از زندگی كوچ‌روی و خانه به دوش دائمی به مرحله آغازنشينی وارد گردد، می‌توان با استنادات و شواهد عينی حاصل از بررسی‌ها و حفريات انسان‌شناسی مورد مطالعه قرارداد. چنين مطالعه‌ای در ساير مناطق خاورميانه به آسانی ايران امكان ندارد. با توجه به اين مهم است كه بايد خاورميانه و خاور نزديك، منطقه‌ای كليدی برای بررسی تحولات فرهنگی انسان تصور كرد و آن را گاهواره و مهد فرهنگ و تمدن ناميد.
با وجود تغييراتی كه در هر دوره نسبت به دوره پيش پديد می‌آمد، تمام يا جنبه‌های از نحوه فرهنگ‌های پيشين باقی ماندند كه امروز با مطالعه آنها می‌توان با سابقه فرهنگی برخی از گونه‌های فرهنگی انسان در خاور نزديك نيز آشنا شد. به‌عنوان مثال، در تپه "گوران" در دره هليلان كه در حدود ٦٠ كيلومتری جنوب كرمانشاه واقع شده است، باستان‌شناسان موفق به شناسايی چگونگی بقايای نخستين مرحله استقرار موقت در آن محل شده‌اند كه می‌توان آن را پيشينه‌ای بر زندگی كوچ روی تصور كرد.
در ايران كه تاثير ويژگی‌های فرهنگی منطقه‌ای و محلی در نحوه ساخت ادوات و ابزارهای سنگی به دليل چندگونگی وضعيت طبيعی و اقليمی از دوره پارينه سنگی جدی آغاز شده بود، در دوران نوسنگی با وضوح بيشتری قابل بررسی است. به‌همين دليل، در بررسی ادوار مختلف دوران سنگی در ايران، تحولات فرهنگی هر منطقه بايد به‌طور مستقل مورد بررسی قرار گيرد. در مطالعه حاضر، فقط به‌صورت بسيار فشرده به تغييراتی كه در دوران نوسنگی در مناطقی كه پژوهش‌های باستان‌شناسی آن مناطق بيش از ساير قسمت‌ها صورت گرفته است، پرداخته خواهد شد. اهم اين مناطق عبارتند از: جنوب غربی ايران، غرب ايران، منطقه فلات مركزی و شمال شرقی ايران. متاسفانه، هنوز گزارش كامل حفريات و بررسی‌های باستان‌شناسی انجام شده در ساير مناطق ايران منتشر نگرديده و اطلاعات موجود از حدود خبر نامه‌های كوتاه تجاوز نمی‌كند. به‌همين سبب، ارائه نمونه‌های مشخص از تحولات و تغييرات فرهنگی ايران در دوران نوسنگی به مناطقی در جنوب غربی و غرب، فلات مركزی و شمال شرقی ايران در اين مختصر محدود می‌باشد. بنابراين، به اجمال ويژگی‌های فرهنگی اين دوران را در چندين محل باستانی فهرست‌وار نام می‌بريم. در نقشه‌ها نيز، محل‌های تقريبی باستانی را كه گزارش بررسی و حفريات آنها چاپ و منتشر شده است (هر چند به‌صورت خبرنامه‌های كوتاه) تعيين می‌نماييم.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برگرفته از سايت اينترنتی فرهنگسرا است. اما نويسنده مشخص نيست.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- اطلس تاريخ ايران (نوسنگی: آغاز پيدايش جوامع روستايی، ۱۲٠٠٠)، سايت اينترنتی فرهنگسرا
[↑] جُستارهای وابسته
□ ايران
□ تاريخ ايران
□ نام‌های تاريخی ايران
[↑] سرچشمه‌ها
□ سايت اينترنتی فرهنگسرا
[برگشت به بالا] [گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله]
