فهرست مندرجاتتقویم عبری
[قبل] [بعد]
[↑] مقدمه
ابداع تقویم (گاه‌شماری) از ابتدایی‌ترین و قدیمی‌ترین ابزار بشر برای برنامه‌ریزی و آینده‌نگری در زندگی به‌شمار می‌رود.
انسان از زمانی كه خود را شناخت سعی بر آن داشت كه با استفاده از «گاه»های مختلف، به زندگی خود نظم ببخشد. شاید بتوان اولین «گاه» را نوبت‌های گرسنگی دانست كه زمان خوردن و آشامیدن را مشخص می‌كرد. سپس گاهِ خواب و بیداری و گذشت روز و شب برای او معنا پیدا كرد. حركت ماه، گاهِ بعدی بود و در نهایت چرخش و تكرار فصول، گاهِ «سال» را به زندگی انسان وارد كرد. با شكل‌گیری و پیشرفت تمدن‌های اولیه، بشر دو نوع گاه‌شماری قمری (ماهیانه) و شمسی (سالانه) را به‌عنوان ملاك سنجش زمان در مقیاس‌های بزرگ انتخاب نمود. از آن پس شكل‌های متنوعی از گاه‌شماری و تقویم ابداع شد كه بسیاری از آن‌ها با گذشت زمان و وقایع تاریخی، دستخوش تغییر شده یا به‌دست فراموشی سپرده شده‌اند.
بابلی‌ها را می‌توان جز اولین اقوامی دانست كه در تدوین سال‌نما‌ها تلاش كردند. تمدن باستانی بابل توجه ویژه‌ای به نجوم و اخترشناسی داشت و اولین جداول گاه‌شماری یا سال‌نما را در قرن هفتم قبل از میلاد در زمان سلطنت آشور هانیبال تنظیم نمود.
نشانه‌هایی از مصریان باستان در دست است كه تمدن مصر باستان در ۴٠٠٠ سال قبل تقویم منظمی داشت كه تركیبی از تقویم خورشیدی و قمری بود و شروع سال، با بالا آمدن آب رود نیل و طلوع ستارۀ شعرای یمانی همزمان بود.
از مهم‌ترین تقویم‌های تاریخ می‌توان به گاه‌شماری‌های بابلی، عبری، سومری، مصری، آشوری، چینی، مایاها، اسكندری، یونانی، رومی، هندی، بخت‌النصری، سلوكی، تركان، اسلامی، ارمنی، یزدگردی، جلالی (ایرانی)، ژاپنی، ژولیانی، گریگوری (میلادی) و... اشاره كرد.
مهم‌ترین وجه تفاوت این تقویم‌ها، قدمت و مبدأ شمارش، نقطۀ شروع سال و خورشیدی یا قمری بودن آن‌هاست.
در حال حاضر حدود ۴٠ تقویم با مبدأ و زمان آغاز سال متفاوت در جهان مورد استفاده است.
- تقویم اسلامی، شامل چرخه ۱٢ ماه قمری است كه مبدأ آن هجرت حضرت محمد(ص) از مكه به‌مدینه است كه ستاره‌شناسان آن را ۱۵ جولای ٦٢٢ بعد از میلاد می‌دانند. اكنون در سال ۱۴٢۱ هجری قمری قرار داریم. در این تقویم چرخۀ ماه‌ها در میان فصول هر ٣٣ سال یك بار می‌چرخد و زمان ماه‌هایی همچون رمضان هر سال ۱۱ روز زودتر از سال پیش آغاز می‌شود. برای تنظیم آداب دینی، مسلمانان ماه جدید را با رویت هلال ماه آغاز می‌كنند.
اما امور مدنی كشورهای مسلمان بر اساس نوعی تقویم جدولی تنظیم می‌شود. البته كاربرد این تقویم‌ها در كشورهای مختلف اسلامی یكسان نیست. سال هجری قمری با ماه محرم آغاز می‌شود. در هر سه سال قمری، یك بار ماه ذیحجه را كبیسه (٣٠ روزه) می‌گیرند.
- تقویم ایرانی، این تقویم نمونۀ اصلاح‌شدۀ تقویم جلالی یا خیامی است كه سال‌ها را به‌صورت خورشیدی می‌شمارد. گفته شده است كیومرث نخستین پادشاه ایران [آریایی]، اعتدال بهاری و روزی را كه آفتاب به اولین دقیقه برج حمل در می‌آید مبدأ تقویم خود قرار داد. در سال ۴٦۵ هجری قمری به امر جلال‌الدین ملكشاه سلجوقی و به سعی حكیم عمر خیام و چند دانشمند دیگر، این تقویم براساس گاه‌شمار خورشیدی یا اوستایی كه متعلق به عهد ساسانیان بود، تدوین شد.
در سال ۱٣٠۴ هجری شمسی، این تقویم به‌عنوان تقویم رسمی كشور ایران در مجلس شورای ملی پذیرفته شد. مبدأ این تقویم هجرت پیامبر اسلام قرار گرفته است اما شمارش سال‌ها به‌صورت خورشیدی صورت می‌گیرد. هر چهار سال یكبار، اسفندماه ٣٠ روزه محاسبه می‌شود. جالب توجه است كه پس از انقلاب فرانسه، به توصیه منجمان، این تقویم (جلالی) مدتی در آن كشور استفاده شد.
- تقویم میلادی (گریگوری)، این تقویم اقتباسی است از قدیمی‌ترین تقویم رومیان كه در ٨٣٨ ق.م ابداع شد. در سال ۴٦ ق.م با تغییراتی به‌نام تقویم ژولیانی توسط ژولیوس سزار قیصر روم به‌عنوان تقویم رسمی روم به‌مدت ۱۵٠٠ سال در اروپا رایج بود. در قرن ششم میلادی یك راهب مسیحی، مبدأ تقویم را بر سال تولد حضرت عیسی(ع) قرار داد. در سال ۱۵٨٢ به فرمان پاپ گریگوری سیزدهم این تقویم اصلاح شد و پس از آن با نام تقویم گریگوری معروف شد.
- تقویم چینی، كه حدود ۴۵٠٠ سال پیش تدوین شد، براساس موقعیت خورشید و ماه تنظیم شده است و مبدأ خاصی برای شمارش سال‌ها ندارد. در این تقویم سال‌ها بر اساس چرخه‌های ٦٠ ساله محاسبه می‌شوند. روز اول ماه‌های ٢۹ یا ٣٠ روزه مصادف با روزهای آغاز هلال ماه در آسمان است. هر دو یا سه سال، یك ماه كبیسه به آن اضافه می‌شود تا با تقویم خورشیدی مطابقت داشته باشد. بنابراین سال نو همزمان با سال نو میلادی در اوایل بهمن ماه آغاز می‌شود. روایت است كه هر سال به اسم ۱٢ جانور و بر اساس تقدم و تأخر دیدار این حیوانات با بودا نام‌گذاری می‌شود. با وجود این‌كه امور اداری چین براساس تقویم گریگوری تنظیم می‌شود، از تقویم سنتی برای تعیین زمان جشن‌ها و فعالیت‌های كشاورزی استفاده می‌شود. اكنون در سال ۴٦٣٦ چینی به سر می‌بریم.
- تقویم هندو، یكی از چندین تقویمی است كه در شبه قاره هند استفاده می‌شود. این تقویم قمری است و سال‌های كبیسه آن مصادف با سال‌های كبیسه در تقویم گریگوری است. مبدأ این تقویم دورۀ ساكا است كه در اعتدال بهاری سال ٧۹ پس از میلاد آغاز شد. سال جدید هندو كه اكنون ۱۹٢۱ است در اسفندماه آغاز می‌شود.
تنوع فرهنگی موجب شده است كه تاریخچه تقویم‌ها در هند بسیار پیچیده باشد. در این كشور حدود ٣٠ تقویم وجود دارد كه هندوها، بودایی‌ها و دیگر اقوام برای تعیین جشن‌های مذهبی خود از آن استفاده می‌كنند.
پس از این مقدمه، به شرح مختصر تقویم عبری می‌پردازیم كه برای برگزاری مراسم و جشن‌های مذهبی یهودیان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
[↑] تقویم عبری
اولین دستور خداوند به بنی‌اسرائیل، تعیین حلول ماه عبری «نیسان» به‌عنوان مبدأ شمارش ماه‌های سال می‌باشد:
«خداوند به مُشه (حضرت موسی) و اَهَرون (هارون) در سرزمین مصر چنین فرمود: «این ماه (نیسان) برای شما اول ماه‌ها باشد، این ماه برای شما اولین ماه از ماه‌های سال خواهد بود» (سفر شموت: ٢و ۱٢: ۱)
بر این اساس، تعیین شمارۀ روزها، آغاز ماه‌ها و شمارش سال‌ها از مهم‌ترین موضوع‌های مورد توجه علمای یهود بوده است. طبق فرمان خداوند، اعیاد سه‌گانه یهود (پسح: سالگرد خروج بنی‌اسرائیل از مصر- شاووعُوت: نزول تورات در كوه سینا- سوكُوت: جشن سایه‌بان‌ها) می‌بایست در موعد مقرر و با مراسم عبادی ویژه برگزار گردد.
همچنین روزهای رُوش هَشانا (آغاز سال نو) و یوم كیپور (روزه بزرگ برای بخشش گناهان) كه با آداب و احكام خاص همراه هستند، می‌بایست به‌دقت تعیین گردند، چرا كه بنابر اعتقاد یهودیان، در چنین ایامی است كه خداوند سرنوشت یك سال گذشته را مورد بررسی قرار داده و چگونگی وضعیت و گذران زندگی را برای سال آینده، رقم می‌زند. علاوه بر این جدا كردن تِروما (سهم كوهن‌ها) و مَعَسِر (یك دهم) از محصول و بهائم و استفاده از میوه درختان غرس شده وابسته به تعیین دقیق روزها و ماه‌های سال بود.
دانستن شمارۀ سال‌ها نیز از این جهت حایز اهمیت بود كه بنا به فرمان خداوند در تورات، در پایان هر دورۀ هفت ساله، سال شِمیطا فرا می‌رسید كه در آن امور كشاورزی تعطیل می‌شد و گروهی از محكومین جرایم مالی آزاد می‌شدند.
در پایان هفت دورۀ ٧ ساله نیز در سال پنجاهم، سال یووِل فرا می‌رسید كه آن نیز شامل احكام خاص خود بود و از این جهت، شمردن سال‌ها نیز بسیار اهمیت داشت.
طبق آیۀ ذكر شده در بالا، ماه‌های عبری، با حلول ماه آغاز می‌شود و با حلول بعدی (یعنی یك دور گردش ماه به دور زمین) پایان می‌یابد. زمان دقیق شروع ماه، هنگامی است كه كره ماه بین زمین و خورشید قرار دارد و در این حالت قابل رویت نمی‌باشد. این زمان به‌زبان عبری -مُولاد» به‌معنای «تولد» نام دارد. فاصله زمانی بین دو مولاد برابر ٢۹ روز و ۱٢ ساعت و ۴۴ دقیقه و ۳،۱۳ ثانیه است.
بنابراین یك سال قمری ٣۵۴ روز و ٨ ساعت و ۴٨ دقیقه و ٦٦ ثانیه خواهد بود و از سال شمسی كه حدود ٣٦۵ روز و ٦ ساعت است، ۱٠ روز و ٢۱ ساعت و ۱۱ دقیقه و ۱٨ ثانیه كوتاه‌تر است و این تفاوت موجب گردش ماه‌های قمری نسبت به‌سال شمسی می‌شود.
از سوی دیگر، طبق فرمان تورات، سالگرد خروج بنی‌اسرائیل از مصر (عید پسح) همواره باید در اوایل بهار جشن گرفته شود و جشن سایه‌بان‌ها (سوكُوت) نیز باید در اوایل پاییز برگزار گردد. در صورتی‌كه سال عبری طبق ماه‌های قمری شمرده شود، پس از گذشت ۹ سال، عید پسح از اول بهار به آخر پاییز منتقل خواهد شد.
و این در حالی است كه این اعیاد و جشن‌ها علاوه بر یادبود مذهبی و تاریخی، جنبۀ كشاورزی نیز دارند. عید پسح هنگام برداشت محصول گندم، عید شاووعوت هنگام تقدیم نوبرانۀ برداشت محصول جو و جشن سوكوت زمان تقدیم نوبرانۀ محصولات شدۀ تابستانی است. ایام خاص توبه (روش هشانا و كیپور) نیز می‌بایست در محدودۀ زمانی اوایل پاییز قرار گیرند.
برای تطبیق این دو موضوع (قمری بودن ماه‌ها و تطابق اعیاد و مناسبت‌ها با سال شمسی) چنین مقرر شد كه هر ٢ یا ٣ سال یك بار، سال كبیسه اعلام شده و یك ماه به آن اضافه شود (سال ۱٣ ماهه).
به این ترتیب از چرخش ماه‌ها و مناسبت‌ها نسبت به‌سال شمسی جلوگیری می‌شود.
اعلام سال كبیسه در ابتدا توسط مجمع عالی روحانیون یهود و به‌صورت مشورتی انجام می‌گرفت. همان‌گونه كه شروع ماه‌هایی كه اعیاد مهم در آن‌ها قرار داشت، با رویت حلول ماه توسط همین مجمع و ار سال پیك به مناطق یهودی‌نشین اعلام می‌شد. علما و دانشمندان یهود برای تنظیم و تثبیت تقویم عبری تلاش بسیار نمودند و در حدود سال ۴۱۱٠ عبری (۱٦۵٠ سال پیش) شكل نهایی و امروزی تقویم عبری توسط دانشمندی به‌نام «هیلل دوم» تدوین شد.
مبنای سر آغاز شمارش تقویم عبری، آفرینش حضرت آدم در نظر گرفته شده است. طبق گفتار تورات خد.اوند در شش مرحله (دوره) یا شبانه‌روز جهان را آفرید و در آخرین مرحله، بشر متعقل را خلق كرد. پس از آن تورات به‌طور دقیق، عمر آدم اول را ذكر می‌كند و تاریخ جهان (یهود) را با ذكر طول عمر نسل‌های بعدی حضرت آدم تا حضرات نوح، ابراهیم، موسی و همچنین انبیأ بعدی بنی‌اسرائیل تا حدود اوایل آبادی معبد دوم بت هَمیقداش (بیت‌المقدس) شرح می‌دهد. با محاسبه این سال‌ها از مبدأ مذكور، طول تاریخ تقویم عبری به ۵٧٦٠ سال (در ۱٣٧٨-۱٣٧۹ هجری شمسی) می‌رسد.
این تقویم از دوره های ۱۹ ساله تشكیل شده است. علت انتخاب عدد ۱۹ آن است كه هر دوره نوزده ساله كه ۱٢ سال آن سال‌های معمولی و ٧ سال آن كبیسه باشد دقیقاً برابر با زمان ۱۹ سال شمسی خواهد بود (دوره نوزده ساله فقط یك ساعت و ۱٠٨٠/۴٨۵ ساعت از مجموع زمان ۱۹ سال شمسی بیشتر خواهد بود كه به حساب نمی‌آید). در نتیجه در این دوره، ماه‌ها قمری و همه سال‌ها شمسی خواهند بود.
با دانستن زمان حلول هر دوره ۱۹ ساله و اضافه كردن زمان ٢ روز و ۱٦ ساعت و ۱٠٨٠/۵۹۵ می‌توان به‌راحتی و با دقت زمان حلول دوره بعدی ۱۹ ساله را محاسبه نمود.
سال‌های كبیسه (۱٣ماهه) در هر دوره عبارتند از، سال سوم، ششم، هشتم، یازدهم، چهاردهم، هفدهم و نوزدهم.
برای تعیین سال‌هایی كه كبیسه هستند، آن سال را بر عدد ۱۹ تقسیم می‌كنیم، اگر عدد باقیمانده یكی از اعداد ٣، ٦، ٨، ۱۱، ۱۴، ۱٧ یا ۱۹ باشد، آن سال كبیسه خواهد بود.
به‌طور مثال در تقسیم سال ۵٧٦٠ بر عدد ۱۹، عدد ٣ باقی می‌ماند كه جز سال‌های كبیسه است.
ماه‌های عبری در ابتدا نام مشخص نداشتند و در تورات و سایر متون مذهبی و كهن یهود، ماه‌ها با ذكر شماره (ماه اول، ماه دوم و...) نام برده شده‌اند. بعدها در اثر حمله بخت‌النصر به سرزمین مقدس و به اسارت رفتن یهودیان به بابِل، با تأثیر گرفتن از فرهنگ بابلی، ماه‌های عبری نام‌هایی مخصوص به‌خود گرفتند.
ترتیب ماه‌های عبری با توجه به ماه‌های ایرانی به شرح زیر هستند (لازم به ذكر است كه این ماه‌ها هر سال در محدوده‌ای ٢٠ روزه نسبت به ماه‌های ایرانی در نوسان هستند):
| ماه عبری | تطابق تقریبی | مدت به روز |
|---|---|---|
| نیسان | فروردین | ۳۰ |
| یار | اردیبهشت | ۲۹ |
| سیوان | خرداد | ۳۰ |
| تموز | تیر | ۲۹ |
| آو | مرداد | ۳۰ |
| اِلول | شهریور | .. |
| تیشری | مهر | ۳۰ |
| حِشوان | آبان* | ۳۰-۲۹ |
| کیسلِو | آذر* | ۳۰-۲۹ |
| طِوِت | دی | ۲۹ |
| شِواط | بهمن | ۳۰ |
| اَدار (اول) | اسفند ** | ۳۰-۲۹ |
| ادار (دوم) | اسفند و فروردین | ۲۹ |
* در برخی سال‌ها، ماه حشوان ٢۹ روز و ماه كیسلو ٣٠ روز در برخی هر دو ٢۹ روز و در برخی دیگر از سال‌ها، هر دو ٣٠ روزه هستند.
** ماه ادار ٢۹ روزه است اما در سال‌های كبیسه، ادار اول ٣٠ روزه خواهد بود.
چون دوران چرخش ماه به دور زمین سی روز كامل نیست بلكه ٢۹ روز و ۱٢ ساعت و ۴۴ دقیقه است و نمی‌توان اعلام اول ماه را در بخشی از روز اعلام كرد، همان‌طور كه در سفر بَمیدبار فصل ۱۱ و آیه ٢٠ آمده است «تا روزهای یك ماه» و از این آیه علما نتیجه گرفته‌اند كه روزها را می‌توان برای شروع ماه برشمرد ولی ساعت‌ها را نه بدین‌خاطر برای كامل بودن روز، ماه‌های سال قمری را تقریباً به‌طور متناوب ٢۹ روزه و ٣٠ روز تعیین كرده‌اند.
با دانستن زمان حلول ماه قبل (فعلی) و اضافه كردن زمان یك روز و دوازده ساعت و ۱٠٨٠/٧۹٣ ساعت می‌توان زمان حلول ماه بعد را محاسبه نمود و با اضافه نمودن زمان ذكر شده به حلول ماه بعد و ماه‌های آتی حتی تا انتهای جهان می‌توان حلول ماه‌ها را محاسبه كرد.
طبق آیه‌ای كه از تورات ذكر شد، خد.اوند ماه نیسان را كه خروج بنی اسرائیل از مصر در آن واقع شده است، اول ماه‌های عبری قرار داد و سایر ماه‌ها به‌نسبت این ماه شمرده می‌شوند (طبق ترتیب فوق). اما مبدأ شمارش سال در تقویم عبری یا به‌عبارت دیگر آغاز سال نو (تقویمی) از ماه تیشری (هفتمین) محسوب می‌گردد. نیز روشن است كه در سال‌های ۱٣ ماهه، ماه اَدار دوم به ترتیب ماه‌ها افزوده می‌شود. در این‌صورت مناسبت‌هایی كه در ماه اَدار قرار دارند (مانند جشن پوریم) در دومین اَدار برگزار می‌گردند.
در تقویم عبری، سه نوع «سال» از نظر تعداد روزهای آن وجود دارد. با توجه به این‌كه سال قمری معادل ٣۵۴ روز و ٨ ساعت و ۴٨ دقیقه می‌باشد، برای سهولت در محاسبات، در هر دوره به ترتیب اولین سال (غیر كبیسه) را ٣۵٣ روز در نظر می‌گیرند و آن را سال «ناقص» می‌نامند. دومین سال ٣۵۴ روز بوده و سال «عادی» نام دارد و سومین سال ٣۵۵ روز و با نام «كامل» شناخته می‌شود. هر یك از این سال‌ها اگر كبیسه باشد به ترتیب ٣٨٣ روز (سال ناقص)، ٣٨۴ روز (سال عادی) و ٣٨۵ روز (سال كامل) خواهد بود.
یكی از دلایل تنظیم تقویم به روش مذكور آن است كه تا حد امكان سه روز تعطیل مذهبی به‌طور متوالی واقع نشود. زیرا در اكثر اعیاد مذهبی، انجام كار به‌مدت یك یا دو روز حرام اعلام شده است و قرارگیری این ایام بلافاصله قبل یا پس از روز شنبه كه در آن نیز كار كردن منع شرعی دارد، ایجاد اشكال می‌كند. لذا مقرراتی به شرح زیر دربارۀ تقویم وضع شده‌اند:
۱- عید پسح هرگز از روز دوشنبه، چهارشنبه یا جمعه آغاز نمی‌شود.
٢- عید شاووعوت هرگز از روز سه‌شنبه، پنجشنبه یا شنبه آغاز نمی‌شود.
٣- روش هشانا و عید سوكوت هرگز از روز یكشنبه، چهارشنبه یا جمعه آغاز نمی‌شود.
۴- یوم كیپور هرگز در روزهای یكشنبه، سه شنبه یا جمعه واقع نمی‌شود.
جهت سهولت در تنظیم تقویم، دانشمندان یهود (مانند هارامبام- موسی بن میمون) جداول چند صد ساله یا حتی هزار ساله تقویم عبری را استخراج كرده‌اند كه با اندك تجربه و دقت در قوانین، تقویم هر سال عبری قابل محاسبه است.
به‌طور مثال، هم اكنون جداول تقویم عبری تا سال ٦٠٠٠ عبری (٢۴٠ سال آینده) تنظیم شده و آماده هستند.
اول ماه نو عبری «رُوش حُودِش» نام دارد. در گذشته‌های دور، در این روز مراسم ویژه‌ای برگزار می‌شد اما امروزه تنها یك نوبت نماز اضافی به‌نام «موساف» به همراه متن ویژه «هَلِل» به‌معنای مدح خد.اوند خوانده شده و آیاتی از تورات نیز قرائت می‌گردد. هر چند كه برگزاری مراسم سوگواری یا گرفتن روزه نیز در آن منع شده است. در مورد ماه‌هایی كه ٣٠ روزه هستند، مراسم سال نو- روش حودش- ٢ روز برگزار می‌شود (روز سی‌ام ماه قدیم و روز اول ماه جدید).
در یكی از شب‌های بین هفتم تا چهاردهم هر ماه نیز دعایی به‌نام - دعای ماه نو» خوانده می‌شود و قدرت خداوند در تنظیم مدارات و گردش اجرام آسمانی (مانند ماه) مورد ستایش قرار می‌گیرد.
همچنین بنابر عقیده علمای یهود، هر ٢٨ سال یك بار منظومه شمسی و در مركز آن خورشید، به نقطه و مداری كه در روز خلقت قرار داشته است داخل می‌شود و به‌همین جهت در هر ٢٨ سال یك بار، مراسم ویژه شكرگزاری تحت عنوان «دعای آفتاب» برگزار می‌شود. آخرین دعای آفتاب در روز چهارشنبه ۴ نیسان سال ۵٧۴۱ عبری (۱۹ فروردین ۱٣٦٠ شمسی) بود و مراسم بعدی در روز پنجشنبه ۵ نیسان سال ۵٧٦۹ عبری (فروردین ۱٣٨٨ شمسی) برگزار خواهد شد.[۱]
لازم به ذكر است كه تاریخ مراسم شرعی یهود (مانند بَرمیصوا و بَت میصوا - زمان به تكلیف رسیدن پسر و دختر - و سالگرد فوت) بر اساس تقویم عبری سنجیده می‌شوند.
برای تبدیل تاریخ عبری به هجری شمسی، از اول فروردین الی ٢٢ شهریور رقم ۴٣٨۱ و از ٢٣ شهریور الی آخر اسفند رقم ۴٣٨٢ از سال عبری كسر می‌شود. برای مثال اردیبهشت ۵٧٦٠ با كسر ۴٣٨۱ معادل ۱٣٧۹ شمسی خواهد شد. برای تبدیل تقریبی سال عبری به میلادی باید ٣٧٦٠ سال را از تاریخ عبری كسر نمود.
از مشهورترین مستخرجین تقویم عبری در ایران می‌توان از مرحوم سلیمان كهن‌صدق یاد نمود و فرزند ایشان آقای اسحق كهن‌صدق نیز ادامه‌دهندۀ این راه هستند. در اكثر كشورهای یهودی‌نشین جهان، تقویم‌های عبری مطابق با سال میلادی تنظیم و منتشر می‌شوند و در ایران رسم بر این بوده است كه تقویم طبق سال عبری (از مهرماه) منتشر می‌شود.[٢]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- این مقاله در سال ۱٣٧۹ خورشیدی نگارش یافته است.
[٢]- با تشكر از آقایان دكتر یونس حمامی لاله‌زار، مهندس سلیمان حكاكیان و مهندس آرش آبایی به‌خاطر راهنمایی‌ها و گردآوری مطالب. (انجمن کلیمیان ایران)
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ يوسف ستاره‌شناس، تقویم عبری، وبگاه انجمن کلیمیان ایران
