 |
|
جنین‌شناسی
رویان جنین
رویان‌شناسی (به انگلیسی: Embryology، با تلفظ آمریکایی: Embryology)، که معمولاً با عنوان جنین‌شناسی نیز شناخته می‌شود، دانشی در زمینه بررسی تکامل رویان، در طی مراحل جنینی، از زمان بارورسازی تخمک تا زایش کودک است. در جنین‌شناسی لانگمن آمده است: «از نطفه تا یک کودک در ماه ۹، فرایند تکاملی پیشرونده است که روز به روز پیچیده‌تر می‌گردد. مطالعه‌ی این پدیده جنین‌شناسی نامیده می‌شود که شامل تحقیقات در مورد عوامل مولکولی، سلولی و ساختاری شرکت‌کننده در تشکیل یک ارگانیزم می‌باشد.»
روند تکامل از سلولی منفرد تا ایجاد رویان ابتدایی (٨ هفته‌ی اول تکوین انسان) دوره‌ی امبریوژنز (embryogenesis) (گاهی دوره‌ی ارگانوژنز [organogenesis]) نامیده می‌شود، و از این دوره تا تولد، دوره‌ی جنینی (fetal period) گفته می‌شود که در این زمان، در حالی‌که جنین رشد می‌کند و وزنش افزوده می‌شود، تمایز هم ادامه می‌یابد.
| ▲ | پیشینه‌ی تاریخی |
تا قرن ۱۸ تشکیل قبلی (Preformation) تصور غالب در جنین‌شناسی انسانی محسوب می‌شد. این عقیده بر این پایه استوار بود که مایع منی حاوی جنین است و جنین یک نوزاد کوچک یا «آدمک» (Homunculus) است که تنها برای تکوین نیاز به بزرگ‌تر شدن دارد. توضیح دیگر برای تکامل جنینی اپی‌ژنز (Epigenesis) بود، که ۲۰۰۰ سال قبل توسط ارسطو پیشنهاد گردید. با توجه به اپی‌ژنز، یک حیوان به‌تدریج از تخم بدون فرم، شکل می‌گیرد. همزمان با بهبود میکروسکوپ در طول قرن ۱۹، زیست‌شناسان به‌طور مستقیم دیدند که جنین با پیشرفت زمان در طی یک سری از مراحل شکل می‌گیرد. از آن پس اپی‌ژنز به‌عنوان نظریه غالب در جنین‌شناسی جای تشکیل قبلی را گرفت. پس از دهه‌ی ۵۰ با کشف ساختمان DNA و پیشرفت‌های حاصل‌شده در زیستشناسی مولکولی و زیستشناسی تکاملی سعی بر این بوده‌است تا نقش ژن در ایجاد هر یک از تغییرات ریخت‌‌شناختی شناخته شود. جنین‌شناسی یکی از مرتبط‌ترین گرایش‌های پزشکی است که با ژنتیک پزشکی ارتباطی ناگسستنی دارد.
روش‌های علمی مطالعه‌ی جنین‌شناسی در طی صدها سال پیشرفت کرده‌اند و تعجب‌آور هم نیست که تحقیقات اولیه براساس تشریح بودند. مشاهداتی انجام شد و با پیشرفت تجهیزات نوری و تکنیک‌های برش این روش‌ها پیچیده‌تر شدند. بررسی‌های مقایسه‌ای و تطبیقی بخشی از این معادله بودند؛ چنانچه دانشمندان گونه‌ها را با یکدیگر مقایسه می‌کردند و بدین‌ترتیب شروع به درک پیشرفت پدیده‌ی تکامل نمودند. هم‌چنین نسل‌های دارای نقایص تولد مورد تحقیق قرار گرفتند و با الگوهای طبیعی مقایسه شدند. مطالعه‌ی منشأ جنین‌شناسی و علل این نقایص تولد تراولوژی (Teratology) نامیده می‌شد.
در قرن بیستم، جنین‌شناسی تجربی شکوفا شد. جهت ردگیری سلول‌ها طی تکامل آزمون‌های متعددی ابداع شدند تا رده‌های سلولی را تعیین کنند. این روش‌ها شامل مشاهدات رویان‌های شفاف از ورای تونیکاهایی می‌شد که حاوی سلول‌های رنگدانه‌داری بودند و با میکروسکوپ قابل رویت می‌شدند. بعدها برای پی‌گیری سرانجام سلول‌ها، رنگ‌های حیاتی جهت رنگ‌آمیزی سلول‌های زنده استفاده شدند.
در دهه‌ی ۱۹٦٠، مواد نشاندار رادیواکتیو و روش‌های اتورادیوگرافی به‌کار گرفته شدند. یکی از اولین شاخص‌های ژنتیک ابداعی در این زمان کایمراهای (هیبریدها، دورگه‌ها) جوجه - بلدرچین بود. در این روش سلول‌های بلدرچین - که دارای الگوی منحصر به فرد توزیع هتروکروماتین در اطراف هسته هستند - را در مراحل اولیه‌ی تکامل وارد رویان‌های جوجه کردند. سپس، رویان‌های میزبان از نظر بافت‌شناسی مورد بررسی قرار گرفتند و سرنوشت سلول‌های بلدرچین تعیین شد. دگرگونی این روش تولید آنتی‌بادی اختصاصی علیه آنتی‌ژن‌های سلول بلدرچین بود که برای شناسایی این سلول‌ها بسیار مفید واقع شد. کنترل سرانجام سلول‌ها با این روش و سایر تکنیک‌ها اطلاعات مفیدی را در مورد منشأ اندام و بافت‌های مختلف فراهم می‌کند.
اطلاعات اولیه در مورد پیامرسانی بین بافت‌ها از آزمایش‌های پیوند به‌دست آمد. پیوند گره اولیه از جایگاه طبیعی آن در محور بدن به ناحیه‌ی دیگر مثالی از چنین آزمایشاتی بود که نشان داد این ساختار توانایی القأ محور دوم بدن را دارد. مثال دیگر استفاده از جوانه‌های در حال رشد اندام بود که نشان داد، در صورتی‌که قطعه‌ای از بافت لبه‌ی خلفی محور یکی از اندام‌ها به لبه‌ی قدامی دیگری پیوند زده شود، انگشتان اندام میزبان به‌صورت تصویر آیینه‌ای یکدیگر مضاعف خواهند شد.
| ▲ | اهمیت بالینی |
اهمیت مطالعات جنین‌شناسی به این دلیل است که دانش ضروری جهت ایجاد روش‌های مراقبت بهداشتی بهتر را برای تولیدمثل فراهم می‌آورد. بنابراین، درک بهتر و روزافزون بشر از جنین‌شناسی منجر به ایجاد روش‌های جدید تشخیص و درمان قبل از تولد، روش‌های درمانی برای غلبه بر مشکلات ناباروری و مکانیسم‌های جلوگیری از نقایص تولد به‌عنوان عامل مرگ شیرخواران شده است. این پیشرفت‌ها در مراقبت بهداشتی قبل از تولد و تولیدمثل، نه‌تنها منجر به پایان بهتر حاملگی می‌شوند، بلکه برای اثرات بلندمدت پس از تولد آن‌ها هم اهمیت دارند. در واقع، هم ظرفیت ادراک و هم مشخصات رفتاری انسان تحت تأثیر وقایع قبل از تولد و عوامل دیگری مانند تغذیه، استرس، دیابت، سیگار کشیدن مادر و ... قرار دارند که نقش مهمی در سلامت پس از تولد دارند. به‌علاوه، این وقایع به‌همراه عوامل مولکولی و سلولی استعداد ابتلای انسان به بیماری‌های خاص در دوران بلوغ مانند سرطان و بیماری قلبی - عروقی را تعیین می‌کنند. بنابراین، تکامل قبل از تولد انسان به‌طرق مختلف هم در کوتاه‌مدت و هم در بلندمدت بر سلامت او تأثیر می‌گذارند و مطالعه جنین‌شناسی و تکامل جنینی را برای تمام کارکنان بهداشتی به جز چند تخصص، اکثریت پزشکان و کارکنان بهداشتی که با زنان در سن بارداری برخورد خواهند داشت و به‌طور بالقوه تأثیر اصلی را بر نتایج این روندهای تکاملی دارند.
| ▲ | دسته‌بندی جنین‌شناسی انسان |
در مطالعه‌ی جنین‌شناسی انسان، روند شکل‌گیری و رشد از سلولی منفرد تا زایش یک کودک (Prenatal development)، معمولاً به دو دوره: دوران رویانی، که شامل دو فرایند رویان‌زایی (Embryogenesis)، اندام‌زایی (Organogenesis) است و دوران جنینی (Fetal period) پرداخته می‌شود و در برخی منابع دیگر به سه دوره‌ی پیش‌رویانی، رویانی و جنینی دسته‌بندی می‌کنند:
۱- رویان‌زایی (Embryogenesis)، فرآیندی است که با بارورسازی تخمک (Egg cell یا Ovum) توسط اسپرم (Sperm) و پدید آمدن یاخته‌ی تخم یا زیگوت (Zygote)، آغاز می‌گردد و در آن رویان (Embryo) پدید می‌آید. این فرایند هشت هفته‌ی نخست پس از لقاح (Fertilisation) را در بر می‌گیرد. سه هفته‌ی نخست این فرایند را می‌توان دوران پیش‌رویانی خواند. در این دوره، پس از بارورسازی، یاخته‌ی تخم بی‌درنگ چندین تقسیم یاخته‌ای را انجام می‌دهد که به این پدیده، شکافت رویان (Cleavage) می‌گویند و پس از آن تمایز یاخته‌ای (Cellular differentiation) در آن انجام می‌شود و در پایان به رشد و پدید آمدن یک رویان می‌انجامد.
٢- اندام‌زایی یا اُرگانوژنز (Organogenesis)، نخستین نشانه‌ی تشکیل اندام‌های جنینی خوانده می‌شود. این فرایند، عمل رویش اندام از گونه‌های مختلف بافت است، بافت‌هایی که میان یکدیگر دارای اعمال یک‌سان یا همانند هستند. این اندام‌ها به‌نوبه‌ی خود معمولاً به دستگاه‌های زیستی (Biological system) مختلفی (مثلاً دستگاه گوارشی) تقسیم می‌شوند. اندام‌زایی در اصل فرایندی است که به وسیله‌ی آن برون‌پوست، درون‌پوست و میان‌پوست به‌صورت یک اندام یک‌پارچه ادغام می‌شوند. از نظر علمی، اندام‌زایی، هفته‌ی چهارم تا پایان هفته‌ی هشتم پس از لقاح را شامل می‌شود و این دوره را دوران رویانی نیز می‌گویند.
٣- دوران جنینی (Fetal period)، فرایندی است که از ماه سوم تا تولد کودک را در بر می‌گیرد. در این فرایند، در حالی‌که جنین رشد می‌کند و وزنش افزوده می‌شود، تمایز جنسی هم شکل می‌گیرد
| سازماندهی مطالب |
براساس کتاب جنین‌شناسی پزشکی لانگمن، سازماندهی مطالب جنین‌شناسی پزشکی شامل دو بخش می‌شود: جنین‌شناسی عمومی (General Embryology) و جنین‌شناسی اختصاصی (Systems-Based Embryology).
| ▲ | جنین‌شناسی عمومی |
در بخش جنین‌شناسی عمومی مراحل ابتدایی تکامل از گامتونز تا دوره‌ی رویانی بحث می‌شود و در این بخش، مطالبی درباره‌ی تکامل جفت و جنین و تشخیص پیش از تولد و نقایص تولد گنجانده شده است.
- تنظیم و پیامرسانی مولکولی
- گامتوژنر؛ تبدیل سلول‌های زایا به گامت‌های نر و ماده
- اولین هفته‌ی رشذ: تخمک‌گذاری تا لانه‌گزینی
- دومین هفته‌ی رشد: صفحه‌ی زایای دولایه‌ای
- سومین هفته‌ی رشد: صفحه‌ی زایای سه لایه‌ای
- هفته‌های سوم تا هشتم؛ دوره‌ی رویانی
- لوله‌ی گوارش و حفرات بدن
- ماه سوم تا تولد: جنین و جفت
- نقایص زمان تولد و تشخیص پیش از تولد
| ▲ | جنین‌شناسی اختصاصی |
در بخش جنین‌شناسی اختصاصی، روندهای بنیادی امپریوژنز، برای هر سیستم جداگانه توصیف می‌گردد.
- اسکلت محوری
- دستگاه عضلانی
- اندام‌ها
- سیستم قلبی - عروقی
- سیستم تنفسی
- سیستم گوارش
- دستگاه ادراری - تناسلی
- سر و گردن
- سیستم عصبی مرکزی
- گوش
- چشم
- دستگاه پوششی
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پيوست‌ها
مهدیزاده کابلی، اندیشه‌های تابو (جنین‌شناسی قرآن؛ از اسطوره تا واقعیت)
دستگاه تولیدمثل، از دانشنامه‌ی آریانا
[▲] پی‌نوشت‌ها
...
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها │ پزشکی │ زیستشناسی │ رویان‌شناسی
