 |
|
لاجورد
فهرست مندرجات
◉ واژه‌شناسی
◉ پیشینه‌ی تاریخی
◉ ویژگی‌ها
◉ کاربرد
◉ يادداشت‌ها
◉ پيوست‌ها
◉ پی‌نوشت‌ها
◉ جُستارهای وابسته
◉ سرچشمه‌ها
◉ پيوند به بيرون
.
گوهرسنگ‌ها کانی‌های افغانستان
لاجورد (به انگلیسی: Lapis lazuli)، سنگی آبی‌رنگ است که ترکیب شیمیایی آن شامل فسفات‌های آب‌دار طبیعی آلومینیوم، آهن، منیزیم و کلسیم است؛ به عبارت دیگر ترکیبی از لازورایت، کلسایت، پایرایت و دایپوسیت است. این سنگ به‌خاطر سختی و رنگ آبی خوش‌رنگ خود؛ لاجوردی، در جواهرسازی به‌عنوان نگین بهکار می‌رود. این سنگ، که و بهترین آن بدخشی است، در افغانستان به‌میزان وسیع استخراج می‌شود. زیورسازی و سورت‌بندی این سنگ در پاکستان، هندوستان و تا حدودیٌ در افغانستان و ایران و سویس صورت گرفته سپس به‌خارج صادر می‌گردد.
| ▲ | واژه‌شناسی |
 |
لاجورد یا لاژورد به‌عربی لَازَوَرْد (Lapis lazuli)، همان سنگ ارمنى یا گل ارمنى است که به‌زبان سرخپوستى Huinzo، گفته مى‌شود. این سنگ، در کوه‌های بدخشان به‌دست می‌آید و لاجورد بدخشی مشهور است. برخی نوشته‌اند: «واژه لاجورد از واژه‌ی پارسى باستان لاژورد گرفته شده که به‌عربى لَازَوَرْد آمده و از عربى وارد زبان‌هاى دیگر شده است. در فارسى براى آسمان و آسمانى رنگ آمده است.»
در حدودالعالم آمده: «و اندر بدخشان معدن سیم است و زر و بیجاده و لاجورد» و بهترين آن به‌رنگ صاف و آبى متمايل به‌رنگ سرخ و سبز است كه از آن زيورآلات سازند و در هنر و پزشكى نيز کاربرد دارد. چنان‌که در فرهنگ عمید آمده: «از لحاظ زمین‌شناسی، لاژورد سنگ معدنی به‌رنگ آبی آسمانی یا آبی پررنگ که ساییده‌شده‌ی آن در نقاشی بهکار می‌رود و در طب قدیم هم استعمال می‌شد.»
«لاپلاس» (Lapis) واژه‌ی لاتین برای «سنگ» (Stone) است و «لازولی» (Lazulī) شکل اضافه (Genitive form) واژه‌ی لاتین قرون اوسطا «Lazulum» است که برگرفته از واژه‌ی عربی «لَازَوَرْد» بوده، که این خود معرب واژه‌ی دری «لاجورد» است.
| ▲ | پیشینه‌ی تاریخی |
استخراج لاجورد بیش از ۲۵۰۰ سال در افغانستان رواج داشته و عمدتاً به مصر باستان صادر می‌شده است. پژوهش‌ها نشان داده که لاجوردِ استخراج‌شده از معدن سرِسنگ در افغانستان تنها منبع شناخته شده‌ی لاجورد در دنیای باستان بوده است.
کیفیت و ذخیره‌ی لاجورد افغانستان در جهان بى‌نظیر است و یک گنج جهانى محسوب مى‌شود. شواهد نشان مى‌دهد بهره‌بردارى از معادن لاجورد بدخشان در این کشور از بیش از ۶۵۰۰ سال قبل شروع شده است که قدیمى‌ترین تجارت معروف سنگ‌هاى قیمتى جهان به‌حساب مى‌آید.
لاجوردهاى پیدا شده در اهرام داشور مصر (Dashour)، قدیمى‌ترین مدرک ثابت‌شده تجارت سنگ‌هاى قیمتى بین مصر و افغانستان است که به بیش از ۴۴۰۰ سال قبل بر مى‌گردد. از تمام سنگ‌های آبى شناخته شده در دوره‌هاى باستان، لاجورد بالاترین ارزش را داشته است، این سنگ در اوایل قرون وسطى به لاجورد معروف شد.
◼ از عهد باستان تا امروز:
از اطلاعاتى که امروز در دست است، به‌نظر مى‌رسد لاجورد اولین سنگ استخراج شده توسط بشر باشد. لاجورد از منطقه‌ی تولید در بدخشان شهرت و گسترش یافت. جغرافی‌دانان عرب در قرن دهم میلادى، بدخشان را سرزمینى غنى از چراگاه و کوهستان‌هاى آن را مملو از لاجورد و یاقوت معرفى کرده‌اند. سه قرن بعد، مارکوپولو در سال ۱۲۷۱ میلادى مقدارى لاجورد بدخشان را به اروپا برد، گرچه خود او هرگز این معادن را ندیده بود.
لاجورد تحت عنوان یاقوت کبود بارها در متون و اسناد قدیمى ظاهر مى‌شود. بدخشان با بیش از ۳۲۲۰ کیلومتر فاصله از مصر، منبع لاجورد براى تمدن‌هاى قدیم مصر، بابل (عراق امروزى)، یونان و روم بوده است. در مصر باستان هیچ سنگ قیمتى بیش‌تر از لاجورد ارزش و اهمیت نداشت.
حفارى در نغدا (Naqada) که قدیمى ترین سلسله مصریان است (۳۱۰۰-۳۳۰۰ قبل از میلاد)، اولین موارد استفاده مصریان از لاجورد را به عنوان سنگ زینتى در جواهرات آشکار کرده است. در سواحل رود نیل، مجسمه‌هایى از لاجورد وجود داشته است. این سنگ در میان اشیاى قیمتى به‌عنوان خراج به فراعنه نیز پرداخت مى‌شد. در مجسمه‌ی طلای فرعون و نفرتیتی در قسمت چشم کار گرفته شده است. مصریان باستان این سنگ را به‌صورت پودر درآورده و برای مواد آرایشی و نقاشان برای ایجاد رنگ آبی در نقاشی‌های خود از آن استفاده می‌کردند.
دانه‌هاى لاجورد در دفینه‌هاى نوسنگى در مهرگار پاکستان و آسیاى مرکزى یافت شده‌اند. ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد، تجارت لاجورد میان بین‌النهرین و بدخشان برقرار شد.
لاجورد بیش از دیگر سنگ‌هاى قیمتى، به‌طرز چشمگیرى در صنایع دستى فرهنگ‌هاى باستانى حضور داشته است. استفاده وسیع لاجورد در ساخت شانه، روکش ابزار، چوگان، صفحات بازى، جام‌ها، شاخ و ریش مجسمه حیوانات و انسان، دسته‌هاى خنجر و طلسم‌ها به چشم مى‌خورد. در یک محوطه باستان‌شناسى در بین‌النهرین مربوط به ۲ تا ۳ هزار سال قبل از میلاد، آویزه‌هایى از لاجورد تراش داده‌شده یافت شده است.
لاجورد به‌صورت پودر در مى‌آمد و به‌عنوان دارو و لوازم آرایش استفاده مى‌شد. قصر داریوش در شوش با لاجورد تزئین‌شده بود (۵۲۲-۴۶۶ ق.م). در قرون وسطی نیز از آن برای تولید رنگ موزاییک و ساخت کلیسا استفاده می‌شد.
◼ جغرافیاى تاریخى و راه‌هاى دسترسى به معادن لاجورد:
جمعیت و مردم آرام بدخشان افغانستان با شخصیتى صلح‌جو، فرزندان ساکنان قدیمى هستند که پس از هجوم اقوام بربر به کوهستان پناه بردند. رشته‌کوه‌هاى سر به فلک کشیده‌ی پامیر و هندوکش، ناحیه‌ی مرکزى بلخ باستان (Bactria) به‌جز غرب و شمال را محصور مى‌کنند. از قدیم‌الایام، مواد معدنى غنى هندوکش شرقى شامل لاجورد، یاقوت، طلا و نمک، بازرگانان را از دور و نزدیک جذب این منطقه مى‌کرده است. شواهد زیادى از تجارت لاجورد به راه‌هاى دور و از راه خشکى از جمله به‌سمت بین‌النهرین، اور (تمدن باستانى بابل)، مصر، هند و دیگر امپراتوری‌ها در هزاره‌ی پنجم پیش از میلاد وجود دارد.
بدخشان - استان شمال شرقی آریانای قدیم - در این راه تجارى و در میان تمام استان‌هاى علیاى آمودریا (رود جیحون) بى‌نظیر بوده است و علاوه بر وجود معادن یاقوت و لاجورد آن، به‌خاطر چراگاه‌هاى عالى، دره‌هاى گسترده و بسیار حاصل‌خیز و آب‌و‌هواى خوب نیز مشهور بوده است. براساس تاریخ کهن ترک‌ها و تاتارها، معادن دیگرى شامل ذخایر آهن، سرب، زاج، آمونیاک، گوگرد، اخرا و مس در حواشى معادن لاجورد وجود داشته، اما تنها لاجورد مورد بهره‌بردارى قرار مى‌گرفته است.
افسانه‌ها در آسیاى میانه حکایت از سنگى در ارتفاعات پامیر مى‌کردند که پارسیان آن‌را لاژورد مى‌نامیدند. سال ۱۹۳۰ میلادى یک هیات اعزامى از زمین‌شناسان شوروى سابق، اکتشاف لاجورد را در پامیر آغاز کردند. در حالى‌که دانشمندان شوروى سابق زادگاه لاجورد را براى محافل علمى گزارش کردند، افراد بومى قبلا این ذخیره را مى‌شناختند.
اولین کاوش مفصل ذخایر لاجورد منطقه‌ی سرسنگ در بدخشان افغانستان در سال‌هاى ۱۹۶۳-۱۹۶۵ میلادى توسط زمین‌شناسان شوروى سابق در معدنى نزدیک بخش علیاى رودخانه‌ی کوکچه - که یک آبریزه آمودریاست - انجام شد. این منطقه در ۷۰ کیلومترى جنوب فیض‌آباد، مرکز استان بدخشان در ارتفاع بین ۳۷۰۰ تا ۴۳۰۰ مترى از سطح دریا قرار داد. تنها در ماه‌هاى ژوئن تا سپتامبر این معادن قابل بهره‌بردارى هستند و به‌دلیل ارتفاع زیاد و شرایط آب‌وهوایى سخت، غیر قابل عبور هستند. فاصله‌ی معادن لاجورد تا کابل از طریق دره‌ی پنج‌شیر که به راه جنوبى معروف است، حدود ۳۰۰ کیلومتر است.
وضعیت توپوگرافى و زمین‌شناسى معادن لاجورد استان بدخشان در کوهستان‌هاى بخش شمال شرقى افغانستان در طول تاریخ به‌دلیل ذخایر لاجوردش معروف شده است. روى این معادن به‌طور متناوب بیش از ۶۵۰۰ سال کار شده است. بدخشان منطقه‌اى بسیار زیبا، با کوهستان‌هاى چشم‌نواز اما صعب‌العبور با ارتفاع بین ۱۸۳۰ متر تا ۵۱۸۰ متر از سطح دریا و با دره‌هاى تنگ و عمیق و رودخانه‌هاى خروشان است. به‌دلیل نبود گیاه در این دره‌ها و کوه‌ها، ساکنان کمى در این منطقه زندگى مى‌کنند. کوه آبى که باجورد نامیده شده است، در امتداد ساحل شرقى رودخانه کوکچه قرار دارد. دره‌ی کوکچه یکى از دره‌هاى بسیار باریک، ژرف و صخره‌ایست که عبور از آن بسیار مخاطره‌آمیز است.
لاجورد تنها سنگ قیمتى است که در داخل مرمر یافت مى‌شود و ترکیب کانى‌شناسى آن شامل لازوریت، کلسیت، پیریت و تا حد کمى دیوپسید، آمفیبول، فلدسپار، میکا و دیگر سیلیکات‌هاست. لاجورد به صورت رگه‌هایى در داخل مرمرى به ضخامت ۴۰۰ متر و به‌رنگ سفید با رگه‌هاى خاکسترى (این نوع مرمر را Cipolin مى‌گویند) یافت می‌شود و کاملا با کلسیت و دولومیت همراهى مى‌شود. کانى پیریت به مقدار فراوان به صورت ریزدانه با لاجورد اختلاط یافته است. رنگ آبى سیر لاجورد از وجود کانى لازوریت است. لاجورد به رنگ آبى کمرنگ را افغانیت مى‌نامند.
رنگ لاجورد بر اساس مقدار مختلف ناخالصى‌ها، متغیر است. در برخى قسمت‌ها کانى لازوریت به‌صورت بلورهاى بسیار زیباى ۱۲ وجهى یافت مى‌شود. برخى زمین‌شناسان، ۹ منطقه استخراج سنگ لاجورد را نام برده‌اند که مهم‌ترین آنها معادن چیلمک، شق دره، استورمبى و سرسنگ است و از ارتفاعى بین ۱۸۳۰ تا ۵۱۸۰ متر برخوردارند. از این چهار معدن امروزه تنها معدن سرسنگ مورد بهره‌بردارى قرار مى‌گیرد و لاجورد سرسنگ در بازارهاى خرید و فروش سنگ‌هاى قیمتى مشهور است.
| ▲ | ویژگی‌ها |
سنگ لاجورد، آمیخته‌اى از کانى‌هاى هائوین، کلسیت، سودالیت، نوزآن، اوژیت و هورنبلند بوده و داراى ترکیب شیمیایى است. لاجورد داراى درون‌گیرهاى پیریت است. سیستم کریستالى لاجورد مکعبى، داراى سختى ۵-۶ در مقیاس موهس، وزن مخصوص آن ۳-۲،۵ و داراى ضریب شکست ۱،۵ است. به‌صورت نیمه‌شفاف و جلاى شیشه‌اى تا چرب دیده مى‌شود. رنگ خاکه‌ی آن آبى است و در رنگ‌هاى آبى آسمانى، آبى سیر و بنفش نیز دیده مى‌شود. این سنگ، نیمه‌کدر تا کدر بوده و دارای سختی متوسط بین ۵ تا ۶ می‌باشد. جلای آن شیشه‌ای یا موم‌گونه است.
◼ ویژگى‌هاى لاجورد بدخشان:
معدن سرسنگ و روستاى کوران در ساحل سمت راست رودخانه کوکچه در ۵۶ کیلومترى جنوب روستاى جورم و در ارتفاع ۲۲۸۵ مترى از سطح دریا قرار گرفته است. در روستاى کوران حدود ۳۰۰ معدنچى بدون خانواده‌های‌شان در شیفت‌هاى کارى ده روزه در معدن مشغول به‌کارند. دره‌ی رود کوکچه در محل معدن حدود ۱۸۳ متر عرض دارد و ورودى تونل‌ها از سطح رودخانه حدود ۴۶۰ متر ارتفاع دارند. معادن منطقه شامل مجموعه‌اى از غارها با دیواره‌هاى بلند است که گاهى ارتفاع کف تا سقف این غارها به ۴۵ متر مى‌رسد.
روى دیواره غارها دوده‌ی ضخیمى پوشیده شده است که نشان‌دهنده استخراج به‌روش سنتى در سالیان بسیار دور است. معدن‌چیان در گذشته‌هاى دور با استفاده از آتش، سنگ را مى‌گداختند سپس با آب آن را سرد و خنک مى‌کردند. این عمل باعث ایجاد ترک و درز و شکاف عمیق در سنگ‌ها مى‌شده سپس با چکش، لاجورد را از داخل سنگ‌ها جدا مى‌کرده‌اند.
امروزه روش‌هاى استخراج متفاوت شده است و کاربرد دینامیت در سال ۱۹۷۹ آغاز شد. دینامیت بدون توجه به نکات ایمنى آن و حفظ سنگ لاجورد به‌صورت گسترده در این معادن بهکار مى‌رود. هیچ حفاظتى از تونل‌ها به‌وسیله الوار براى جلوگیرى از ریزش سقف انجام نمى‌شود و همیشه خطر ریزش وجود دارد. لاجورد پس از استخراج به قطعات کوچک تبدیل‌شده و توسط کارگران از کوره راه‌هاى شیب‌دار به اردوگاه حمل مى‌شوند. قطعات سنگ فاقد لاجورد (باطله‌ی معدن) از ورودى غارها به بستر دره رودخانه تخلیه مى‌شوند. حمل‌ونقل لاجورد استخراج‌شده با قاطر از اردوگاه به کشور پاکستان حدود ۹ روز طول مى‌کشد. زمین‌شناسان شوروى سابق، ۹ منطقه معدنى استخراج لاجورد با ۳۰۰-۲۰ متر طول و ۸-۱ متر ضخامت معرفى کرده‌اند. بزرگ‌ترین آنها در منطقه ۴۵۰ متر طول و ۱۲۵ متر ضخامت دارد. بهترین نوع لاجورد در محل معدن حدود ۱۰۰ دلار براى هر کیلوگرم توسط تجار و بازرگانان بدخشانى خرید و فروش می‌شود و قیمت آن تا رسیدن به بازارهاى پیشاور پاکستان شاید تا ۳ برابر افزایش یابد. لاجورد یکى از منابع مهم درآمد خارجى کشور افغانستان است.
لاجورد بدخشان داراى کانى‌هاى کائولین، سودالیت، نوزآن و لازوریت است. آى سیر لاجورد در نمونه‌هاى پررنگ و مرغوب آن، ناشى از وجود سولفور (S) در آن است. این مورد جالب و غیر معمول است که عنصرى غیرفلزى باعث رنگ تند در سنگ مى‌شود. آنالیزهاى شیمیایى نشان می‌دهند، هرچه درصد سولفور در لاجورد بیش‌تر باشد، رنگ آب آن تندتر باشد، ارزش سنگ بیش‌تر خواهد بود. ۲۵ تا ۴۰ درصد کانى‌شناسى لاجورد شامل کانى لازوریت است. بیش از مقدار ۴۰ درصد حضور کانى لازوریت در لاجورد، رنگ آبى آن را تیره و کمتر از ۲۵ درصد رنگ آبى آن را کمرنگ مى‌کند. کانى کلسیت همیشه همراه لازوریت دیده مى‌شود و بسته به‌میزان افزایش حضور آن در سنگ، از کیفیت لاجورد مى‌کاهد. بیش‌تر نمونه‌هاى لاجورد بدخشان داراى نقاط درخشانى از کانى پیریت است که علاوه بر افزایش زیبایى و شکوه سنگ، به‌عنوان نشانه اصل بودن لاجورد، ارزش خود را نشان مى‌دهد.
□ رنگ‌بندی
افغان‌ها سه نوع لاجورد را طبقه‌بندى مى‌کنند: لاجورد نیلى که بهترین نوع رنگ و جنس است، لاجورد آسمانى که شامل لاجورد آبى کمرنگ است، و لاجورد سبز که گاهى با فیروزه اشتباه مى‌شود.
بهترین رنگ آن آبی مایل به بنفش با هاله‌ی متوسط تا تاریک و با غلظت رنگ زیاد است. در نوع مرغوب آن کریستال‌های کلسایت قابل مشاهده نبوده و ممکن است حاوی نقاط طلایی‌رنگ پایرایت باشد. لاجوردهای کم‌ارزش دارای جلای مات بوده و متمایل به سبز هستند و کریستال‌های سفید کلسایت در آن مشاهده می‌شوند.
اگرچه بهترین رنگ آن آبی پُر رنگ است ولی بر اساس میزان کانی‌های دیگر موجود در آن و نسبت آنها می‌تواند به‌رنگ‌های آبی مایل به بنفش، آبی کمرنگ و یا آبی مایل به سبز نیز دیده شود.
□ درجه‌بندی
نوع گرا‌ن‌بهای این سنگ در بازارهای جهانی عبارتند از:
Persian یا Afghan: دارای رنگ آبی مایل به بنفش بوده دارای هاله متوسط تا زیاد و حاوی مقدار کمی پایرایت و فاقد کلسیت می‌باشد.
Russian یا Siberian: دارای درجات مختلف رنگ آبی با غلظت‌های مختلف می‌باشد. حاوی پایرایت بوده و ممکن است کلسیت نیز در آن دیده شود.
Chilean: دارای نقاط سبز رنگ بوده و حاوی کریستال‌های سفید کلسیت به‌صورت شجره می‌باشد.
این سنگ اغلب به‌صورت دامله، کروی و تخت برش می‌خورد. از این سنگ به‌غیر از جواهرات در ساخت کاسه‌های تزئینی، دسته چاقو، مجسمه، مهره شطرنج و ... نیز استفاده می‌شود.
□ بهسازی لاجورد
عمل بهسازی در این سنگ معمول بوده ولی چندان ثبات ندارد و نمونه‌های بهسازی شده دارای ارزش پایین‌تری نسبت به نمونه‌های طبیعی آن هستند.
یکی از بهترین روش‌های بهسازی در این سنگ رنگ کردن آنها است که با این عمل رنگ سنگ تقویت شده و باعث پنهان شدن کریستال‌های سفید رنگ کلسیت می‌شود. اما با استفاده از استون یا الکل می‌توان رنگ پوششی آن را پاک نمود. بنابراین جهت جلوگیری از این مورد، در برخی مواقع سطح سنگ را با استفاده از موم یا پلاستیک می‌پوشانند.
در روش‌های دیگر لاجوردهای رنگ نشده را در موم یا روغن قرار می‌دهند که این مواد به داخل سنگ نفوذ کرده و سبب افزایش جلا و بهبود رنگ آن می‌شود.
□ بدلی‌های لاجورد
به‌دلیل قیمت بالای این سنگ، بدل‌های آن از مدت‌ها قبل توسط مصریان استفاده شده است. نمونه بدل‌های آن می‌توان از شیشه یا پلاستیک نام برد. از نمونه‌های بدلی طبیعی آن هم می‌توان به Howlite رنگ شده و یا سودالیت اشاره نمود.
| ▲ | کاربرد |
لاجورد (Lapis lazuli)، نوعی سنگ قیمتی است که به‌خاطر رنگ زیبای لاجوردی (نیلی) در جواهرسازی و مجسمه‌سازی و از پودر آن در میناکاری و نقاشی استفاده می‌شود. ورقه‌ی لاجورد صیقل‌خورده با دانه‌هاى پیریت درون آن، در مشرق‌زمین به آسمان پرستاره تشبیه شده است. در کتاب‌هاى قدیمى (۵۵ پس از میلاد)، لاجورد را به‌عنوان پادزهرى براى نیش مارهاى سمى توصیه کرده‌اند.
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پيوست‌ها
...
[▲] پی‌نوشت‌ها
...
معدن سَرِ سنگ (Sar-i Sang)، یک معدن معروف لاجوَرد در ولایت بدخشان در افغانستان است که دیرینگی آن به دوران پیشاتاریخ (با پیشینه‌ای بالغ بر بیش از ۷۰۰۰ سال پیش) می‌رسد. این معدن از یک دالان (تونل) قدیمی بدون استفاده و دو دالان جدید تشکیل شده است. معدن سر سنگ تنها منبع لاجورد در عصر باستان بوده، به‌طوری‌که لاجورد استخراج‌شده از این معدن در کشفیات باستان‌شناسی مشهور جهان چون گنجینه‌ی شاهی اور و آرامگاه توت‌عنخ‌آمون، فرعون مشهور در مصر باستان دیده شده است. (وارویک بال، بناهای افغانستان، ۲۰۰۸، ص ۲۶۱)
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها │ ...
