 |
|
ویرایش
فهرست مندرجات
- واژه‌شناسی
- کار ویرایش در صعنت نشر کتاب و مطبوعات
- انواع ویرایش
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
... ...
ویرایش یا ویراستاری (به انگلیسی: ؛ با تلفظ آمریکایی: )، دانشی منطق‌پایه است که به تصحیح نادرستی‌ها، زدودن کاستی‌ها، رسا کردن معنی، روان کردن، سامان دادن به سازه‌ها، و همخوان کردن نوشته با قواعد و شیوه‌های مشخص دستوری می‌پردازد. در یک جمله می‌توان گفت: «ویرایش، درست‌نویسی، رسانویسی و به‌قاعده‌نویسی است».
| ▲ | واژه‌شناسی |
ویرایش واژه‌ای نو فارسی است که در سدهٔ اخیر وضع و در برابر کلمه () انگلیسی نهاده شده است و هم‌معنای اصلاح و تصحیح در امور نوشتاری است. صادق کیا، که استاد دانشگاه تهران و رئیس فرهنگستان زبان ایران (فرهنگستان دوم) بوده است، واژهٔ «ویراستن» را از فارسی میانه به فارسی نو آورده است و بر پایهٔ قواعد این زبان، از این واژه، صفت مفعولیِ «ویراسته»، صفت فاعلیِ «ویراستار»، و اسم مصدرِ «ویرایش» را ساخته است.
به‌طور کلی، ویرایش از لحاظ دستوری اسم مصدر است و مصدر آن ویراستن است و معناهای مختلف آن در فرهنگ معین ذیل کلمه «پیراستن» آمده است.
در کار نشر، هر نوشته باید از جهات گوناگونِ محتوا، بیان، صحّت و اعتبار، دقّت، نظم، آراستگی، علایم نگارش، و... بررسی و بازبینی شود. به این بازبینی «ویرایش» یا «ویراستاری» می‌گویند و به کسی که کار ویرایش را انجام می‌دهد، «ویراستار» یا «ویرایشگر» گفته میشود. بیشتر دست‌اندرکاران نشر کتاب و مجلات - در ایران - این کار را پذیرفته‌اند و در افغانستان نیز تازه این کار متداول شده است.
از این گذشته، ویرایش به‌معنای «نسخهٔ تازه‌ای از یک چیز» هم به‌کار می‌رود، مانند یک بازی رایانه‌ای که نسخهٔ جدید آن «ویرایشِ جدید» نامیده میشود. هم‌چنین این واژه، در صنعت فیلم‌سازی مدرن برای ادیت فیلم، ویدئو یا صدا نیز به‌کار می‌رود.
| ▲ | کار ویرایش در صعنت نشر کتاب و مطبوعات |
...
| ▲ | انواع ویرایش |
از نظر جمشید سرمستانی، ویرایش به دو نوع اصلیِ «ویرایش عمومی» و «ویرایش ویژه» تقسیم میشود.
- ویرایش عمومی: ویرایش‌های «صوری»، «زبانی» و «محتوایی ـ ساختاری» که همهٔ (عموم) نوشته‌ها، بدون توجه به‌محتوایشان، به همهٔ آن‌ها نیاز دارند، روی‌هم‌رفته ویرایش عمومی نامیده می‌شوند. این سه نوع ویرایش معمولاً به‌دست یک ویراستار به‌نام «ویراستار عمومی» انجام میشود.
- ویرایش ویژه: هریک از ویرایش‌های «ترجمه»، «علمی»، «تخصصی»، «گفتاری»، «تصویری»، «نمایه‌ای»، «ادبی»، «تلخیصی» و «تصحیحی» که هر نوشته، بسته به محتوایش، ممکن است به یکی یا بیش از یکی از آن‌ها نیاز داشته باشد، «ویرایش ویژه» نامیده می‌شوند.
اما دکتر حسن ذوالفقاری، نویسندۀ کتاب «راهنمای ویراستاری و درست‌نویسی» معتقد است پس از پایان کار هر نوشته‌ای، باید سه نوع ویرایش روی آن صورت بگیرد تا آن نوشته از هر نظر پالایش شود:
- ۱ ویرایش فنی
این نوع ویرایش، شامل کارهای زیر است:
۱-۱ یک‌دست کردن رسم‌الخط کلمات؛ به عنوان مثال، عبارت‌هایی مانند «میرساند»، «بسمه تعالی»، «اینجانب»، «بعرض» و «حضرتعالی» را به‌صورت درست آن‌ها، یعنی «میرساند»، «باسمه تعالی»، «اینجانب»، «به‌عرض» و «حضرتعالی» بنویسیم.
۱-۲ اصلاح غلط‌های املایی؛ به‌عنوان مثال، کلمه‌هایی مانند «درخاست» و «استحظار» را به‌صورت «درخواست» و «استحضار» بنویسیم.
۱-۳ کنترل پاراگراف‌بندی؛ یعنی اینکه چه جمله‌هایی را در کنار هم و در یک پاراگراف قرار بدهیم. همان‌طور که می‌دانیم در یک کتاب، جمله‌هایی که یک مفهوم یا مثال خاص را توضیح می‌دهند، باید پشت سر هم بیایند و یک پاراگراف را تشکیل بدهند. به عنوان مثال، قبل از عبارت‌هایی مثل «بنابراین»، «در این حالت»، «برای این منظور»، «به‌عبارت دیگر»، «یعنی» و غیره، نباید یک پاراگراف جدید ایجاد کنیم.
۱-۴ اصلاح یا اعمال نشانه‌گذاری‌های متن؛
۱-۵ یک‌دست کردن ضبط اعلام، اصطلاحات، آوانگاشت آن‌ها در صورت لزوم و آوردن معادل لاتین کلمات؛
۱-٦ اعمال قواعد عددنویسی، فرمول‌نویسی، اعراب‌گذاری و اختصارهای متنی؛
۱-۷ مشخص کردن حدود نقل‌قول‌ها، وارسی ارجاعات، درستی نشان مآخذ و پانوشت‌ها و یادداشت‌ها؛
۱-۸ بررسی کالبدشناسی اثر، شامل تمامی نمایه‌ها، جدول‌ها، نمودارها، تصاویر، عکس‌ها، فهرست مطالب، واژه‌نامه و غیره؛ جالب است بدانید که بعضی از انتشاراتی‌های معتبر دنیا مانند انتشارات دانشگاه کمبریج، کسانی را به‌عنوان Indexer به‌کار می‌گیرند که فقط کارشان، ایجاد قسمت «نمایه» یک کتاب است؛ هر چند مسئولیت نهایی این قسمت، به‌عهده نویسنده کتاب است.
۱-۹ کنترل اندازه و قلم حروف، عنوان فصل‌ها، بخش‌ها و زیربخش‌ها، سربرگ‌ها و نمونه‌خوانی. دقت داشته باشید که منظور از نمونه‌خوانی، غلط‌گیری تایپی است که با وجود اینکه بدیهی‌ترین کار لازم برای یک نوشته قبل از چاپ شدن است، خیلی از نویسندگان و ناشران ایرانی، آن را انجام نمی‌دهند. تعداد غلط‌های تایپی‌ای که در بین کتاب‌های انگلیسی‌ای که تا به حال خوانده‌ام، پیدا کرده‌ام، به اندازه تعداد انگشت‌های یک دست هم نرسیده است؛ اما در مقابل، متأسفانه کتاب‌های فارسی، پر از غلط‌های تایپی است.
نکته خیلی مهمی که در نمونه‌خوانی باید به آن توجه کرد، این است که بهتر است کار نمونه‌خوانی را شخص دیگری غیر از نویسنده کتاب انجام دهد. چون بارها این مطلب را از نویسندگان مختلف شنیده‌ام که چون خودشان، نویسنده متن بوده‌اند، بعضی از جمله‌های کتاب، به جای چشم‌شان، به‌طور ناخودآگاه با ذهن‌شان مرور میشود و بنابراین بسیاری از غلط‌های تایپی کتاب را نمی‌بینند.
۲ ویرایش زبانی-ساختاری
۲-۱ رفع خطاهای دستوری، ساختاری و جمله‌بندی؛ به عنوان مثال، در جمله «مایه افتخار من است که از تجربیات شما بهره‌مند و در کارهایم از آن‌ها استفاده کنم»، باید بعد از «بهره‌مند»، از فعل «شوم» استفاده کنیم؛ چون «بهره‌مند کنم»، معنایی ندارد. بنابراین یکی از هدف‌های ویرایش زبانی-ساختاری، جلوگیری از حذف بدون قرینه فعل‌ها در جمله است. به عنوان مثالی دیگر، می‌توان به کاربرد درست «را»ی مفعولی بعد از مفعول اشاره کرد.
۲-۲ اصلاح انحراف از زبان معیار و یک‌دست کردن زبان نوشته؛
۲-۳ ابهام‌زدایی از عبارت‌های نارسا، مبهم، متناقض، نامفهوم و عامیانه؛
۲-۴ انتخاب برابرهای مناسب برای واژگان غیر فارسی، حذف واژگان، تعابیر و اصطلاحات و عبارت‌های تکراری و زائد، عامیانه، ناقص، نارسا، متضاد و متناقض؛
۲-۵ کوتاه کردن جمله‌های طولانی؛
۲-٦ ساده‌سازی و روان‌سازی متن از نظر جمله‌بندی؛
۲-۷ گزینش واژگان فارسی و برابرهای مناسب.
۳ ویرایش تخصصی یا علمی یا محتوایی
۳-۱ حذف، کاهش یا تلخیص مطالب تکراری، غیرضروری، غیرمستند، مبتذل، نامتعارف، سست و ضعیف؛
۳-۲ اصلاح، تنظیم و جابه‌جایی مطالب برای انسجام و یک‌دستی نوشتار؛
۳-۳ افزایش برخی نکات فراموش‌شده، جافتاده در متن یا پاورقی؛
۳-۴ مقابله متن با اصل (در صورت ترجمه یا تصحیح متون کلاسیک)؛
۳-۵ توضیح، یادآوری یا پیشنهاد ضروری در پاورقی که البته باید با ذکر کلمه «ویراستار» و با اجازه از نویسنده کتاب باشد.
۳-٦ بازبینی و تصحیح مطالب نادرست، متناقض و غیرعلمی.
همان‌طور که ملاحظه میشود، ویرایش فنی و زبانی-ساختاری را هر کسی که مطالعاتی در این زمینه و زمینه‌های مشابه داشته است، می‌تواند تا حد قابل قبولی انجام دهد؛ اما ویرایش تخصصی یا علمی یا محتوایی، باید توسط شخصی انجام شود که از لحاظ علمی، آشنایی کاملی با موضوع نوشته داشته باشد. به‌عنوان مثال، اگر قرار است یک کتاب ریاضی، ویرایش علمی شود، این کار باید توسط یک ریاضی‌دان دیگر که در همان موضوع کتاب، پژوهش می‌کند، انجام شود تا به‌راحتی بتواند درستی یا نادرستی مطالب کتاب را تشخیص دهد.
بدون شک، اگر هر نوشته‌ای قبل از انتشار عمومی، این سه مرحله ویرایش را پشت سر بگذارد، به نوشته‌ای تبدیل میشود که مورد پذیرش خواننده خواهد بود.
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پيوست‌ها
...
[▲] پی‌نوشت‌ها
سرمستانی، جمشید، گزیدهٔ شیوه‌نامهٔ جامع ویرایش و نگارش، ص ۳۴.
همان‌جا
قنبری، معصومه، ویرایش چیست؟، وبگاه کلک ادب (زبان و ادبیات پارسی)
ابوالقاسمی، محسن، تاریخ زبان فارسی، ص ۳۰۱
قنبری، معصومه، پیشین؛ ...
زبان فارسی ۱، ص ۲۲
سرمستانی، جمشید، پیشین، ص ۳۳
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□ ابوالقاسمی، محسن، تاریخ زبان فارسی، تهران، سازمان سمت، ۱۳۷۳
□ سرمستانی، جمشید، گزیدهٔ شیوه‌نامهٔ جامع ویرایش و نگارش، تهران، نشر سرمستان، ۱۳۹۲
□ زبان فارسی ۱، سال اوّل آموزش متوسّطه، تهران، دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتاب‌های درسی ایران، ۱۳۸۵ (درس پنجم، صص ۲۲-۲۵)
□ وبگاه کلک ادب (زبان و ادبیات پارسی)
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها: │ روزنامه‌نگاری │ صنعت چاپ و نشر │ نویسندگی
