 |
|
مغز و اعصاب
فهرست مندرجات
◉ مغز چپ و مغز راست
◉ مغز انسان در برابر مغز سایر حیوانات
◉ بیماری‌های مغزی
◉ درمان بیماری‌های مغزی
◉ يادداشت‌ها
◉ پی‌نوشت‌ها
◉ جُستارهای وابسته
◉ سرچشمه‌ها
.
آناتومی و عملکرد مغز انسان چگونه است؟
مغز، یکی از حسّاس‌ترین و پیچیده‌ترین اعضای بدن و مهم‌ترین بخش دستگاه عصبی مرکزی، در همه‌ی مهره‌داران و بیش‌تر بی‌مهرگان است که در برخی گونه‌ها ۲ درصد از وزن بدن جان‌دار را تشکیل می‌دهد. در انسان تا بیش از ۳۰ درصد کالری (انرژی) روزانه را مصرف می‌کند و بیش‌تر انرژی خود را از کربوهیدرات‌ها (گلوکز خون) جذب می‌کند و این سوخت را سریع می‌سوزاند حتّی زمانی‌که شخص در خواب است، مغز بیش‌تر از هر عضوی از بدن اکسیژن مصرف می‌کند.
نسبت اندازه‌ی مغز به اندازه‌ی بدن در انسان از همه مهره‌داران بزرگتر است. مغز انسان در حدود ۱،۵ کیلوگرم وزن دارد و وزن آن در حدود ۲ درصد از وزن کل بدن انسان را تشکیل می‌دهد.
در مغز انسان حدود ۸۶ میلیارد سلول عصبی (نورون) وجود دارد که «ماده‌ی خاکستری» مغز را تشکیل می‌دهند و میلیاردها رشته‌ی عصبی (آکسون و دندریت) وجود دارد که «ماده‌ی سفید» مغز را می‌سازند. نورون‌های مغز از طریق چندین تریلیون نقطه‌ی اتصال یا سیناپس به هم متصل شده‌اند.
مغز انسان به‌منزله‌ی مرکز فرمان دستگاه عصبی انسان است. مغز پیام‌های ورودی را از اندام‌های حسی بدن دریافت می‌کند و پیام‌های خروجی را به عضلات می‌فرستد. ساختار اصلی مغز انسان مشابه با مغز سایر پستانداران است، اما نسبت اندازه مغز به اندازه کل بدن در انسان بزرگتر از همه پستانداران است.
| ▲ | آناتومی مغز انسان |
مخ یا سربروم (Cerebrum) بزرگ‌ترین قسمت مغز انسان است که به دو نیم‌کره تقسیم می‌شود. در زیر آن، ساقه مغز قرار دارد و در پشت ساقه‌ی مغز، مخچه قرار گرفته است. خارجی‌ترین لایه‌ی سربروم غشای مغزی است که از چهار لوب شامل لوب قدامی، لوب آهیانه، لوب تمپورال و لوب اکسیپیتال یا پس‌سری تشکیل شده است.
قسمت‌های مغز جلویی، مغز میانی و مغز عقبی
مغز انسان مانند مغز همه‌ی مهره‌داران از سه بخش اصلی به‌نام‌های مغز جلویی، مغز میانی و مغز عقبی به‌وجود می‌آید. هر یک از این سه قسمت دارای حفره‌های پُر از مایع است که اصطلاحاً به آن‌ها بطن گفته می‌شود. مغز جلویی به سربروم و ساختارهای زیرین آن تبدیل می‌شود. مغز میانی به قسمتی از ساقه‌ی مغز تبدیل می‌شود و مغز عقبی، مخچه و بخشی از ساقه‌ی مغز را تشکیل خواهد داد.
غشای مغز
غشای مغز در مغز انسان تا حد بسیار زیادی بزرگ شده است و به‌عنوان جایگاه تصورات و احساسات پیچیده عمل می‌کند. پردازش‌های بصری در لوب اکسیپیتال در نزدیکی عقب جمجمه انجام می‌شود. لوب تمپورال وظیفه‌ی پردازش صدا و زبان را بر عهده دارد و از هیپوکامپ و آمیگدال تشکیل شده است که به ترتیب در حافظه و عواطف نقش دارند. لوب آهیانه اطلاعات ورودی از حس‌های مختلف را تلفیق می‌کند و نقش بسیار مهمی در جهت‌یابی فضایی و مسیریابی دارد.
ساقه‌ی مغز
ساقه‌ی مغز به نخاع متصل می‌شود و شامل بصل‌النخاع، پل مغزی یا پونز و مغز میانی می‌باشد. مهم‌ترین کارکردهای ساقه‌ی مغز شامل تبادل اطلاعات بین مغز و بدن، عصب‌دهی از مغز به بخشی از صورت و سر و نیز اجرای عملکردهای حیاتی در کنترل فعالیت قلب، تنفس و هوشیاری می‌باشد.
تالاموس و هیپوتالاموس
تالاموس و هیپوتالاموس در فاصله بین سربروم و ساقه‌ی مغز قرار دارد. تالاموس پیام‌های حسی و حرکتی را به غشای مغز می‌فرستد و در تنظیم هوشیاری، خواب و آگاهی نقش دارد. هیپوتالاموس، سیستم عصبی را از طریق غده‌ی هیپوفیز به سیستم غدد درون‌ریز بدن (که هورمون‌ها را تولید می‌کنند) مرتبط می‌سازد.
مخچه
مخچه در زیر سربروم واقع شده است و کارکردهای مهمی در کنترل حرکات بدن بر عهده دارد. مخچه نقش مهمی در هماهنگی و تعادل اندام‌های بدن دارد و علاوه بر آن می‌تواند عملکردهای شناختی نیز داشته باشد.
| ▲ | مغز چپ و مغز راست |
مغز انسان به دو نیم‌کره‌ی چپ و راست تقسیم می‌شود که به‌وسیله‌ی یک دسته از رشته‌های عصبی به‌نام جسم پینه‌ای به‌هم متصل شده‌اند. دو نیم‌کره‌ی مغز تا حد بسیار زیادی، البته نه به‌طور کامل، متقارن و شبیه به‌هم هستند. مغز چپ تمامی عضلات سمت راست بدن را کنترل می‌کند و مغز راست، کنترل سمت چپ بدن را بر عهده دارد. یکی از دو نیم‌کره مغز می‌تواند به‌طور جزئی بر نیم‌کره‌ی دیگر غالب باشد و همین عامل باعث راست‌دست یا چپ‌دست بودن یک فرد می‌شود. تصورات رایج در مورد کیفیت‌ها و برتری‌های «مغز چپ» و «مغز راست» در واقع یک سری کلیات عوامانه است که شواهد علمی چندانی در تأیید آن وجود ندارد. با این‌حال، چند تفاوت مهم بین این دو ناحیه وجود دارد. نیم‌کره‌ی چپ مغز شامل مناطقی است که در توانایی‌های گفتاری و زبانی نقش دارند (ناحیه‌ی بروکا و ناحیه‌ی ورنیکه) و هم‌چنین با توانایی محاسبات ریاضی و بازیابی واقعیت‌ها نیز ارتباط دارد. در حالی‌که نیم‌کره‌ی راست مغز در پردازش‌های سمعی و بصری، مهارت‌های فضایی و قابلیت‌های هنری و به‌طور کلی، مهارت‌های غریزی یا خلاقانه نقش دارد، هرچند که هر دو نیم‌کره‌ی مغز در این عملکردها درگیر هستند. در واقع همه افراد در تمامی اوقات در حال استفاده از هر دو نیم‌کره‌ی مغز هستند.
| ▲ | مغز انسان در برابر مغز سایر حیوانات |
تفاوت اصلی بین مغز انسان و مغز سایر حیوانات در اندازه‌ی آن است. تعداد نورون‌ها در واحد سطح مغز انسان نیز بیش‌تر از سایر حیوانات است و تنها راهی که برای جای‌دادن این سلول‌های پُرتعداد در ساختار لایه‌ای مغز انسان وجود دارد آن است که چین‌خوردگی‌های زیادی در لایه‌ی خارجی یا همان غشای مغز ایجاد شود. هر چقدر یک مغز پیچیده‌تر باشد، تعداد چین‌خوردگی‌ها و شیارها یا تپه‌ها و دره‌های موجود در ساختار آن بیش‌تر خواهد بود. سایر حیوانات باهوش از قبیل میمون‌ها و دلفین‌ها نیز این چین‌خوردگی‌ها را در مغز خود دارند، در حالی‌که سطح مغز موش صاف و هموار است. اندازه لوب جلویی مغز نیز در انسان از همه‌ی حیوانات بزرگتر است. لوب جلویی مغز در همه‌ی موجودات در عملکردهای سطح بالا از قبیل خود کنترلی، برنامه‌ریزی و تفکرات منطقی و انتزاعی نقش دارد و این‌ها در واقع همان صفاتی هستند که اساساً ما را به‌عنوان انسان از حیوانات متمایز می‌کنند.
| ▲ | بیماری‌های مغزی |
◼ سر درد: انواع بسیار زیادی از سر دردها وجود دارند که بعضی از آن‌ها می‌تواند خطرناک باشد، اما اغلب سر دردها مشکل جدی نیستند و معمولاً با مصرف قرص‌های مسکن برطرف می‌شوند.
◼ سکته‌ی مغزی (انفارکتوس مغزی): در اثر وقوع سکته‌ی مغزی، جریان خون و اکسیژن به‌طور ناگهانی به ناحیه‌ای از بافت مغز مختل می‌شود و همین ناحیه بعداً از بین می‌رود. علت اغلب سکته‌های مغزی، خون‌ریزی یا تشکیل یک لخته‌ی خون در بافت مغز است.
◼ آنوریسم مغزی: در اثر این عارضه، یک ناحیه‌ی ضعیف در دیواره یکی از سرخرگ‌های مغز به‌وجود می‌آید که متورم شده و به‌شکل بالن تبدیل می‌شود. پاره‌شدن یک آنوریسم مغزی می‌تواند باعث سکته مغزی شود.
◼ خون‌ریزی مغزی: به خون‌ریزی در داخل یا زیر لایه‌ی پوشاننده‌ی سطح داخلی جمجمه که دورا (Dura) نام دارد، خون‌ریزی مغزی یا هماتوم ساب دورال گفته می‌شود. خون‌ریزی مغزی می‌تواند بر روی بافت مغز فشار وارد کند و باعث بروز اختلالات مغز و اعصاب در بیمار شود. به خون‌ریزی‌هایی که در درون مغز اتفاق می‌افتد، خون‌ریزی یا هموراژ داخل مغزی گفته می‌شود.
◼ تکان مغز: یک نوع ضربه‌ی مغزی است که باعث به‌هم‌خوردن عملکردهای مغز به‌طور موقتی می‌شود. علت اغلب تکان‌های مغز ، ضربه‌هایی ست که در اثر مصدومیت، به سر وارد می‌شود.
◼ ورم مغز: به متورم‌شدن بافت مغزدر پاسخ به ضربه مغزی یا به‌هم‌خوردن تعادل الکترولیت‌ها در مغز گفته می‌شود.
◼ تومور مغزی: تومورهای مغزی اعم از این‌که از نوع سرطان مغز بدخیم یا خوش‌خیم باشند، معمولاً به‌دلیل فشاری که بر روی بافت طبیعی مغز وارد می‌کنند، باعث بروز مشکلاتی برای بیمار خواهند شد.
◼ هیدروسفالی: به افزایش غیرطبیعی مقدار مایع مغزی نخاعی در داخل جمجمه گفته می‌شود. هیدروسفالی معمولاً به‌علت عدم گردش مناسب مایع مغزی نخاعی در مغز به‌وجود می‌آید.
◼ مننژیت: عبارت است از التهاب لایه‌ی مننژ یا همان غشایی که اطراف مغز و نخاع را پوشانده است. مننژیت معمولاً به‌علت عفونت به‌وجود می‌آید.
◼ انسفالی: به التهاب بافت مغز که معمولاً به‌علت یک عفونت ویروسی اتفاق می‌افتد، انسفالی گفته می‌شود.
◼ بیماری پارکینسون: در بیماری پارکینسون اعصابی که در قسمت مرکزی مغز قرار دارند، به آرامی تخریب می‌شوند و مشکلاتی را در توانایی‌های حرکتی و هماهنگی اندام‌های بیمار به‌وجود می‌آورند. لرزش دست‌ها یکی از اولین نشانه‌های شایع بیماری پارکینسون است.
◼ صرع: به‌وقوع مکرر تشنج در یک فرد گفته می‌شود. مصدومیت از ناحیه سر و سکته مغزی می‌تواند از علل بروز صرع باشد، اما به‌طور کلی هیچ علت شناخته شده‌ای برای این بیماری وجود ندارد.
◼ دمانس: کاهش عملکردهای شناختی مغز در اثر مرگ یا سؤعملکرد سلول‌های عصبی مغز می‌تواند منجر به بروز دمانس یا زوال عقل شود.
◼ بیماری الزایمر: بیماری الزایمر شایع‌ترین نوع دمانس است.
◼ آبسه مغز: یک توده عفونی است که معمولاً توسط باکتری‌ها در مغز ایجاد می‌شود.
| ▲ | درمان بیماری‌های مغزی |
روش‌های جراحی و غیرجراحی مختلفی برای درمان مشکلات و اختلالات در قسمت‌ها و اجزای مختلف مغز وجود دارد که برخی از این روش‌ها عبارتند از:
◼ داروهای ترومبولیتیک: داروهای برطرف‌کننده‌ی لخته‌ی خون که به درون سیاه‌رگ‌ها تزریق می‌شوند، در صورتی‌که ظرف چند ساعت اول بعد از شروع علائم سکته مغزی به بیمار تزریق شود، می‌تواند باعث درمان یا بهبود برخی از سکته‌های مغزی شود.
◼ عوامل ضد پلاکت: داروهایی مانند آسپرین و کلوپیدوگرل (پالویکس) به جلوگیری از تشکیل لخته‌های خون جلوگیری می‌کنند. اثر این داروها می‌تواند احتمال وقوع سکته‌ی مغزی را کاهش دهد.
◼ مهارکننده‌های کولین استراز: این داروها می‌تواند عملکرد مغز را در بیماران مبتلا به الزایمر خفیف تا متوسط به‌طور جزئی بهبود ببخشند.
◼ آنتی‌بیوتیک‌ها: در مواردی که یک عفونت مغزی به‌وسیله‌ی باکتری‌ها ایجاد شود، داروهای آنتی‌بیوتیک می‌تواند در از بین بردن باکتری‌ها و درمان موفق بیماری تأثیر داشته باشد.
◼ لوودوپا: دارویی است که مقدار دوپامین موجود در مغز را افزایش می‌دهد. دوپامین به کنترل علائم بیماری پارکینسون کمک می‌کند.
◼ جراحی مغز: برای درمان بعضی از تومورهای مغزی، یک عمل جراحی بر روی مغز بیمار انجام می‌شود. جراحی مغز را می‌توان در زمانی که افزایش فشار ناشی از تومور بر روی مغز، خطر از بین رفتن سلول‌های مغز را ایجاد کند، انجام داد. انواع مختلفی از جراحی‌های داخلی مغز یا نورواینترونشن از جمله انژیوپلاستی، کشتن عروق و غیره وجود دارند که متخصصین مغز و اعصاب امروزه از آن‌ها در درمان مشکلات بسیاری بهره می‌گیرند.
◼ ونتریکولوستومی: یک لوله‌ی زهکش در داخل فضاهای طبیعی درون مغز (بطن‌های مغز) قرار داده می‌شود. ونتریکولوستومی معمولاً با هدف کاهش فشار بالای وارد بر مغز انجام می‌شود.
◼ کرانیوتومی: در طی این عمل جراحی، جراح یک سوراخ در کنار جمجمه ایجاد می‌کند تا فشار زیادی که در اثر تجمع مایع مغزی نخاعی بر روی مغز وارد می‌شود، از طریق این سوراخ تخلیه شود.
◼ زهکشی لومبار: یک لوله‌ی زهکش برای تخلیه مایع مغزی نخاعی در اطراف نخاع قرار داده می‌شود. این کار می‌تواند فشار وارد بر مغز و نخاع را کاهش دهد.
◼ پرتو درمانی: در مواردی که بافت مغز درگیر سرطان شده باشد، با پرتو درمانی می‌توان علائم سرطان و سرعت رشد آن را کاهش داد.
[▲] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانش‌نامه‌ی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]- سخابخش، مهدی، آناتومی و عملکرد مغز انسان چگونه است؟، وب‌‌سایت مرکز تخصصی مغز و اعصاب
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
□ وب‌‌سایت مرکز تخصصی مغز و اعصاب
