 |
|
بازی بزرگ
رقابت روس و انگلیس در افغانستان
فهرست مندرجات
◉ بازی چگونه آغاز شد؟
◉ پایان بازی
◉ يادداشت‌ها
◉ پيوست‌ها
◉ پی‌نوشت‌ها
◉ جُستارهای وابسته
◉ سرچشمه‌ها
◉ پيوند به بيرون
تاریخ سیاسی افغانستان استعمار
بازی بزرگ (به انگلیسی: The Great Game)، یک روبارویی سیاسی و دیپلماتیک بین دو امپراتوری بریتانیا و روسیه بر سر افغانستان و سرزمین‌های همجوار آن در آسیای مرکزی و جنوبی بود که بیش‌تری سده‌ی نوزدهم میلادی را در بر گرفت. در این رقابت‌‌ها، روسیه از این می‌ترسید که مبادا آسیای مرکزی از طریق افغانستان مورد تاخت‌وتاز و هجوم بازرگانی و نظامی انگلیسی‌ها قرار گیرد و ترس انگلیسی‌ها از این بود که روس‌ها به هند که به‌عنوان جواهر تاج آسیا شناخته می‌شد، حمله کنند و آن‌را به قلمرو گسترده‌ای امپراتوری خود الحاق نمایند. در واقع، این بازی ناشی از بدگمانی و تهدید دائمی جنگ بین این دو امپراتوری بود.
بازی بزرگ در ۱۲ ژانویه سال ۱۸۳۰ میلادی، زمانی آغاز شد که لرد النبورو (Lord Ellenborough)، رئیس هیأت مدیره‌ی کنترل هند، به لرد ویلیام بنتینک (Lord William Bentinck)، فرماندار کل، دستور داد تا مسیر تجاری جدیدی به امارت بخارا به‌وجود آورد. بریتانیا قصد داشت کنترل امارت افغانستان را در دست بگیرد و از آن یک کشور تحت‌الحمایت بسازد و از سوی دیگر، امپراتوری عثمانی، دولت قاجاریه‌ی ایران و خانات بخارا و خیوه را به‌عنوان مناطق حایل ضربه‌گیر بین خود و امپراتوری روسیه مورد استفاده قرار دهد. این امر، نه‌تنها مانع رسیدن روس‌ها به هند می‌شد، بلکه می‌توانست از دستیابی آن‌ها به راه‌های تجارت دریایی بریتانیا در خلیج فارس و دریای هند نیز جلوگیری کند. اما پس از الحاق خانات بخارا، خیوه و خوقند به امپراتوری روسیه و شکست بریتانیا در جنگ او افغان-انگلیس در سال ۱۸۳۸، جنگ اول سیک-انگلیس در سال ۱۸۴۵، جنگ دوم سیک-انگلیس در سال ۱۸۴۸ و جنگ دوم افغان-انگلیس در سال ۱۸۷۸، روسیه پیشنهاد داد که افغانستان به‌عنوان یک منطقه‌ی بی‌طرف (Neutral zone) شناخته شود.
مورخان پایان بازی بزرگ را در ۱۰ سپتامبر ۱۸۹۵ می‌دانند. در این زمان، توسط کمیسـیون مرزی پامیر، قرارداد مرز بین افغانسـتان و امپـراتوری روسـیه به امضا رسـید. اما، در واقع، این بازی تا زمان امضای قرارداد صلح بین روس و انگلیس در سال ۱۹۰۷ میلادی و پس از آن، تا انقلاب اکتبر روسیه ادامه داشت.
اصطلاح «بازی بزرگ» را به آرتور کانولی (Arthur Conolly) نسبت داده‌اند. او نویسنده، جهانگرد و افسر اطلاعاتی انگلیسی در آسیا و به‌ویژه آسیای میانه بود که به‌عنوان افسر سواره نظام ششم بنگال در کمپانی هند شرقی بریتانیا خدمت می‌کرد و در فعالیت‌های اکتشافی بسیاری برای بریتانیا در آسیای میانه و در رقابت با امپراتوری روسیه که به بازی بزرگ معروف شد، حضور داشت. اما این اصطلاح را، رمان‌نویس بریتانیایی به‌نام جوزف رودیارد کیپلینگ (Joseph Rudyard Kipling)، در رمانی با عنوان «کیم» (Kim)، در سال ۱۹۰۱، به شهرت رساند و در سال ۱۹۷۹، در ایام جنگ مقاومت افغان‌ها در برابر ارتش متجاوز شوروی، که اوج جنگ سرد ابرقدرت‌ها بود، بیش‌تر به شهرت این اصطلاح افزوده شد.
| ▲ | پیشینه‌ی تاریخی |
در قرن پانزدهم و شانزدهم، در اثر تحولات فنی در اروپا، سلاح آتشین و مرگ‌بار در اختیار قدرت‌های غرب قرار گرفت. رشد صنایع، به‌ویژه صنعت کشتی‌سازی و دریانوردی، آشناییبا قطب‌نما و سکان، به اضافه‌ی این سلاح برتر، راه کشفیات جدید را به‌روی غربیان گشود و توسعه‌طلبی آنان را، به‌صورت تجسس ثروت‌های دوردست، وارد مرحله‌ی جدید و امکانات تازه کرد.
از آن‌جایی‌که صعنت پیشرفته ماشینی جای صنعت سنتی دستی را گرفت، غرب به مواد اولیه، نیروی کار ارزان و بازار فروش نیاز داشت. این نیاز مقدمه‌ای استعمار غرب را فراهم آورد. قدرت‌های غربی به‌زودی متوجه شدند که تجارت ساده، برای تأمین تملک آنان بر اموال مورد علاقه‌ی‌شان، ناکافی است. بنابراین، از طریق برتری سلاح مدرن، در پی تحمیل سلطه‌ی خود برخاستند و بدین‌جهت، پرتغالی‌ها و هلندی‌ها، از راه تسلط سیاسی بر هندوستان و جزایر سوند، به تأمین انحصارات تجارتی برای خود پرداختند و اسپانیایی‌ها به تسخیر سیاسی و مذهبی قاره‌ی آمریکا آغاز نهادند.
فرانسویان و انگلیسی‌ها نیز به‌صورت ماجراجویان، دریانوردان و تاجران، به‌نوبه‌ی خود راه‌های جدیدی را که به‌سوی شرق و غرب باز شده بود، پیمودند. کرانه‌های خارج از اروپا، به‌زودی، با امواج روزافزون از خارجیان سفیدپوست، کلاه‌خود به‌سر و مسلح با زنبورک، آشنا شدند. بدین‌طریق سلطه‌ی انسان سفید بر جهان آغاز شد.
در قرن هفدهم، اشغال جهان، تحت اشکال مختلف، تعمیم پدیرفت. دنیای جدید آمریکا دسته‌های کوچ‌نشین و فوج‌های مهاجران را در سینه‌ی خالی خود جا داد، در حالی‌که، این مردان دلیر ماجراجو پیوستگی خود را با کشورهای مادر حفظ کردند.
در شرق، هند، مالزی و سپس پارس (ایران کنونی)، که دارای جمعیت کثیر و دولت‌های نیرومند بودند، به تأسیس نمایندگی‌های تجارتی به‌توسط شرکت‌هایی که در انحصار دولت‌ها بودند، موقتاً اکتفا گردید. اما بعدها، جست‌وجوی سودهای بیش‌تر، این شرکت‌ها را وادار به اشغال و تسخیر کرد. بدین‌ترتیب بود که سیستم استعماری در شرق و غرب پا گرفت. با این‌حال، از این لحاظ که قدرت‌های مختلف اروپایی وارد میدان شده بودند، این شرکت‌ها، به‌زودی با برخوردها و کشمک‌هایی، برای حفظ منافع یا تحصیل سود بیش‌تر و یا تعیین حدود عملیات استعماری مواجه گردیدند و این‌گونه، درام قرن هیجدهم در صحنه‌ی تاریخ به جلوه‌گری پرداخت.
با این حال، انگلستان با وجود از دست‌دادن مستعمره‌ی آمریکایی خود بر تمام رقبا پیشی گرفت. امپراتوری فرانسوی ماورای بحار، پس از جنگ‌های ناپلئونی، آخرین نفس را کشید. امپراتوری هلند جویده شد و آمریکا از دست اسپانیا بیرون رفت. از سوی دیگر، در آسیا نیز امپراتوری‌های قدیمی - به‌ویژه در هند، ایران و افغانستان - بلعیده شدند.
در این دوران، کاترین، ملکه‌ی روسیه، نقشه‌ی حمله به هندوستان را در سر می‌پرورانید. او، در ۱۷ نوامبر ۱۷۹۶، در حالی درگذشت که نقشه‌ی سلطه بر گرجستان و حمله به هندوستان، به اضافه‌ای اندیشه‌ی از هم‌پاشاندن امپراتوری عثمانی که از سال‌ها پیش، در مخیله‌ی تزارها می‌گذشت را به‌عنوان میراث گذشتگان برای پسر خود، پل اول، به‌یادگار ماند.
انگیزه‌ی دستیابی به هند و اهداف استعماری، امپراتوری‌های قدرتمند روس و انگلیس را به مبارزهای بیامان کشاند که از سالهای آغازین قرن نوزدهم، با هجوم قوای روسی به شمال ایران، شروع شد و تا سال ۱۹۰۷ (۱۳۲۵ ق)، زمان امضای قرارداد مصالحه بین روس و انگلیس، ادامه یافت. کارزار پهناور این مبارزه، «بازی بزرگ»، منطقه‌ی حایل بین روسیه و هند از کوه‌های پُربرف قفقاز در غرب تا ترکستان چین و تبت در شرق را در بر می‌گرفت. دیری نپایید که این منطقه صحنه‌ی رقابت دستگاههای جاسوسی و میدان وسیع ماجراجویی افسران نظامی و اطلاعاتی، مأموران سیاسی حرفهای و کاشفان جوان و بلندپرواز طرفین گردید. برخی از این بازیگران در هیئت مبدل روحانیان مسلمان یا زایران بودایی به میدان میرفتند و دیگران در لباس کامل نظامی، بازیگران بسیاری وارد صحنه شدند. بیش از صد نفر در این ماجراها نقش داشتند که دست‌کم سه نسل را در بر میگیرد.
| ▲ | بازی چگونه آغاز شد؟ |
...
| ▲ | پایان بازی |
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پيوست‌ها
...
[▲] پی‌نوشت‌ها
...
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها │ ...
