- تکامل مغز در مهره‌داران
- آناتومی مغز
- ساختار سلولی مغز
- آسیب‌شناسی
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[کالبدشناسی] [کالبدشناسی اعصاب]
مغز (به انگلیسی: Brain)، یکی از حسّاس‌ترین و پیچیده‌ترین اعضای بدن و مرکز دستگاه عصبی همه‌ی مهره‌داران و بیشتر بی‌مهرگان است[۱]. تنها شماری از بی‌مهرگان مانند اسفنج دریایی، عروس دریایی، آب‌دزدک دریایی بالغ و ستاره دریایی فاقد مغز هستند، حتی اگر بافت عصبی پراکنده داشته باشند[٢]. مغز در سر و معمولاً نزدیک اندام‌های حسی نخستین قرار دارد و مغز مهره‌داران کامل‌ترین اندام بدن آن‌ها است[٣].
به‌طور کلی، دستگاه عصبی مرکزی قسمتی از دستگاه عصبی است که در درون محفظه‌ای استخوانی به‌نام استخوان جمجمه و ستون فقرات قرار گرفته است و شامل مغز و نخاع می‌باشد. از نظر ساختمانی در سیستم اعصاب مرکزی دو قسمت به‌نام‌های ماده سفید و ماده خاکستری قابل تشخیص هستند. مغز شامل قسمت‌های متنوعی است که هر کدام از آن‌ها در عین حال که با یکدیگر در ارتباط هستند کارهای متفاوتی را انجام می‌دهند.
[↑] تکامل مغز در مهره‌داران
در ماهی‌های اولیه و دوزیستان، نخاع و مغز در یک راستا قرار دارند. ولی در سایر مهره‌داران به‌ویژه در پستانداران بین مغز و نخاع یک خمیدگی پدید آمده است که در پستانداران عالی به ۹٠ درجه می‌رسد. این خمیدگی ناشی از حجم زیاد نیم‌کره‌های مخ است. حجم مغز به‌ویژه نیم‌کره‌های مخ در مهره‌داران اولیه رشد اندکی دارد. ولی در مهره‌داران عالی وسعت زیادی دارد.
سطح نیم‌کره‌های مخ در مهره‌داران اولیه تا پستانداران اولیه صاف، ولی در پستانداران عالی به‌ویژه انسان چین‌خوردگی فراوان دارد[۴]. مغز آدمی بزرگ‌ترین مغزها نیست اما وزن آن نسبت به جثه آدمی بیشترین است و با در نظر گرفتن سایر شرایط بهترین مغز است. مغز مهره‌داران در دوران جنینی دارای سه قسمت اولیه به‌نام‌های مغز پیشین، مغز میانی و مغز تحتانی است. از این قسمت‌ها به‌تدریج بخش‌های مختلف مغز پدید می‌آیند[۵].
[↑] آناتومی مغز
شکل و اندازه مغز گونه‌های مختلف جانوران تفاوت‌های زیادی با هم دارند و تشخیص ویژگی‌های مشترک بین آن‌ها دشوار است. ولی با این وجود برخی از ویژگی‌های مغز بین بیشتر جانوران مشترک بوده و فقط در تعداد اندکی از آن‌ها وجود ندارد. برخی از ویژگی‌ها بین اکثر جانوران مشترک بوده و برخی دیگر فقط در جانوران پیشرفته‌تر وجود داشته و مغز پیچیده و پیشرفته را از مغز ابتدایی و ساده متمایز می‌کنند.
ساده‌ترین روش به‌دست آوردن اطلاعات در مورد مغز، بررسی ظاهری و بصری آن است؛ اما با این وجود برای بررسی‌های بیشتر و جزئی‌تر روش‌های مختلفی توسط دانشمندان به‌وجود آمده است. بافت مغز قوامی نرم و آسیب‌پذیر دارد و برای بررسی‌های بیشتر توست موادی مثل الکل تثبیت می‌شود. بافت مغز از سلول‌های عصبی تشکیل یافته است که شامل سلول‌های عصبی (نورون‌ها) و سلول‌های غیر عصبی (نوروگلی‌ها، سلول‌های گلیال) هستند[٦].
[↑] ساختار سلولی مغز
مغز تمام گونه‌هایی که مغز دارند از دو نوع سلول ساخته شده است: سلول‌های عصبی (نورون‌ها) و سلول‌های گلیال. سلول‌های گلیال خودشان بر چند نوع هستند و وظایف مختلفی را بر عهده دارند. از وظایف سلول‌های گلیال می‌توان به پشتیبانی ساختمانی، پشتیبانی متابولیک، عایق کردن و هدایت کردن در مسیر تمایز اشاره کرد. با این وجود، نورون‌های مهم‌ترین سلول‌های سیستم عصبی و مغز هستند.
مشخصه‌ای که سلول‌های عصبی را ویژه و خاص می‌کند، توانایی آن‌ها برای ارسال سیگنال‌های الکتریکی به اهداف مشخص و فواصل دور می‌باشد. این سیگنال‌های الکتریکی از طریق آکسون‌ها ارسال می‌شوند. آکسون‌ها زوائد و برجستگی‌های نازک و بسیار طویل سیتوپلاسمی هستند که از جسم سلولی نورون منشأ گرفته و به اهداف خاص خود می‌روند. بیشتر آکسون چندین و چندین‌بار شاخه شاخه شده و به مقاصد مختلفی سیگنال رسانی می‌کنند. این اهداف می‌توانند نزدیک بوده یا بسیار دور باشند. طول آکسون‌های نورون‌ها می‌تواند بسیار زیاد و عجیب باشد. برای مثال یکی از سلول‌های طویل قشر مخ را اگر به‌قدری بزرگ می‌کردیم که اندازه‌ی جسم سلولی‌اش به اندازه‌ی یک انسان شود، آکسون این سلول، رشته‌ای می‌شد به قطر چند سانتی‌متر و طول بیش از یک کیلومتر!
این آکسون‌ها سیگنال‌های الکتریکی را در قالب پالس‌های الکتروشیمیایی به‌نام پتانسیل عمل ارسال می‌کنند. پتانسل عمل در یک نقطه از آکسون در حد یک هزارم ثانیه طول کشیده و با سرعتی معادل ۱ تا ۱٠٠ متر در ثانیه منتقل می‌شود! برخی از نورون‌ها می‌توانند تا ۱٠ الی ۱٠٠ سیگنال را در هر ثانیه ارسال کنند.
انتقال سیگنال از آکسون‌ها به نورون بعدی از طریق اتصالات تخصصی شده‌ای به‌نام سیناپس انجام می‌گیرد. هر یک نورون می‌تواند با هزاران نورون دیگر سیناپس داشته باشد. وقتی یک سیگنال (پتانسیل عمل) آکسون را طی کرده و به سیناپس می‌رسد باعث آزاد شدن یک ماده شیمیایی به‌نام نوروترانسمیتر (ناقل عصبی) از انتهای آکسون می‌گردد. این مولکول‌ها (نوروترانسمیتر‌ها) به گیرنده‌های خودشان روی غشای سلولی پس سیناپسی (سلولی که پیغام به آن منتقل می‌شود) متصل می‌شوند (شکل بالا). این اتصال منجر به ایجاد شدن سیگنال در نورون گیرنده می‌شود.
سیناپس‌ها عناصر کلیدی عملکرد مغز هستند. اصلی‌ترین عملکرد مغز، ارسال سیگنال‌های سلول به سلول است و سیناپس‌ها نقاطی هستند که سیگنال‌ها از سلولی به سلول دیگر می‌روند. در مغز انسان تقریباً ۱٠٠ تریلیون سیناپس وجود دارد. مغز یک مگس سرکه، دارای چندین میلیون سیناپس می‌باشد. عملکرد این سیناپس‌ها مختلف و متفاوت است. برخی از آن‌ها سیناپس تحریکی هستند (یعنی سلول بعد از سیناپس را تحریک می‌کند) برخی سیناپس مهاری هست (یعنی سیناپس، سلول بعد از خودش را مهار می‌کند) و برخی از آن‌ها با فعال کردن پیام‌رسان‌های ثانویه، با روش‌های مختلفی، ترکیب شیمیایی داخل سلول‌های هدف را تغییر می‌دهند[٧].
[↑] آسیب‌شناسی
[٨]
[۹]
[۱٠]
[۱۱]
[۱٢]
[۱٣]
[۱۴]
[۱۵]
[۱٦]
[۱٧]
[۱٨]
[۱۹]
[٢٠]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[٢]-
[٣]-
[۴]- آنچه در تصویر مشاهده می‌شود، مغز یک شامپانزه است.
[۵]-
[٦]-
[٧]-
[٨]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱٢]-
[۱٣]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٦]-
[۱٧]-
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
