فهرست مندرجاتافغانستان به روایت دیگر
آزادی سیاسی تنها دستاورد دوران جدید افغانستان است
رهنورد زریاب نویسنده و پژوهشگری است که بیشتر عمرش را در ارتباط با کشورهای دموکراتیک گذرانده است. با این همه او معتقد است که رویدادهای شخصی زندگی‌اش همگی با رویدادهای جمعی جامعهاش پیوند خورده است.
وی آزادی سیاسی را مهم‌ترین دستاورد دوران جدید افغانستان می‌داند و می‌گوید: «در دوران دوازده ساله جدید حاکم در افغانستان گونه‌ای از گرایش‌های طالبانی نهفته است. و این مساله سبب شده که تغییرات سیاسی اجتماعی از سال ۲۰۰۲ تا سال ۲۰۱۲ به‌سود ایدیولوژی‌های طالبانی رقم بخورد. این بدین معنا است که نیروهای طالبانی‌ای که در درون دستگاه حاکمه نهفته بودند امروز قوت و قدرت بیشتری کسب کرده‌اند و بر خلاف آن‌ها نیروهای دموکرات و میانه‌رو ضعیف و ضعیف‌تر شده‌اند. اگر حکومت آینده سیستمی مثل دستگاه آقای کرزی را پایه‌گذاری کند و امتدادی از سیاست‌های گذشته باشد، این وضعیت بحرانی همچنان ادامه پیدا خواهد کرد و در نتیجه نیروهای طالبانی و واپس‌گرا هرچه بیشتر در سیستم نفوذ خواهند یافت. ولی این احتمال نیز دور از ذهن نیست که در مقابل کنش‌های طالبانی واکنش‌های شدیدی شکل بگیرد که اگر چنین شود اتفاقی فرخنده در کشور رخ خواهد داد.»
[↑] گفتگو با رهنورد زریاب
● بنیاد آرمان‌شهر: لطفاً دو خاطره‌ای که در آن حقوق بشری شما نقض شده و در زندگی‌تان تاثیرگذاربوده است، تعریف کنید؟
□ رهنورد زریاب: رویدادهای شخصی من با رویدادهای جمعی جامعه در پیوند است. به‌نظر من بدترین خاطرات نقض حقوق بشری در دوره تره‌کی شکل گرفته است که مهم‌ترین رویداد زندگی خود من، زندانی شدنم در آن دوره است. هیچ دلیلی برای زندانی شدنم نیافتم و هیچ کس هم بهمن توضیح نداد که به‌چه جرمی زندانی شدم. دوره بعدی به‌نظر من دوره مجاهدین است. دوره‌ای که در آن حقوق بشر در سراسر کشور، به‌ویژه در پایتخت نادیده گرفته شد.
● بنیاد آرمان‌شهر: سه دستاورد مهم دوران جدید افغانستان چه بوده است؟
□ رهنورد زریاب: گفته می‌شود که این دوره، دوره دموکراسی و مردم‌سالاری است. اساساً دموکراسی سه پایه اصلی دارد. بر اساس تعریف‌های تازه‌ایی که از دموکراسی می‌شود. به دور از تعاریف کلاسیکی چون حکومت مردم، از طرف مردم، بر مردم، که کارل پوپر آن را بدترین تعریف ارایه شده از دموکراسی می‌داند. سه پایه دموکراسی عبارتند از آزادی، فردگرایی و برابری.
ما تا اندازه‌ای در طول ده دوازده سال گذشته به‌مفهوم آزادی یعنی به‌یکی از پایه‌های دموکراسی، نزدیک شدیم. این آزادی هم صرف آزادی سیاسی بوده است. شما از برخی مزایا و امتیازات برخوردار بودید؛ حکومت را می‌توانستید نقد کنید. راس قدرت را می‌توانستید به‌چالش بکشید. اما آزادی ایدیولوژیک در کشور وجود نداشته است. شما از هیچ مفهوم ایدیولوژیکی‌ای نمی‌توانید به‌صراحت سخن به‌زبان آورید. وقتی در جامعه‌ای فردگرایی حاکم باشد ناگزیر آزادی فردی نیز شکل می‌گیرد. اما در این کشور به‌دلیل عدم احترام به فردگرایی، آزادی ایدیولوژیک نیز پایمال می‌شود به‌طور مثال در این دهه چندین نویسنده از ترس عناصر مذهبی از کشور فرار کرده‌اند. این گریز به‌سبب نبود آزادی ایدیولوژیک در کشور بوده است. پس آزادی تام به‌آن معنایی که مدنظر پوپر است در نظام جدید حاکم، هرگز وجود نداشته است. دو پایه دیگر دموکراسی یعنی برابری و فردیت نیز در کشور وجود ندارد. بنابراین ما در نظام جدید در فضای دموکراسی‌ای ناقص، ناتمام و نابسامان زندگی کرده‌ایم. من در این نظام فقط آزادی سیاسی را به‌عنوان یک دستاورد می‌بینم. یا دیگر دستاوردی وجود ندارد و یا من نمی‌توانم آن را درست تشخیص بدهم.
● بنیاد آرمان‌شهر: چه چیزی دردوران جدید اعتماد شما راجلب کرده و شما آن را به‌عنوان یک نوآوری، ابتکار مثبت و یک چیزخوب ارزیابی می‌کنید؟
□ رهنورد زریاب: در کنار آزادی سیاسی که پیش‌تر به‌آن اشاره کردم، از نوعی آزادی اقتصادی نیز می‌توان یاد کرد. اما آزادی اقتصادی‌ای که هیچ حد و مرز و چارچوب قانونی‌ای نداشته و هیچ تعریف مشخص و ممتازی از آن شکل نگرفته است. در واقع ما در کشور، با نوعی اقتصاد مافیایی که با انگیزه چپاول و غارت همه جانبه، در سیستم اقتصادی خود را عرضه کرده است مواجه بوده‌ایم. در نظام دموکراتیک آزادی اقتصادی چارچوبی دارد. از سیستم مشخص و معینی پیروی می‌کند. اما در کشور ما آزادی اقتصادی به‌شکل لگام‌گسیخته وارد شده و هیچ‌گونه تعریف و تحدیدی وجود ندارد. از همین رو خلا و تفاوت طبقاتی در کشور بسیار گسترش پیدا کرده است. گروهی کوچک سرمایه هنگفتی را در اختیار خود دارد در حالی که انبوهی از مردم زیر خط فقر زندگی می‌کنند.
● بنیاد آرمان‌شهر: مهم‌ترین ترس و هراس امروز شما چیست؟
□ رهنورد زریاب: من نگرانِ ادامه همین وضعیت هستم. وضعیتی که من آن را به‌عنوان وضعیت بحرانی می‌شناسم. وضعیتی که در آن آزادی ایدیولوژیک وجود ندارد. آزادی‌های اقتصادی هیچ‌گونه حد و مرزی برایشان شناخته نمی‌شود. البته همه این‌ها همراه است با ترسی که از بازگشت به‌گذشته تاریک یعنی دوره طالبان دارم. هرچند که من به‌مانند بسیاری از مردم بر این باور نیستم که طالبان تمام و کمال و با شاکله دیروز خود برخواهند گشت؛ چون معتقدم که وضعیت خیلی تغییر کرده و طالبان همان‌طور که در دوره مجاهدین استقبال شدند این‌بار استقبال نخواهند شد. به‌نظر من با وجود تمام مصیبت‌ها و مشکلات، مردم از وضعیت کنونی نسبت به‌گذشته راضی هستند.
● بنیاد آرمان‌شهر: از نظر شما سه چالش بزرگ ساختاری، اجتماعی و فرهنگی پیش روی افغانستان چیست؟
□ رهنورد زریاب: چالش‌های بسیاری در افغانستان وجود دارد. جامعه ما در حال گذار است. یعنی از یک ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به‌ساختار اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دیگری گذار می‌کند. در حال حاضر ما نهادها و به‌همراه آن ارزش‌های اصلی جامعه قبلی را از دست داده ایم. متاسفانه هنوز نهادها و ارزش‌های جامعه نوبنیاد شکل نگرفته و نهادینه نشده است. جوانان ما ارزش‌های اخلاقی جامعه گذشته را از دست داده‌اند اما متاسفانه هیچ چیزی جایگزین آن ارزش‌های اخلاقی پیشین نشده است. در نتیجه انبوهی از جوانان ما از گونه‌ای خلا اخلاقی و معنوی رنج می‌برند. و این چالشی بزرگ برای کل جامعه محسوب می‌شود.
● بنیاد آرمان‌شهر: فکر می‌کنید جامعه افغانستان امروز اجازه خواهد دادکه دوباره سناریوی بسته‌شدن مکاتب به‌روی دختران و عدم حضور اجتماعی زنان تکرارشود؟
□ رهنورد زریاب: من فکر می‌کنم که در درون این دولت دوازده ساله حاکم در افغانستان گونه‌ای از گرایش‌های طالبانی نهفته است و این مساله سبب شده که تغییرات سیاسی اجتماعی از سال ۲۰۰۲ تا سال ۲۰۱۲ به‌سود ایدیولوژی‌های طالبانی رقم بخورد. به‌طور مثال در سال ۲۰۰۳ زنان افغانستان هم آزادی اجتماعی بیشتری داشتند و هم بیشتر می‌توانستند از فرصت‌های ایجاد شده برای احقاق حقوق خود استفاده کنند. اما امروز زنان از نظر ذهنی آمادگی کمتری برای پذیرش و گسترش آزادی‌های مدنی خود دارند. این بدین معنا است که نیروهای طالبانی‌ای که در درون دستگاه حاکمه نهفته بودند امروز قوت و قدرت بیشتری کسب کرده‌اند و بر خلاف آن‌ها نیروهای دموکرات و میانه‌رو ضعیف و ضعیف‌تر شده‌اند. اگر حکومت آینده سیستمی مثل دستگاه آقای کرزی را پایه‌گذاری کند و امتدادی از سیاست‌های گذشته باشد، این وضعیت بحرانی همچنان ادامه پیدا خواهد کرد و در نتیجه نیروهای طالبانی و واپس گرا هرچه بیشتر در سیستم نفوذ خواهند یافت. ولی این احتمال نیز دور از ذهن نیست که در مقابل کنش‌های طالبانی واکنش‌های شدیدی شکل بگیرد که اگر چنین شود من آن را یک رویداد فرخنده می‌دانم.
● بنیاد آرمان‌شهر: سه عامل بازدارنده ساختاری، اجتماعی و فرهنگی در مقابل مشارکت زنان درعرصه‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی چیست؟
□ رهنورد زریاب: مهم‌ترین عامل، ایدیولوژی طالبانی‌ای است که در دستگاه دولت وجود دارد و در سطح جامعه نیز گسترش یافته است. این عامل باعث شده که زنان حتی از نظر ذهنی محافظه کار شوند و دیگر در خود نیرویی برای حضور فعال اجتماعی مدنی نبینند. ایدیولوژی طالبانی زنان را به‌صورت ناخودآگاه وادار ساخته تا بپذیرند که باید مطیع و منقاد باشند.
● بنیاد آرمان‌شهر: سه مطالبه عمده زنان به‌طور کلی چیست؟
□ رهنورد زریاب: در این ده سال باید توسط دولت به‌زنان به‌صورت گسترده آگاهی از حقوق و امتیازات‌شان داده می‌شد ولی این کار صورت نگرفت. در نتیجه ما با قشر بسیار کوچکی از زنان در عرصه جامعه روبروییم. امروز حتا مترقی‌ترین زنان کشور نیز می‌گویند ما آزادی‌ای را می‌خواهیم که اسلام به‌ما بخشیده است. این خودش نوعی عقب‌نشینی و واپس‌گرایی است. این نگاه، نشان‌دهنده تأثیر غیرمستقیم فشارهای طالبانی بر خواست‌های زنان است. هم‌اکنون انبوهی از زنان کشور، حتا زنان پایتخت در ناآگاهی کامل قرار دارند و از حقوق خود هیچ‌گونه شناختی ندارند و در نتیجه فاقد هرگونه آرمان، ایده‌آل و دورنمایی برای زندگی خود هستند.
● بنیاد آرمان‌شهر: منابع و مراکز قابل اتکا در افغانستان برای پیشبرد حقوق و مطالبات زنان چه کسانی هستند؟
□ رهنورد زریاب: در دهه چهل نهادی داشتیم به‌نام سازمان دموکراتیک زنان؛ این نهاد از طرف هیچ کشوری حمایت مالی نمی‌شد. اما کسانی که در این نهاد جمع شده بودند و با هم کار می‌کردند واقعا افرادی آگاه و روشن بودند و به‌صورت داوطلبانه و به‌خواست و اراده خود برای زنان کار می‌کردند. سازمان دموکراتیک زنان در مدت هفت یا هشت سال توانست جایگاه خود را در جامعه باز کند و از نیروی بزرگ اجتماعی برخوردار شود. اما امروزه در بین این همه سازمان و نهادی که در راستای احقاق حقوق زنان کار می‌کنند. من هیچ تشکلی را سراغ ندارم که توانسته باشد به‌اندازه سازمان دموکراتیک زنان مثمر ثمر بوده باشد. دلیل آن هم واضح است. اکثریت قریب به‌اتفاق این تشکل‌ها پروژه‌ای کار می‌کنند و برنامه‌های شان از بیرون کشور طرح‌ریزی می‌شود و آن‌ها ناگزیر این برنامه‌ها را آن هم به‌صورت موقت پیاده می‌کنند.
● بنیاد آرمان‌شهر: برای دخترخودتان چه آرزویی دارید؟
□ رهنورد زریاب: من نمی‌توانم برای آن‌ها آرزویی داشته باشم چون آن‌ها تقریبا به‌هرچه که خواست شان بوده رسیده‌اند. یکی از آن‌ها نویسنده مشهوری در فرانسه شده؛ یکی دیگر پرستار ماهری است که در بلژیک به‌کار پرستاری می‌پردازد و سومین دخترم هم به‌دانشگاه سوربن راه یافته است.
● بنیاد آرمان‌شهر: باتوجه به‌صحبت‌هایی که شما دراین مصاحبه انجام دادید شما درحوزه خصوصی و یا عمومی یعنی فعالیت‌های مدنی و حرفه‌ای خود برای رفع موانع ذکرشده من‌جمله تبعیض چه کار کرده‌اید و چه می‌کنید؟
□ رهنورد زریاب: نویسنده‌ای افغانی که بیشتر با فضاهای دموکراتیک خارج از کشور آشنا بوده، بی‌شک به‌شکل قیاسی با قضایا برخورد می‌کند. وقتی وضعیت حاکم در کشور خود را با کشورهایی مثل فرانسه، بریتانیا، زیلاند جدید و بقیه کشورها، مقایسه می‌کند نوعی یاس و ناامیدی به‌او دست می‌دهد. به‌این دلیل که در افغانستان امکانات مبارزه وجود ندارد. من پیش‌تر گفتم که در این جا آزادی ایدیولوژیک وجود ندارد. وقتی شما از آزادی ایدیولوژیک محروم باشید زبان شما بسته است و هیچ کاری نمی‌توانید انجام دهید. نویسنده کارش کاری ذهنی و روانی است. تولید هنری هم تولیدی ذهنی و روانی است. به‌همین سبب شما برای ارایه یک تولید ذهنی به‌فضای باز و آزادی فکری نیاز دارید تا بتوانید در این فضا اثر خود را خلق کنید. اگر شما از این فضا محروم باشید نمی‌توانید اثری تولید کنید و اگر هم تولید کنید اثر شما مجال پخش و توزیع شدن را ندارد و اگر هم نشر شود به‌پیمانه‌ای معدود پخش می‌شود و چندان اثربخش نیست. یک چیز دیگر را نباید از یاد برد، جذابیت‌های مخاطب امروز تغییر کرده است. ذهن جوانان ما رسانه‌ای شده است. این رسانه‌ها با سیاست عوام گرایانه و اقتصادی‌ای که دارند ذهن جوانان ما را مسموم می‌سازند. این فشار کمتر از فشار حلقه‌های طالبانی نیست. هر دوی این جریان‌ها (یعنی سیاست رسانه‌ای کردن اذهان عمومی و سیاست بازگشت به‌گذشته) به‌یک اندازه مخرب و نابودگر هستند.
در حوزه خصوصی هم مانند اکثر کسانی که با من هم دوره و هم فکر بودند، هیچ کاری برای رفع موانع اجتماعی انجام نداده ام. اصلا در این جا حوزه خصوصی زیاد مطرح نیست و حوزه‌ای محرم شناخته می‌شود.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- رهنورد زریاب: آزادی سیاسی تنها دستاورد دوران جدید افغانستان است، وب‌سایت فارسی بنیاد آرمان‌شهر - افغانستان: شنبه ۱۲ بهمن ۱۳۹۲
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ وب‌سایت فارسی بنیاد آرمان‌شهر
