تخمدان

از: دانشنامه‌ی آریانا

تخمدان

فهرست مندرجات

• ساختار
  
• بافت‌شناسی
  
• رشد دوران چنینی
  
• کارکرد
  
• اهمیت بالینی
  
• تصویربرداری از تخمدان
  
• يادداشت‌ها
  
• پيوست‌ها
  
• پی‌نوشت‌ها
  
• جُستارهای وابسته
  
• سرچشمه‌ها
  
• پيوند به بيرون
  
  

پزشکی

دستگاه تناسلی زن

تخمدان (به انگلیسی: Ovary؛ با تلفظ آمریکایی: Ovary)، در جانوران ماده، به‌صورت یک جفت وجود دارد. در واقع، تخمدان‌ها دو غده‌ی بادامی‌شکل (یا تخم‌مرغی‌شکل) هستند که در دو طرف رحم قرار گرفته‌ و از طریق لوله فالوپ به رحم متصل می‌شوند و حاوی تخمک‌های نارس هستند که پس از رشد به تخمک بالغ تبدیل می‌شوند و توانایی لقاح را کسب می‌کنند.

تخمدان‌ها محلی برای تولید تخمک (Oogenesis) هستند. تخمک‌های بالغ پس از تخمک‌گذاری به داخل حفره‌ی لگن، در شرایط طبیعی توسط مژک‌های واقع بر انتهای لوله‌های رحمی، به داخل دهانه‌ی مجاور لوله‌های رحمی هدایت می‌شوند.

در هر قاعدگی اغلب یک تخمک از یک تخمدان آزاد می‌گردد و اگر هیچ‌کدام از سلول‌های اسپرم نتوانند خود را به تخمک برساند پس از مدتی تخمک توانایی لقاح خود را از دست می‌دهد. در ضمن، آزادسازی تخمک‌ها از سن بلوغ آغاز شده و تا زمان یائسگی ادامه پیدا می‌کند.

تخمدان‌ها هم‌چنین هورمون‌های جنسی زنانه یعنی پروژسترون و استروژن را می‌سازند که چرخه قاعدگی را تنظیم می‌کنند. افزون بر این، استروژن باعث ایجاد برخی از مشخصات جنسی زنانه از جمله بزرگ‌شدن پستان‌ها می‌شود.

▲

ساختار

تخمدان‌های جنس ماده‌ی حیوانات مختلف از نظر اندازه و شکل تفاوت دارند. اما تخمدان‌های انسان ماده بیضوی‌شکل (به‌شکل بادام) به‌طول تقریبی سه سانتی‌متر هستند که رنگ آن‌ها سفيد مايل به خاكستری است و در داخل لگن (در مجاورت دیواره‌ی خارجی لگن، دقیقاً در زیر ورودی لگن) قرار دارند و توسط یک مزانتر موسوم به مزاواریوم (Mesovarium) آویزان می‌شوند که حاصل گسترش رباط پهن به‌طرف عقب است و با لیگامان‌هایی در جای خود تثبیت شده‌اند و با لوله‌های فالوپ به رحم راه دارند. تخمدان‌ها در زنان همانند بیضه‌ها در مردان هستند و همان کار بیضه‌های مردان را انجام می‌دهند. اما با این تفاوت که تخمدان‌ها یا غده‌های جنسی زنان، بر خلاف بیضه‌ها یا غدد جنسی مردان، که درون کیسه‌ی بیضه برون از شکم قرار دارند، درون حفره‌ی شکمی قرار گرفته‌اند.

▲	بافت‌شناسی

بافت تخمدان از دو قسمت قشری و مغزی تشکیل شده است و این دو قسمت پس از بلوغ به‌خوبی از یکدیگر متمایز نیستند. قسمت قشری تخمدان از منشأ رویانی اپیتلیال سلوماتیک می‌باشد و سلول‌های مادر تخمک‌زا که از روده‌ی خلفی رویان منشأ می‌گیرند و هم‌چنین نسل اولیه‌ی سلول‌هایی که بعداً مولد سلول‌های گرانولوزا می‌شوند، را در بردارد. قسمت مغزی تخمدان از منشأ مزانشیم ادراری-تناسلی است و نسل اولیه‌ی سلول‌هایی را در بر می‌گیرد که مولد سلول‌های بین بافتی و سلول‌های تکا (Theca) [سلول‌های تکا برای بارداری خانم‌ها مهم هستند و بدون آن‌ها زنان نمی‌توانند هورمون‌های پشتیبان رشد فولیکول تخمدانی را بسازند. این هورمون‌ها برای تولید تخمک ضروری هستند] خواهند بود. بافت تخمدانی همانند سایر غدد درون‌ریز شامل یک شبکه متراکم عروق خونی است.

▲	رشد دوران چنینی

مراحل رشد جنسی از‌‌ همان دوران جنینی آغاز می‌شود. ابتدا گناد‌ها یا غدد جنسی تمایز نیافته شکل می‌گیرند و به‌تدریج به بیضه در جنس مذکر و تخمدان در جنس مونث تبدیل می‌شوند. سپس نوبت به مرحله تشکیل اندام‌های داخلی مانند رحم، تخمدان‌ها و واژن در دختر‌ها و پروستات و کیسه منی در پسر‌ها می‌رسد.

غده‌های جنسی از وسط لایه‌ی میان‌پوست یا مزودرم (به انگلیسی: Mesoderm) لایه‌ی زاینده میانی جنینی که بین برون‌پوست و درون‌پوست قرار دارد، رشد می‌کند.

در هفته‌ی نهم بارداری، هنگامی که رویان تبدیل به جنین می‌شود، جنسیت جنین شکل گرفته اما هنوز تشخیص آن مشکل است. با این حال، تخمدان‌ها در جنس مونث (همانند بیضه‌ها در مردان) بر روی بخش فوقانی دیواره‌ی شکم تشکیل می‌شوند و سپس قبل از تولد نزول می‌کنند و عروق خونی، عروق لنفاوی، و اعصاب‌شان را همراه خود می‌آورند. تخمدان‌ها برخلاف بیضه‌ها، از درون کانال اینگوینال به پرینه مهاجرت نمی‌کنند، بلکه بعد از طی مسیر کوتاه متوقف می‌شوند و بر روی دیواره‌ی خارجی حفره لگن قرار می‌گیرند.

تفاوت کلی دستگاه تناسلی دختر و پسر هنگام تولد

▲

کارکرد

تخمدان‌ها دو وظیفه مهم بر عهده دارند: تولید گامت جنسی ماده و تراوش هورمون‌های جنسی ماده، مانند: استروژن (استرادیول - ۱٧ بتا)، پروژسترون، هورمون‌های پپتیدی (اینهبین، ریلاکسین و ...) و پروستاگلاندین.

نقش اصلی دستگاه تولید مثل زن برعهده‌ی تخمدان‌ها است که عمل تولید سلول‌های جنسی به‌نام «اُوا» (Ova) یا تخمک را انجام می‌دهند و این تخمک‌ها حاوی ماده‌ی وراثت می‌باشند. هنگامی‌که یک تخمک با سلول جنسی مرد به‌نام اسپرم ترکیب می‌شود، توانایی تکثیر و رشد دارد که به فتوس یا جنین تبدیل می‌شود. تخمدان‌های هم‌چنین هورمون‌های جنسی ترشح می‌نمایند که این هورمون‌ها کنترل رشد جنسی و سیکل قاعدگی را به‌عهده دارند. پستان‌ها در تحریک جنسی نقش دارند و پس از تولد، عمل تولید شیر را انجام می‌دهند.

▲	اهمیت بالینی

تخمدان‌ها به‌گونه‌ای منحصر به‌فرد، در برابر بیماری‌ها آسیب‌پذیر بوده و نقش پیچیده‌ای را در سلامت روحی و جسمی زنان بازی می‌کنند.

بیماری‌های تخمدان (Ovarian disease) می‌تواند ناشی از اختلالات غدد درون‌ریز (Endocrine disease) یا اختلالات سیستم تناسلی (disorders of the Reproductive system) باشد. اگر تخمک نتواند از فولیکول آزاد شود، ممکن است در تخمدان کیست تخمدان تشکیل دهد. کیست‌های کوچک تخمدان، حتی در زنان سالم نیز رایج است. اما برخی از زنان فولیکول بیش از حد معمول (سندرم تخمدان پلی‌کیستیک) دارند، که مانع از رشد طبیعی فولیکول‌ها شده و منجر به بی‌نظمی چرخه قاعدگی می‌شود. افزون بر این، موارد دیگر بیماری‌های تخمدان عبارتند از: نئوپلاسم‌های تخمدان (Ovarian neoplasms) که شامل سرطان تخمدان (Ovarian cancer) می‌شود؛ لوتئوما (Luteoma) توموری است که در دوران بارداری پدید می‌آید، هیپوگنادیسم (Hypogonadism)؛ هیپرتسوسیس (Hyperthecosis)؛ چرخش تخمدان (Ovarian torsion)؛ پارگی تخمدان (Ovarian apoplexy (rupture))؛ نارسایی زودرس تخمدان (Premature Ovarian failure)؛ عدم تخمک‌گذاری (Anovulation)؛ کیست تخمدان (Ovarian Cysts): کیست فولیکولار، کیست جسم زرد، تکا-لوتئین کیست، کیست شکلاتی؛ تخمدان تومورهای سلول زایا (Ovarian germ cell tumors) و تومورهای سلول غیرجوانه‌ی تخمدان (Ovarian non-germ cell tumors).

• اختلال در کار تخمدان‌ها (Endocrine disease): این اصطلاح به کلیه حالت‌هایی گفته می‌شود که تولید هورمون به‌وسیله تخمدان‌ها غیر عادی و یا ناکافی است. این حالت‌ها با بروز اختلال‌هایی در عادت ماهانه، عدم امکان باروری و یا دشواری در پایین رساندن دوران بارداری مشخص می‌شود. برخی از نابهنجاری‌های تولید هورمون ریشه در تخمدان دارد، ولی علت بعضی دیگر پیامد ثانوی اختلال در کار دیگر غده‌های مترشح داخلی مانند تیروییدیا هیپوفیز است. برخی از پیامدهای اختلال طولانی در کار تخمدان‌ها عبارت از: قطع کامل عادت ماهیانه، رویش غیرطبیعی مو (هیرسوتیسم)، هیپرپلازی مخاط رحم (بزرگ‌شدن غشایی که داخل رحم را می‌پوشاند)، و نازایی و چاقی هستند.
  

  اختلال در کار تخمدان‌ها ممکن است در هر سنی در فاصله بلوغ تا یائسگی بروز کند، ولی در دوران نوجوانی شایع‌تر است. برای درمان ترشح نادرست هورمون تخمدان‌ها، ابتدا باید علت اصلی اختلال را مشخص کرد و برای این منظور مقدار هورمون در خون و ادرار را تعیین می‌شود و علت هم می‌تواند تخمدان‌ها باشد و هم تیرویید و یا هیپوفیز. باقت‌برداری از مخاط رحم می‌تواند تشخیص را دقت بخشید.
  

• اختلالات ترشحی تخمدان:
هیپوگنادی یا کاهش ترشح تخمدان‌ها: ترشح کمتر از حد طبیعی تخمدان‌ها که ممکن است به‌علت تشکیل ناقص تخمدان‌ها، فقدان تخمدان‌ها، یا اختلالات ژنتیکی تخمدان‌ها، که ناشی از عدم وجود آنزیم‌های خاص در سلول‌های ترشحی است (این باعث ترشح هورمون‌های نادرست می‌شود) ایجاد شود.


اگر تخمدان‌ها از زمان تولد وجود نداشته باشند، یا قبل از بلوغ غیرفعال شوند، زن خواجه (عقیم) خواهد بود. در این شرایط صفات ثانویه جنسی معمولاً ظاهر نخواهند شد و اندام‌های جنسی بچگانه می‌مانند. یکی از علایم این بیماری رشد طولانی‌مدت استخوان‌های دراز است؛ زیرا، اپی‌فیزهای استخوان‌ها به‌زودی اپی‌فیزهای زنان طبیعی با تنه‌ی استخوان جوش نمی‌خورد. در نتیجه، زنان خواجه اساساً قدی به بلندی مردانی با زمینه‌ای ژنتیکی به‌خود دارند یا حتی کمی بلندتر.


زمانی‌که تخمدان‌های زنی کاملاً تکامل یافته را بردارند، اندام‌های جنسی تا حدی پسرفت می‌کنند، به‌صورتی‌که رحم تقریباً به اندازه‌ی زمان کودکی باز می‌گردد؛ واژن کوچک‌تر شده و اپیتلیوم واژن نازک شده و به‌راحتی آسیب می‌بیند. پستان‌ها آتروفی و آویزان می‌شوند و موهای پویبس نیز نازک‌تر می‌شوند. همین تغییرات در زنان یائسه نیز ایجاد می‌شود.


بی‌نظمی‌ قاعدگی‌ها و آمنوره ناشی از هیپوگنادی: برای این‌که استروژن‌ها بتوانند چرخه‌های جنسی ریتمیک به‌وجود آورند، میزان تولیدشان باید از یک حد مشخص بیشتر باشد. در نتیجه در هیپوگنادی یا حتی زمانی که غدد جنسی به‌دلیل عوامل دیگری همچون: هیپوتیروییدی، مقدار استروژن کمی ترشح می‌کنند، چرخه‌های تخمدانی اغلب به‌صورت طبیعی اتفاق نمی‌افتد. بلکه ممکن است چندین ماه بین دوره‌های قاعدگی فاصله بیفتد یا این‌که خون‌ریزی قاعدگی به‌طور کامل متوقف شود (آمنوره). چرخه‌های طولانی تخمدانی اغلب با عدم تخمک‌گذاری همراه است. دلیل این امر، احتمالاً ترشح ناکافی LH در زمان جهش LH پیش از تخمک‌گذاری است که برای وقوع تخمک‌گذاری ضروری است.


افزایش ترشحات تخمدانی: ترشح بسیار زیاد هورمون‌های تخمدانی از نظر بالینی نادر است؛ زیرا، افزایش ترشح استروژن‌ها، به‌طور خودکار، تولید گنادوتروپین‌ها را از هیپوفیز کاهش می‌دهد و این امر تولید هورمون‌های تخمدانی را محدود می‌کند. در نتیجه افزایش هورمون‌های زنانه معمولاً تنها زمانی از بالینی شناخته می‌شود که نوعی تومور زنانه‌ساز در فرد به‌وجود آمده باشد.


به‌ندرت ممکن است تومور سلول‌های گرانولوزا در تخمدان ایجاد شود که اغلب پس از یایسگی رخ می‌دهد. تا پیش از آن این تومورها مقادیر فراوانی استروژن ترشح می‌کنند که سبب اثرات استروژنی معمول از جمله هیپرتروفی اندومتر تخمدان و خون‌ریزی‌های نامنظم از اندومتر می‌شوند. در واقع، خون‌ریزی غالباً اولین و تنها نشانه وجود چنین توموری است.[گایتون-هال، آرتور-جان ادوارد، فیزیولوژی پزشکی، ج ٢، ص ۱۱۵٨]


کیست تخمدان (Ovarian cyst): کیست تخمدان بیماری است که از تشکیل یک یا چندین کیست غیرطبیعی در تخمدان سرچشمه می‌گیرد.


کیست‌های تخمدان ساک‌هایی حاوی مایع هستند که درون تخمدان یا روی آن رشد می‌کنند. انواع مختلفی از کیست‌های تخمدان وجود دارد که شایع‌ترین آن کیست‌های فولیکولی است که در یکی از فولیکول‌های تولیدکننده‌ی تخمک ایجاد می‌شود. کیست‌های ساده (فولیکولی) با رشد قسمتی از تخمدان و تجمع مایع داخل آن مشخص می‌شوند، اندازه‌ی آن‌ها معمولاً بالای ۳ سانتی‌متر است و نباید با فولیکول تخمک که در زمان تخمک‌‌گذاری گاهی حتی به اندازه ۲۵ میلی‌متر می‌رسد، اشتباه شوند. بیشتر این کیست‌ها خودبه‌خود یا با مصرف قرص‌های پیشگیری از بارداری در خلال ۶ تا ۸ هفته از بین می‌روند و اغلب موجب بروز مشکلی نمی‌شوند البته گاهی سبب درد شکمی می‌شوند.


تخمدان زنان، در دوره‌های خاصی از ماه شروع به فعالیت می‌کنند که در این دوران تخمک‌ها آزاد می‌شوند که دو حالت ممکن است به‌وجود بیاید؛ یا فرد باردار می‌شود یا منجر به سیکل بعدی می‌شود. این روند نشان می‌دهد که تخمدان بافتی است که دائم در حال فعالیت است و به‌طور مدوام روی خودش سلول ایجاد می‌کند و از بین می‌برد. این تغییرات روی تخمدان می‌تواند باعث ایجاد کیست شوند، یعنی بعضی از این سلول‌ها که به‌صورت تخمک روی تخمدان فعالیت می‌کنند به‌جای آن‌که در یک دوره‌ی عادت ماهانه از بین بروند، باقی می‌مانند و در‌ نهایت منجر به ایجاد کیست می‌شوند. اکثر کیست‌های تخمدان خوش‌خیم هستند و علامت خاصی ندارند. البته این کیست‌های خوش‌خیم در اکثر اوقات بعد از گذشت چند ماه (‌٢ تا ٣‌ ماه) از بین می‌روند، برای همین خیلی اوقات به‌صورت اتفاقی کیست‌ها تشخیص داده می‌شوند‌، به‌عنوان مثال در سونوگرافی این کیست‌ها قابل تشخیص هستند.


درمان‌های کیست تخمدان، براساس شکل، سایز و اکوی داخل کیست، متفاوت است. گاهی اوقات با یک پیگیری ساده یا مصرف قرص می‌توان کیست‌های ایجاد شده را درمان کرد. ‌اما گاهی دسته‌ای از کیست‌ها هستند که نیاز به درمان جدی دارند. در صورت نیاز حتی ممکن است برای درمان نیاز به انجام جراحی باشد برای همین، تشخیص این کیست‌ها تا‌ حدودی تخصصی است و پزشک متخصص زنان و زایمان و پزشک رادیولوژی باید نوع و درمان را مشخص کنند. ابتدا برای چند ماه با دارو درمانی برای درمان این دسته از کیست‌ها تلاش می‌شود، اما اگر پس از پایان دوره‌ی دارو درمانی کیست‌ها از بین نرفتند، توصیه به جراحی می‌شود، هم‌چنین، دسته‌ی دیگر از کیست‌ها، آن‌قدر بدخیم هستند که پزشک منتظر دارو درمانی نمی‌شود و از همان ابتدا با جراحی آن‌ها را خارج می‌کند.


برخی از کیست‌ها، کیست آندومتریوز هستند که به‌صورت کیسه‌هایی می‌باشند که داخل‌شان با ماده خون غلیظ‌ که اصطلاحا شکلاتی گفته می‌شود، پر شده است. این دسته از کیست‌ها هم جراحی می‌شوند، چون با دارو درمانی کاری از پیش برده نمی‌شود. باقی ماندن این دسته از کیست‌ها باعث می‌شود که به‌تدریج بافت تخمدان خورده شود.


در عمل جراحی، اکثر کیست‌های تخمدانی با کمک روش لاپاراسکوپی برداشته می‌شوند، چرا‌که این روش جراحی برای برداشتن کیست‌ها بسیار دقیق است و حتی در‌ عمل لاپاراسکوپی یک‌سری کیسه‌هایی دور کیست از قبل کشیده می‌شود که اگر حین خارج کردن کیست، کیست پاره شود، محتویاتش خارج نشود و با این روش جداره کیست و خود کیست خارج می‌شود. لاپاراسکوپی درمان اصلی کیست تخمدان به‌خصوص کیست‌های آندومتریوزی است.

• سرطان تخمدان (Ovarian cancer): سرطان تخمدان به‌علت تغییرات بدخیم سلول‌های تخمدان ایجاد می‌شود و دومین سرطان شایع دستگاه تناسلی زنان و هفتمین سرطان زنان می‌باشد. خطر مرگ‌ومیر این بیماری از سایر سرطان‌های دستگاه تناسلی بیشتر است. در ۸۰ درصد موارد، این نوع سرطان بعد از ۴۰ سالگی بروز می‌کند (سرطان تخمدان ممکن است در هر سنی روی دهد، اما نوعاً در زنان سالخورده دیده می‌شود).
  

  سرطان تخمدان همچنان یکی از چالش‌های بزرگ فراروی پزشکان به‌شمار می‌آید. تخمدان‌های چندین نوع سلول دارند که همه‌ی آن‌ها می‌توانند به استحاله‌ی بدخیم دچار شوند و به روش‌های تصویربرداری و پروتکل‌های درمانی متفاوتی نیاز دارند و در نهایت، پیش‌آگهی آن‌ها متفاوت است.
  

  اکثر تومورهای تخمدانی از اپی‌تلیوم سطحی منشأ می‌گیرند که تخمدان را می‌پوشاند و در یک ناحیه گذر مشخص، در امتداد صفاق مزاواریوم قرار دارد.
  

  عوامل متعددی از جمله یک پیشینه‌ی خانوادگی قوی، با ایجاد تومورهای تخمدان مرتبط دانسته شده‌اند.
  

  سرطان تخمدان ممکن است از طریق عروق خونی و لنفاوی منتشر شود و اغلب به‌طور مستقیم به داخل حفره‌ی صفاقی متاستاز می‌دهد. چنین انتشار مستقیم به حفره‌ی صفاقی، اجازه‌ی عبور سلول‌های تومور را در طول ناودان‌های پاراکولیک و بر روی کبد می‌دهد که بیماری از این‌جا می‌تواند به آسانی منتشر شود. متأسفانه در هنگام تشخیص بیماری در اکثر زنان، متاستاز بیماری از قبل وجود داشته است.[ریچارد درک، وین وگل، آدام میچل، آناتومی گری، ج ۱، ص ۴٨۱]

▲	تصویربرداری از تخمدان

تخمدان‌ها را با استفاده از اولتراسونوگرافی می‌توان مشاهده کرد. اگر بیمار آب کافی نوشیده باشد، مثانه بزرگ و پُر می‌شود. این حفره پّر از مایع، یک پنجره آکوستیک عالی را ایجاد می‌کند که از پشت آن، رحم و تخمدان را با اولتراسونوگرافی از روی شکم می‌توان شناسایی کرد. هم‌چنین این روش به پزشک اجازه می‌دهد که جنین را ببیند و رشد او را در طول بارداری ثبت کند.

اولترسونوگرافی (Ultrasonography)

برخی بیماران برای اولترسونوگرافی از روی شکم مناسب نیستند که در چنین مواردی، یک پروب را می‌توان به مهبل وارد کرد تا رحم، محتویات بن‌بست رکتوم-رحم (بن‌بست دوگلاس)، و تخمدان‌ها از نزدیک دیده شود. تخمدان‌ها را به روش لاپاراسکوپی نیز می‌توان مشاهده کرد.[ریچارد درک، وین وگل، آدام میچل، آناتومی گری، ج ۱، ص ۴٨۱]

لاپاراسکوپی (Laparoscopy)

[▲] يادداشت‌ها

[▲] پيوست‌ها

...

[▲] پی‌نوشت‌ها

...

[▲] جُستارهای وابسته

□
□
□

[▲] سرچشمه‌ها

□
□
□
□

[▲] پيوند به بیرون

□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]

رده‌ها: │ پزشکی │ کالبدشناسی │ دستگاه تناسلی │ دستگاه تولید مثل ماده در پستانداران │ دستگاه تولید مثل زنانه در انسان │ سیستم غدد درون‌ریز │ غده‌های درون‌ریز