 |
|
چگونه از تعصب بی‌جا دوری کنیم؟
فهرست مندرجات
.
برتراند راسل
برتراند آرتور ویلیام راسل (Bertrand Arthur William Russell) (زاده‌ی ۱۸ مه ۱۸۷۲ م — درگذشته‌ی ۲ فوریه ۱۹۷۰ م)، فیلسوف، منطق‌دان، ریاضی‌دان، مورخ، جامعه‌شناس و فعّال صلح‌طلب بریتانیایی بود که در قرن بیستم می‌زیست. او یک فعال ضدجنگ و مخالف امپریالیسم بود، که به دلیل عقاید صلح‌طلبانه‌اش در طول جنگ جهانی اول، از دانشگاه اخراج شد و به زندان افتاد. هم‌چنین، مخالف آدولف هیتلر، منتقد تمامیت‌خواهی استالین، معترض درگیری آمریکا در جنگ ویتنام و نیز از حامیان خلع سلاح هسته‌ای بود. وی در سال ۱۹۵۰، به پاس «آثار متعدد در حمایت از نوع‌دوستی و آزادی اندیشه»، برنده‌ی جایزه نوبل ادبیات گردید.
جهت دوری از تعصب بی‌جا و عقاید ابلهانهای که معمولاً گریبانگیر نوع بشر می‌شود، هیچ نیازی به نبوغ فوق بشری نیست. بلکه با رعایت چند نکته‌ی ساده میتوان از بسیاری اشتباهات مضحک (و نه همه‌ی اشتباهات) بر حذر بود.
پیش از هر چیز، اگر شبهه‌ای وجود دارد که با مشاهده برطرف می‌شود، خودتان باید آن مشاهده را انجام دهید. به‌عنوان مثال اگر «ارسطو» خیلی راحت از همسرش خواسته بود که دهانش را باز کند تا او دندان‌هایش را بشمارد، هرگز نمیگفت که «تعداد دندان‌های زنان کمتر از مردان است!» و این اشتباه فاحش را مرتکب نمیشد. اما او این کار را نکرد؛ چون فکر می‌کرد حقیقت را میداند. تصور دانستن چیزی در عین بیخبری از آن، اشتباه مهلکی است که دامنگیر همه‌ی ما می‌شود. به من یاد دادهاند که جوجهتیغی از سوسک سیاه تغذیه میکند. اما اگر بخواهم کتابی درباره‌ی زندگی جوجهتیغیها بنویسم، تا وقتی با چشم خود ندیدهام که یک جوجهتیغی چنین غذای چندشآوری میخورد، نباید قانع شوم.
به‌هر حال، ارسطو تنها کسی نیست که بیدقتی کرده است. بسیاری از نویسندگان عهد باستان و قرون وسطی هم به‌خیال خود، همه چیز را درباره «تکشاخها» و «سمندرها» میدانستند و هیچ‌یک از آن‌ها به‌خود زحمت نداده بودند که با اندکی تحقیق، از اظهارنظرهای خرافاتی و بیهوده درباره‌ی آن‌ها خودداری کنند.
البته همه‌ی چیزها را نمیتوان به‌آسانی به محک تجربه آزمود. اگر شما هم مانند بسیاری از آدم‌ها عقیده‌ی راسخی به چیزهای عجیب و غریب دارید، راههایی وجود دارد تا از خطاهای خود مطلع گردید؛ اگر با شنیدن یک عقیده‌ی مخالف عصبانی شوید، نشانه‌ی آن است که ناخودآگاه از بی‌پایه و اساس‌بودن اعتقادتان خبر دارید. زیرا برای مثال، اگر شخصی اصرار بورزد که ۲ به علاوه‌ی ۲ مساوی ۵ می‌شود، یا بگوید کشور ایسلند نه تنها در نزدیکی قطب شمال نیست، بلکه در منطقه‌ی استوا واقع شده است، بیش از آن‌که از دست او عصبانی شوید، احساس دلسوزی پیدا میکنید. مگر آن‌که اطلاع شما از ریاضیات و جغرافیا آن‌قدر کم باشد که عقیده‌ی اشتباه طرف مقابل شما را به شک بیندازد و اعتقادتان را متزلزل کند.
اساساً وحشیانهترین مشاجرهها غالباً بر سر موضوعاتی درمی‌گیرد که دلیل محکمی بر رد یا اثبات آن‌ها وجود ندارد... بنابراین، هر وقت دیدید که از شنیدن یک عقیده‌ی مخالف عصبانی میشوید، مراقب باشید. زیرا ممکن است با امتحان‌کردن و سنجیدن عقیده‌ی خود، متقاعد شوید که نظر شما دور از شواهد و واقعیت‌هاست. یکی از راه‌های خوب خلاص شدن از بعضی تنگ‌نظری‌ها، مطلع بودن از عقایدی است که در محافل اجتماعی مخالف شما ابراز می‌شود.
وقتی جوان بودم، مدت زیادی خارج از کشور خودم، در فرانسه، آلمان، ایتالیا و ایالات متحده، به‌سر بردم و بعدها به این نتیجه رسیدم که این مسافرتها، اثر مهمی در کاستن از تعصبات کوتهفکرانه در من داشتند. حال اگر شما امکان مسافرت ندارید، دستکم با آدمهایی تماس داشته باشید که مخالف نظر شما هستند و روزنامه‌ای بخوانید که متعلق به جناح مخالف شماست. آن‌گاه اگر حرف‌های آن کسان و روزنامهها به نظرتان جنونآمیز، نامعقول و خبیثانه آمد، یادتان باشد که آن‌ها هم درباره‌ی شما همین فکر را میکنند. گاهی ممکن است نظر هر دو جناح درباره‌ی یک موضوع، درست باشد؛ اما بعید است که هر دو درباره‌ی یک موضوع واحد اشتباه کنند و این امر را باید هشداری جدی تلقی کرد.
خوب است آن‌هایی که قدرت تخیل خوبی دارند، بحث و گفتگویی ذهنی با یک شخص فرضی (که نظریات مخالفی دارد) انجام دهند. مزیت بزرگ این کار نسبت به گفتگوی واقعی این است که محدودیت زمانی و مکانی ندارد. یکی از رهبران هند، راه آهن، کشتی بخار و تمام مظاهر زندگی ماشینی را محکوم می‌کرد و چهبسا اساساً با انقلاب صنعتی مخالف بود. ولی در کشورهای غربی به‌ندرت ممکن است کسی چنین نظری داشته باشد. زیرا مردمان آن‌جا بهرهگیری از مزایای فنآوری جدید را امری بدیهی می‌دانند. اگر می‌خواهید مطمئن شوید که در موافقت با این عقیده‌ی رایج حق با شماست، خوب است عقیده‌ی خود را در جروبحثهای خیالی بسنجید و دریابید که منظور واقعی آن رهبر هندی از آن‌ها چه بوده است.
من بارها با همین بحثهای ذهنی به‌جایی رسیده‌ام که عقیدهام به‌کلی عوض شده است. به‌علاوه، از طریق درک استدلالهای مخالفان فرضی و تأمل کردن در آن‌ها، هر بار احساس کرده‌ام که از تنگ‌نظری و خودبینی فاصله گرفته‌ام.
از طرفی باید خیلی مراقب عقایدی باشید که به آتش خودخواهی شما دامن میزنند. از هر ۱۰ نفر مرد یا زن، ۹ نفر مطمئناند که بر جنس مخالف برتری دارند. هر دو طرف هم برای خود دلایلی دارند. اگر مرد باشید، ممکن است استدلال کنید که بیش‌تر شاعران و دانشمندان بزرگ، مرد بوده‌اند و اگر زن باشید ممکن است این جواب دندانشکن را بدهید که اکثر جنایت‌کاران بزرگ هم مرد بوده‌اند! البته روشن است که هیچ‌یک بر دیگری برتری ندارد و این بحث اساساً بیجواب است. اما خودبینی باعث می‌شود که بیش‌تر مردم از این نکته غافل باشند.
همه‌ی ما، به‌هر نقطه‌ی از دنیا که تعلق داشته باشیم، بر این باوریم که ملت ما از سایر ملتها برتر است. با توجه به این‌که هر ملتی ارزشها و ضد ارزش‌های خاصی دارد، معیارهای خود را به‌گونه‌ای تدارک می‌بینیم که در نهایت، نشان دهیم ارزشها و افتخارات ملت ما به‌راستی مهم و ضد ارزش‌های آن در مقایسه با ملتهای دیگر بسیار پیش‌پا افتاده است. البته هر آدم عاقلی میداند که این موضوع هم جزو آن‌هایی است که جواب مشخصی ندارند. اما برای ما که انسان هستیم، مقابله با این قبیل خودخواهیها بسیار مشکلتر است. زیرا قادر نیستیم درباره‌ی آن با موجودات غیرانسانی بحث و تبادل‌نظر کنیم. تنها راه رها شدن از چنین غرور کاذبی این است که همواره به یاد داشته باشیم که انسان جز ناچیزی از حیات یک سیاره‌ی کوچک، در گوشه‌ی کوچکی از جهان بی‌کران است و در مقابل فهم اندک ما، ممکن است در قسمتهای دیگر کیهان، موجوداتی بسیار برتر از ما باشند، همانقدر که ما از یک کرم خاکی برتریم.[۱]
[▲] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانش‌نامه‌ی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]- راسل، برتراند، چگونه از تعصب بی‌جا دوری کنیم، ترجمه‌ی حبیب یوسف‌زاده، مجله‌ی رشد معلم: مهر ۱۳۷۸ - شماره ۱۴۳، صص ۵٦-۵۷.
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
□ مجله‌ی رشد معلم، شماره ۱۴۳ - مهر ۱۳۷۸. برگرفته از:
W. W. S. Bhasker, N. S. Prabhu, English Through Reading, Macmillan, 1975.
