جستجو آ ا ب پ ت ث ج چ ح
خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ
ع غ ف ق ک گ ل م ن و ه ی

۱۳۹۳ اسفند ۱۳, چهارشنبه

روابط باستانی ایرانیان و یهودیان

از: خداداد رضاخانی (موسسه ایران‌شناسی دانشگاه برلین)

تاریخ یهود

روابط باستانی ایرانیان و یهودیان



تاریخ باستانی ایرانیان و یهودیان

۱۳  اسفند  ۱۳۹۳

بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل در ابتدای سخنرانی اخیرش در کنگره آمریکا گفت: ... ما ملت کهنی هستیم. طی تاریخ ۴۰۰۰ ساله‌‌ی‌مان، بسیاری همواره سعی کرده‌اند مردم یهود را از بین ببرند. فردا شب [۱۲ اسفند، ۴ مارس] به مناسبت تعطیلات یهودی پوریم کتاب استر را خواهیم خواند. ما درباره ما یک نایب‌السلطنه قدرتمند پارسی به‌نام هامان می‌خوانیم که دسیسه‌چینی کرده بود تا ملت یهود را حدود ۲۵۰۰ سال پیش نابود کند. اما یک زن شجاع یهودی، ملکه استر، این دسیسه را فاش کرد و به یهودیان این فرصت را داد تا آن‌ها بتوانند از خودشان در مقابل دشمنانشان دفاع کنند. این دسیسه خنثی شد. مردم ما نجات یافتند...

موضوعی که نتانیاهو در سخنرانی اخیر خود به آن اشاره کرد، افسانه‌ای ست از «کتاب استر»، یکی از فصل‌های اخیر «عهد عتیق» که در ضمن آن، ملکه‌ای یهودی که به همسری پادشاهی «پارسی» به‌نام «احشوروش» در آمده، با کمک همکیشی به‌نام «مردخای» موفق می‌شود توطئه‌ای را که به‌دست «هامان» وزیر برای کشتن یهودیان طراحی شده، خنثی کند.

استر و مردخای با همراهی پادشاه، هامان و همدستانش را اعدام می‌کنند و تعداد زیادی از مردم عادی را نیز که به همراهی با هامان متهم شده بودند به قتل می‌رساند. این افسانه، پایه اصلی «جشن پوریم» از جشن‌های مهم کلیمی است.

نقاشی دیواری از دورا اروپوس از دوره اشکانی و نمایش صحنه گشایش هیکل دوم در اورشلیم که در حکومت داریوش به پایان رسید

برخلاف اشاره مورد تأکید قرار گرفته بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر اسرائیل، تاریخ باستانی روابط حکومت‌های ایران و یهودیان همیشه نامهربانانه نبوده است. بخش گستردهای از این تاریخ شامل برخوردهای دوستانه و همدلانه و حتی آکنده از همبستگی، بین حکومت‌های ایرانی و یهودیان ساکن در ایران و حتی یهودیان خارج از محدوده حکومت امپراتوری‌های ایرانی است.


عهد عتیق، کورش و نجات‌بخشی الهی

اما داستان تاریخی‌ای که همه به آن آشنایی دارند، داستان فتح بابل به‌دست کورش کبیر در ۵۳۹ قبل از میلاد است. در نسخه‌ای که از این داستان در دست داریم - بازهم از «عهد عتیق» و این‌بار در «سفر عزرا» - کورش نجات‌بخشی الهی شناخته شده که به‌خواست خدای یهود به آزادی کلیمیانی دست می‌زند که حدود ۸۰ سال در بابل، پس از فتح «یهودیه» به‌دست نبوکدنصر (بخت‌النصر) در «اسارت بابلی» بودند.

اما قسمت دوم این داستان جالب‌تر است. به گفته عزرا، که بعد از پایان دوره «اسارت بابلی» از سرکردگان کلیمیانی که به «یهودیه» بازگشته بودند محسوب می‌شد، خرج اولیه بازسازی «هیکل اورشلیم» (معبد سلیمان) از طرف کورش پرداخت شده بود که در ضمن، تمام تزئینات طلا و نقره باقی مانده «هیکل» را که توسط بخت‌النصر به غارت رفته بود نیز به اورشلیم بازگرداند.

یهودیه که در این مرحله یک استان هخامنشی با استانداری یهودی بود، به محلی برای سکونت دوباره کلیمیان تبدیل شد و کار بازسازی هیکل در سال ششم سلطنت داریوش و با کمک مالی استاندار یهودیه با پایان رسید.


دختری یهودی مادر پادشاهی ساسانی

اما همه کلیمیان ساکن در بابل بعد از پایان «اسارات بابلی» به یهودیه بازنگشتند. بسیاری از آن‌ها در منطقه بابل که در آن زمان مرکز سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خاورمیانه و امپراتوری هخامنشی محسوب می‌شدند ماندند و تا قرن‌ها تحت حمایت پادشاهان هخامنشی، سلوکی، و اشکانی زندگی کردند.

شهادت حارث قدیس؛ نقاشی بیزانسی از صحنه قتل حارث قدیس (سنت آرتاس) رهبر مسیحیان نجران در دوره حکومت ذونواس

در قرون اولیه مسیحی و تحت حکومت اشکانیان و ساسانیان، «ربّی»های (معلم‌ها و دانشمندان علوم دینی) کلیمی ساکن در منطقه بابل (با به گفته ایرانیان، «دل ایرانشهر») دست به نوشتن مجموعه عظیمی از تفاسیر بر مجموعه قوانین «تورات» و دیگر کتاب‌های دینی - قضایی کلیمی زدند که به‌نام «تلمود بابلی» یا «باولی» شناخته می‌شود و بخش بسیار بزرگ‌تر مجموعه «تلمود» است. (بخش کوچک‌تر توسط ربّی‌های ساکن «یهودیه» نوشته شد و به «تلمود فلسطینی» معروف است.)

رییس یهودیان ساکن در امپراتوری ساسانی، «رش گلوتا» یا «رییس مهاجرین» نام داشت که در ساختار حکومت ساسانی که بر مبنای استقلال اقوام و خودگردانی قضایی-مذهبی‌شان بنا شده بود، از جمله بزرگان سیاسی شمرده می‌شد.

در یک مرحله، به استناد کتاب جغرافیایی «شهرستان‌های ایرانشهر» که به زبان فارسی میانه نوشته شده، دختری یهودی مادر پادشاه ساسانی، «نرسه» بود. در تلمود بابلی چندین بار به اهمیت «ربّی‌ها» در دربار پادشاهان مختلف ساسانی اشاره شده و یزدگرد اول ساسانی احتمالاً «شوشاندخت»، دختر «رش گلوتا» را به همسری گرفته است.


حمایت ساسانیان از یک حکومت یهودی در یمن

اما شاید یکی از جالب‌ترین مراحل برخورد ایرانیان و یهودیان، مسئله حمایت ساسانیان در قرن ششم میلادی از حکومتی یهودی در یمن باشد. در حدود سال ۵۲۳ میلادی، بعد از فروپاشی حکومت «حمیر» در منطقه‌ی حاصل‌خیز یمن در جنوب عربستان، پادشاهی «حمیر» به‌دست شخصی افتاد به‌نام «یوسف ذونواس» که کلیمی بود و با پشت گرمی سیاسی و نظامی ساسانیان توانست تخت سلطنت را اشغال کند.

«ذونواس» به گواهی‌نامه‌های خودش، در منطقه نجران در شمال حمیر، دست به قتل عام همگانی مسیحیان محلی زد و تعداد کثیری از مسیحیانی را که تحت فشار حاضر به تغییر دین خود به یهودیت نبودند، کشت.

خبر این واقعه در سراسر خاورمیانه پخش شد و بهانه‌ای به‌دست پادشاه مسیحی حبشه داد که با کمک و حمایت مالی امپراتوری مسیحی روم (بیزانس)، یمن را فتح کند و ذونواس را از تخت سلطنت پایین آورده و اعدام کند.

به‌دنبال این واقعه، یهودیان حمیر از طرف حاکمان مسیحی مورد اذیت و آزار قرار گرفتند که بخشی از آن در ضمن داستان «ابرهه» و عام‌الفیل در قرآن نیز آمده است. این اذیت و آزار، در کنار اهمیت سوق الجیشی یمن، دلیلی شد برای فتح یمن از طرف خسرو انوشیروان در سال ۵٦۰ و حکومت حدود ۸۰ ساله ایران به یمن همزمان با ظهور اسلام، که در طی آن، یهودیان یمن تحت حمایت حکومت ساسانی زندگی می‌کردند و در ساختار قدرت نیز دست داشتند.

این‌ها فقط چند نمونه و نشانه از تاریخ باستانی درخشان ایرانیان و یهودیان است.


[] يادداشت‌ها




[] پی‌نوشت‌ها

خداداد رضاخانی، آیا نتانیاهو تاریخ باستانی ایرانیان و یهودیان را وارونه جلوه داد؟، وب‌سایت فارسی بی‌بی‌سی: چهارشنبه ۴ مارس ٢٠۱۵ - ۱۳ اسفند ۱۳۹۳


[] جُستارهای وابسته




[] سرچشمه‌ها

وب‌سایت فارسی بی‌بی‌سی