|
رشد جنین
از القاح تا تولد
رشد جنینی از القاح تا تولد
لنارت نیلسون (به انگلیسی: Lennart Nilsson)، دانشمند و عکاس سوئدی که در ۲۴ اوت ۱۹۲۲ میلادی، در شهر سترنیس کشور سوئد بهدنیا آمد. او دوازده سال از عمر خود را صرف تهیه تصاویری از رشد نوزاد درون رحم کرد. این عکسهای باورنکردنی با استفاده از دوربینهای معمولی مجهز به لنز ماکرو و همچنین میکروسکوپ الکترونی گرفته شده است.
تمام موجودات زنده، از جمله انسان تولید مثل میکنند. در انسان تولید مثل بهوسیله دو نوع سلول یا یاختهای تخصصیافته انجام میپذیرد، که به آنها گامت (Gamete) گفته میشود. گامت نر را اسپرم (Spermatozoon) و گامت ماده یا اووسيت (Oocyte) را تخمک (Egg cell یا Ovum) مینامند و گامتهای طبیعی انسان حاوی بیستوسه کروموزوم هستند، که از این جهت، تکدسته یا هاپلوئید (Haploid) میباشند و از تقسیم میوز (Meiosis) حاصل میشوند.
لولههای منیساز یا لولههای اسپرمساز (Seminiferous tubule)، که اپیتلیوم ژرمینال (Germinal epithelium) نیز گفته میشوند، لولههایی پیچخورده در درون بیضه هستند که عمل اسپرمسازی در آنها صورت میگیرد. سلولهایی که در دیواره این لولهها قرار دارند با تقسیمات خود اسپرمهای نابالغ را ایجاد میکنند. این اسپرمهای نابالغ سپس به لولهی دیگری بهنام اپیدیدیم (Epididymis) وارد میشوند و در آنجا بالغ میشوند و توانایی لقاح را پیدا میکنند.
اسپرمها که بهوسیله بیضههای مرد ساخته میشوند و تخمکها که بهوسیله تخمدانهای زن (Ovaries) تولید میشوند. هر یک از این سلولها نیمی از مجموعه دیانای (DNA) (ماده ژنتیک) را در خود دارند. آنها از طریق مقاربت جنسی، کنار هم قرار میگیرند؛ اگر یک اسپرم وارد یک تخمک شود و آن را بارور کند، دیانای مرد و زن ترکیب شده، سلولهای جدیدی حاصل میشوند. بارداری زمانی رخ میدهد که این سلولها خود را در رحم جای میدهند. در طول بارداری که حدود ۴۰ هفته (۹ ماه) طول میکشد، این سلولها تکامل یافته، نوزاد را بهوجود میآورند.
تخمدانها (Ovaries)، که در جنس ماده وجود دارند، دو غدهی تخممرغیشکل هستند که در دو طرف رحم قرار گرفتهاند و از طریق لولهای فالوپ (Fallopian tube) به رحم متصل هستند. آنها حاوی تخمکهای نارس هستند که پس از رشد به تخمک بالغ تبدیل میشوند و توانایی لقاح را کسب میکنند. در هر قاعدگی اغلب یک تخمک از یک تخمدان آزاد میگردد و اگر هیچکدام از سلولهای اسپرم نتوانند خود را به تخمک برساند پس از مدتی تخمک توانایی لقاح خود را از دست میدهد. آزادسازی تخمکها از سن بلوغ آغاز شده و تا زمان یائسگی زن ادامه پیدا میکند. همچنین، تخمدانها هورمونهای جنسی زنانه یعنی پروژسترون و استروژن را میسازند که چرخه قاعدگی را تنظیم میکنند. در ضمن، استروژن باعث ایجاد برخی از مشخصات جنسی زنانه از جمله بزرگشدن پستانها میشود.
در این تصویر، رحم به سمت چپ قرار دارد و برآمدگی یا شکم تخمدان (Bulging ovary) با رباط یا لیگامان تخمدان (Ovarian ligament) که به سمت راست گسترش یافته، در جای خود تثبیت شده است. در انتهای لولهای فالوپ یا لولهای رحم، انفاندیبولوم لولهای فالوپ (Infundibulum of the fallopian tube)، که حالت شیپوری دارد، توسط شرابهها یا فیمبریا () احاطه شده است.
▲ | بارآوری انسان |
باروری (Gestation) در انسان از ترکیب تخمک و اسپرم حاصل میشود. لقاح (Fertilisation) معمولاً در آمپول لولهی رحم رخ میدهد. نتیجه این ترکیب تولید یک زیگوت (Zygote) است که توسعه پیش از تولد خود را آغاز میکند. دانشمندان روند لقاح انسان را در قرن نوزدهم کشف کردند. این روند با انزال (Ejaculation) در طول جماع همراه با تخمکگذاری (Ovulation) آغاز میشود و با لقاح پایان مییابد.
اسپرم در مواجهه با تخمک ثانویه، آکروزوم آن آنزیمی تولید میکند که به آن اجازه میدهد تا پوشش ژلهای خارجی تخمک را سوراخ کند. سپس پلاسما اسپرم با غشای پلاسمایی تخمک در هم آمیخته میشود. پس از آن، سر اسپرم ارتباط خود را با تاژک خود قطع کرده و تخمک به حرکت خود در لولهی فالوپ برای رسیدن به رحم ادامه میدهد.
وقتی آمیزش جنسی از راه مهبل روی میدهد و مرد به مرحلهی ارگاسم (اوج لذت جنسی) میرسید، معمولاً این مرحله با خروج منی و انزال همراه است. در هر نوبت انزال، منی سالم دارای ۱۲۰ تا ٦۰۰ میلیون اسپرم است، و از آنجایی که اسپرم مرد در داخل مایع منی در حال جنب و جوشش و حرکت است و از طرف دیگر، خود رحم نیز حالت مکش و جذبکنندگی دارد و اسپرم را بهطرف رحم میکشد تا آنرا به تخمک رسانده و انعقاد نطفه صورت گیرد، چهبسا ممکن است ریختهشدن مایع منی، موجب بارداری و حامگی زن گردد. این تصویر، دو ساعت پس از انزال را نشان میدهد.
▲ | آغاز بارداری |
بارداری یا حاملگی (Pregnancy)، به وضعیتی گفته میشود که زن در رحم (Uterus) خود دارای رویان (Embryo) یا جنین (Fetus) باشد. نطفهی در حال رشد انسان در هفتههای اول بارداری رویان و پس از این دوره، تا پایان بارداری، جنین نامیده میشود. به دوران بارداری، که «دورهی آبستنی» نیز گفته میشود، در انسان بهطور طبیعی حدود ۳۸ هفته از زمان بارور شدن طول میکشد. اگر طول این دوره از آخرین قاعدگی فرد باردار محاسبه شود، مقدار طبیعی آن تقریباً ۴۰ هفته خواهد بود و این دوره با به دنیا آمدن نوزاد (زایمان) به پایان میرسد.
یاختهی که از پیوند تخمک و اسپرم حاصل میشود، تخم یا زیگوت (Zygote) نام دارد. در عرض ۲ روز پس از بارداری، تخم سفر خود را از طریق لوله حمل تخمک بهسمت رحم آغاز میکنند که این امر با فعالیت عضلات جدار لوله میسر میشود. در همین زمان، تخم خود را مکرراً تقسیم میکند تا مجموعهای از سلولها بهنام مورولا حاصل شود. پس از ۵ تا ۷ روز این مجموعه سلول بهرحم میرسد. این مجموعه خود را بهصورت امنی در آندومتر (سطح داخلی رحم) جای میدهد و به رشد خود ادامه میدهد. از این لحظه به بعد از بارداری بهخوبی تثبیت میشود. یک بخش از مجموعه سلولـی به داخل آندومتر رشد میکند و تبدیل به جــفت (Placenta) میشود کـه نوزاد در حال تکامل را تغذیه میکند. بقیه سلولها که نوزاد بهوسیله آنها رشد خواهد کرد، تبدیل به جنین میشوند.
زیگوت یا یاختهی تخم، یاختهای است که از باروری گامتهای نر و ماده، در داخل لولهی رحم پدید میآید و همواره یک یاختهی دودسته بهشمار میآید. این یاخته نیمی از کروموزومهای خود را از سمت پدری و نیمی دیگر را از سمت مادری خود دریافت کرده است و ویژگیهایی را نشان میدهد که آمیختهی از ویژگیهای ژنتیکی پدر و مادر خود میباشند.
▲ | از تخمک تا جنین |
در چرخهی قاعدگی (Menstrual cycle)، در زنان بارور جهت تولیدمثل جنسی، تغییرات فیزیولوژیک رخ میدهد و هر ماه یک تخمک بالغ شده و آمادهی تشکیل جنین میشود. یک چرخهی قاعدگی طبیعی بین ۲۱ تا ۳۵ روز متغیر است، و بهطور متوسط ۲۸ روز طول میکشد. در این مدت بهتدریج بافت رحم نیز آمادهی نگهداری جنین میشود. در این چرخه، فراورده دو تخمدان زن فلیکول نامیده میشود که تخمک را رها میسازد و هورمونهای جنسی را کنترل میکند.
پس از تخمکگذاری و خروج تخمک از تخمدان، لولهی رحم یا لولهی فالوپ (Fallopian tube) تخمک را بهسمت خود کشیده و در خود فرو میبرد. تخمک روی قسمت پرزدار نرم حرکت میکند تا منتظر رسیدن اسپرم باشد.
در یک آمیزش جنسی، حدود ۱۲۰ تا ٦۰۰ میلیون اسپرم از طریق مهبل (Vagina) و گردن رحم (Cervix) وارد رحم (Uterus) میشوند، تعداد زیادی از آنها، در این مسیر راه خود را گم میکنند و فقط دو هزار اسپرم موفق به حرکت در لولهی فالوپ و رسیدن به تخمک میشوند.
گام بعدی، لقاح (Fertilisation یا Conception) است، که در این مرحله، ترکیب سلولهای جنسی نر و ماده (اسپرم و تخمک)، منجر به تشکیل سلول یاختهی تخم (Zygote) میشود. لقاح نفوذ فقط یک اسپرم به تخمک است. اسپرم و تخمک هر یک ۲٣ کروموزوم دارند، که همه اطلاعات رفتاری و جنسی و میزان هشیاری و شخصیت کودک آتی در آن است؛ بنابراین، اگر لقاح صورت بگیرد، زیگوت، از همجوشی گامتهای نر و ماده پدید میآید. این یاخته نیمی از کروموزومهای خود را از سمت پدری و نیمی دیگر را از سمت مادری خود دریافت میکند و در همان ابتدا است که جنسیت کودک مشخص میشود. پس از بیست ساعت از باروری، تخمک بارورشده یا زیگوت شروع به تقسیم یاختهای مینماید و به دو سلول تقسیم میشود. سپس، با تقسیم سلولهای در حال عبور از لولهی فالوپ، تعداد آنها هر ۱۲ ساعت به دو برابر افزایش مییابد.
با این حال، سه روز پس از باروری، زیگوت یا همان تخمک بارورشده بهسمت رحم یا زهدان حرکت میکند، تا آنکه پس از پنج روز وارد رحم میشود و وقتی این مجموعهی سلولی به رحم میرسد، حدوداً شامل ٢٠٠ تا ٣٠٠ یاخته یا سلول است. سرانجام حدود ٧ تا ۱۴ روز پس از آمیزش جنسی، این تودهی یاختهای، با آزاد کردن آنزیمهای ویژهای، خود را در دیوارهی رحم جاسازی میکند، که به آن لانهگزینی یا کاشتن (Implantation) گفته میشود. در این مرحله، حدود یکسوم زنان دچار خونریزی خفیف شده یا لکهی خونی در لباس زیر خود میبینند. در این هنگام، که عادت ماهانهی زن تا ماهها متوقف میگردد، آغاز آبستن او در نظر گرفته میشود. بنابراین، پس از ۲١ تا ۲٣ روز از تاریخ آخرین پریود تست حاملگی ممکن است مثبت نشان دهد.
به هر حال، با عمل لانهگزینی زیگوت یا مامیاختهی لقاحیافته (Conceptus) در داخل دیوارهی رحم، این تودهی یاختهی با تغذیه از خون دیوارهی رحم، رشد میکند تا اینکه جنین کامل پدید میآید.
در طی دو هفته بعد از لقاح (Fertilisation)، سلولی که جنین را تشکیل خواهد داد، با سرعت بالایی تکثیر یافته و بهصورت تودهای با بیش از هزاران سلول دیده میشود. بهدنبال این روند تکثیری، تودهی سلولی شروع به حرکت در طول لولهی رحمی یا لولهی فالوپ (Fallopian tube) کرده و خود را بهمحوطه رحم میرساند. این تودهی سلولی «بلاستوسیست» (Blastocyst) خوانده میشود و از نظر ظاهر، مانند یک تمشک کوچک است و به اندازه ۰٫۱ میلیمتر شبیه سر سوزن است. بلاستوسیست دارای دو لایه است، لایهی اول که همان لایهی خارجی است، بهدنبال تکامل بیشتر، تبدیل به جفت شده و شروع به ترشح هورمون بارداری میکند، که «گنادوتروپین جفتی انسان» (Human chorionic gonadotropin) یا هورمون اچسیجی (HCG) نامیده میشود، و لایهی داخلی نیز در نهایت جنین را میسازد. بلاستوسیست ابتدا درون حفرهی رحمی شناور بوده و از طریق شیرههایی که از لایههای داخلی رحم ترشح میشود، تغذیه میکند. در اواخر هفته سوم، بلاستوسیست ماهیت تهاجمی پیدا کرده و به دیواره ضخیم شده رحم که جهت باروری به این صورت اختصاص یافته، بهسختی وصل میشود. این مرحله، یعنی وصل بلاستوسیست به لایهی رحمی، «لانهگزینی» نامیده میشود. در واقع، بافتی آندومتر، فضای رحم را برای پذیرش جنین (در صورت حاملگی) و لانهگزینی آن آماده میکند و بهدنبال وقوع این حالت، باروری انجام میگیرد.
▲ | چگونگی تغذیه جنین |
جنین برای برآوردن نیازهای خود به اکسیژن، مواد غذایی و پادتنهای ضد عفونت و همچنین برای دفع مواد زاید خود به مادرش وابسته است. این مواد در داخل (Placenta) که عضوی متصل به سطح داخلی رحم است و از طریق طناب نافـی به جنین مرتبـط میشود، بین خون مادر و خون جنین مبادله میشوند. در جفت، خون مادر و جنین نزدیک هم قرار میگیرند ولی واقعاً مخلوط نمیشوند.
▲ | عروق خونی در جفت |
عروق خونی طناب نافی در جایی که به جفت میرسند، ساختارهایی بهنام پرز را تشکیل میدهند و پرزها بهسمت نواحی حاوی خون مادر پیشروی میکنند. کوریون که غشایی است که مواد غذایی و سـایر مواد از طـریق آن عبـور میکنند، آنها را محصور میکند.
▲ | رشد جنین |
دوران بارداری یا دورهی حاملگی (Term Pregnancy) در انسانها، بیشتر بین ۳٧ تا ۴٠ هفته طول میکشد که از زمان لقاح، تا تولد نوزاد محاسبه میشود. اگر پایان بارداری با زایش نوزاد، در هفتهی ۳٧ تا ٣٨ام بارداری بیانجامد، این دورهی، دورهی زودزایش (early term) خوانده میشود، اما اگر این دوره بین ٣۹ تا ۴٠ هفته طول بکشد، دورهی کامل (full term)، و یا اگر زایمان پس از ۴۱ هفته صورت پذیرد، دورهی بارداری، دورهی دیرزایش (post term) نامیده میشود. به تولد نوزادانی که پیش از هفته ۳٧ بارداری بهدنیا میآیند زایمان زودرس (Preterm birth) گفته میشود و کودکان زودترس، در معرض خطر بیشتر و مشکلات سلامتی مانند فلج مغزی روبهرو هستند.[] با این حال، معمولاً زایمان یا سزارین، قبل از ٣۹ هفته بارداری توصیه نمیشود مگر اینکه به دیگر دلایل پزشکی نیاز باشد.[]
بههر حال، در این دوران، جنین در کیسهای در داخل رحم رشد مییابد. مایع آمنیوتیک مثل یک ضربهگیر برای این کیسه عمل میکند و تغذیه آن نیز بهوسیله (Cord blood) انجام میگیرد. محصول بارداری در ۸ هفته اول، رویان (embryo، از ریشه یونانی و به معنای «در حال رویش و سبز شدن» است) نام دارد. در خلال این دوران، که «دوران رویانی» خوانده میشود، سر و ظاهر صورت شکل میگیرد، بیشتر اندامهای دیگر نیز تشکیل میشوند و قلب شروع به ضربان میکند. رویان در حال رشد پس از ۸ هفته، جنین (fetus، از ریشه لاتین، بهمعنای «فرزند زاییده نشده، سایه زن جوان» است) نامیده میشود. در این زمانی كه به آن «دوران جنینی» گفته میشود، بدن بزرگتر شده و سیستمهای آن شروع بهکار میکنند. البته تکامل ساختارهای بدن در سراسر بارداری ادامه مییابد.
از دیدگاه زیستشناسی، «رشد انسان از لقاح شروع میشود»، وقتیکه یک زن و یک مرد از هر دو ۲۳ کروموزوم خود را بهواسطهی پیوند سلولهای جنسی (Germ cell) خود ترکیب میکنند. سلولهای جنسی، توسط نوع خاصی از تقسیم سلولی بهنام میوز (Meiosis) ساخته میشوند و در اثر این تقسیم، سلولهای هاپلوئید پدید میآیند. این تقسیم فقط در اعضای تناسلی، یعنی بیضههای مرد و تخمدانهای زن انجام میشود.
سلولهای جنسی (Germ cell) فقط یک مجموعه کروموزوم دارند، در حالی که همه سلولهای دیگر یک اُرگان زنده دو مجموعه کروموزوم دارند. وقتی تخمک جنس ماده و اسپرم جنس نر در عمل لقاح با هم ترکیب میشوند، تبدیل به یک سلول میشوند که دوباره همان دو مجموعه کروموزوم (دیپلوئید یا Diploid) را دارد. این سلول تبدیل به یک اُرگان زنده جدید میشود.
سلول جنسی یک زن را، که در فرایند تولید مثل درگیر میشود، «تخمک» (Egg cell یا Ovum) مینامند ولی زمانی که سلول تخمک نابالغ است، به آن «اووسیت» (Oocyte) گفته میشود. اووسیت، همان سلول جنینی ماده است که در درون تخمدان بهوجود میآید. در انسان پس از بلوغ این اووسایتها به تخمکهای نابالغ و سپس تخمک بالغ یا اووم (Ovum) تکامل مییابند (از نظر فیزیولوژی، دختران تازه متولد حدود ۰۰۰׳۷۰۰ تخمک نارس ذخیره شده دارند که پیش از تولد در تخمدانهای - راست و چپ - آنها جای گرفته است و از دوران بلوغ تا زمان یائسگی، در هر چرخهی قاعدگی، که بهطور متوسط هر ۲۸ روز یکبار تکرار میشود، یکی از آنها رشد نموده و آزاد میشود).
همچنین، سلول جنسی یک مرد را که بیشتر افراد بهعنوان «اسپرم» میشناسند، ولی اصطلاح صحیح آن «منیدانه» یا «اسپرماتوزون» (Spermatozoon) است، در بیضهها آغاز به ساختهشدن میکند و پس از تکامل در برخایه (Epididymis)، با منی از بدن خارج میشود. در واقع، تولید اسپرم یکی از پیچیدهترین و طولانیترین فرایندها در بدن است که با تخصصیشدن سلولهای جنسی اولیه در دوران جنینی آغاز میشود و بعد با اسپرمسازی و تمایز اسپرم در بیضهها در دوران بلوغ ادامه پیدا میکند. اسپرم برای تحرک خود فروکتوز (نوعی قند) را که در منی وجود دارد در میتوکندریهای خود میسوزاند و به انرژی تبدیل میکند.[]
لقاح (Fertilization). تخمک انسان (Human oocyte)، در بخش بیرونی لایهی زونا پلوسیدا (Zona pellucida)، با چند اسپرم مواجه شده است. چند سلول تاج شعاعی یا لایهی کرونا (Corona radiata) هم مشاهده میشود. لقاح معمولاً در آمپول لوله فالوپ (The ampulla of the fallopian tube) رخ میدهد.
Fertilization. A human oocyte with several sperm embedded in the outer portion of the zona pellucida. A few cells of the corona radiata can be seen. Fertilization usually occurs in the ampulla of the fallopian tube.
Photo source (منبع تصویر): Nilsson, Lennart 1990. “A Child is Born”. Delacorte Press / Seymour Lawrence. ISBN 0-385-30237-1 (Page 47)
به محض اتصال یک اسپرم به تخمک، در واقع تخمک بارور شده و زن آبستن میشود. با آغاز آبستن زن، تخمک بارورشده، یک مادهٔ خلطیشکل را بهنام زونا پلوسیدا (Zona pellucida)، که بسیار هم محکم است، پیرامون خود تولید میکند و به این طریق از ورود دیگر اسپرمها به درون تخمک جلوگیری مینماید. در این هنگام است که تخمک وارد رحم شده و آغاز به رشد میکند.
بايد دانست كه صفات يك جنین (فرد جديد) بهوسيله ژنهای بهخصوص كه بر روی كروموزومها قرار دارند و از پدر و مادر به ارث میرسند، مشخص میشود. انسانها تخميناً دارای ٣۵ هزار ژن بر روی ۴٦ كروموزوم میباشند. در سلولهای سوماتيك كروموزومها بهصورت ٢٣ جفت همسان ظاهر شده كه ۴٦ ديپلوئيد را میسازند. ٢٢ جفت كروموزومهای جور، بهنام كروموزومهای اتوزوم، و يك جفت كروموزومهای جنسی وجود دارد. اگر هر دو كروموزومهای جنسی XX باشند، فرد از نظر ژنتيكی مؤنث است و اگر جفت كروموزومهای جنسی XY باشد، فرد از نظر ژنتيكی مذكر است. در هر زوج، يك كروموزوم از گامت مادری، اووسيت، و كروموزوم ديگر از گامت پدری، اسپرم، شركت میكند. بنابراين، هر گامت حاوی هاپلوئيدی از ٢٣ كروموزوم میباشد كه يكیشدن آنها در زمان باروری منجر به برقراری مجدد تعداد ديپلوئيدی ۴٦ كروموزوم میگردد.
هرچند از نظر ژنتیک جنسیت جنین قبل هفتهی ششم شکل گرفته اما تا هفته چهاردهم بارداری تشخیص آن مشکل است. انجام سونوگرافی در پایان سه ماههی دوم بارداری تنها روش تعیین جنسیت جنین در بارداری است؛ با این حال، به تازگی محققان هلندی خبر از تشخیص جنسیت جنین قبل از ۵ هفتگی با آزمایش ساده خون دادهاند. محققان هلندی این روش را ۱۰۰ درصد مطمئن میدانند. پژوهش تعیین جنسیت از طریق آزمایش خون از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۹ با آزمایش روی ۲۰۱ مادر باردار انجام شد و در بیش از ۱۸۹ مورد دانشمندان به نتایج قابلقبولی رسیدند و اخیراً پس از تکمیل تحقیقات این روش را برای تعیین جنسیت جنین در آزمایشگاه ارائه دادند. تعیین جنسیت از طریق بررسی دیانای خون مادر امکانپذیر است، در صورت مشخص شدن کروموزم Y در خون مادر جنین پسر و در غیراینصورت دختر است. نتیجه آزمایش تا ۴۸ ساعت پس از تست خون مشخص میشود.
تشخیص جنسیت جنین قبل از تولد
▲ | نگارخانه |
[▲] يادداشتها
[▲] پيوستها
...
[▲] پینوشتها
Seminiferous tubule. The highly coiled seminiferous tubules within the testes are lined with germinal epithelium. Spermatogenesis occurs in the germinal epithelium.
Photo source (منبع تصویر): Nilsson, Lennart 1990. “A Child is Born”. Delacorte Press / Seymour Lawrence. ISBN 0-385-30237-1 (Page 27)
Ovary. The uterus is on the left side and an ovarian ligament extends to the right holding the bulging ovary. At the far left is the infundibulum of the fallopian tube (also called the uterine tube or oviduct) surrounded by fimbriae.
Photo source (منبع تصویر): Nilsson, Lennart 1990. “A Child is Born”. Delacorte Press / Seymour Lawrence. ISBN 0-385-30237-1 (Page 19)
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمهها
□
□
□
□
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
ردهها: │ جنینشناسی