 |
|
روش‌های پژوهش علمی
فهرست مندرجات
.
اصل بی‌طرفی در تحقیق
بی‌طرفی یکی از اصول عدالت است مبنی بر این‌که تصمیمات باید بر مبنای معیارهای عینی باشد، نه بر مبنای گرایش‌های خاص، پیش‌داوری یا نفع‌طلبی. معمولاً نگاه بی‌طرفانه، نگاه اخلاقی محسوب می‌شود.
در جریان تحقیق تفاوت عمده‌ای در علوم انسانی و اجتماعی در مقایسه با علوم تجربی دیده می‌شود. وجود احساسات طرفدارانه یا مخالفت‌جویانه و نیز احساس مشخص‌بودن نتیجه دو آفت عمده‌ای هستند که دقت بیش‌تر در تحقیقات این علوم را ضروری می‌سازند.
طرفداری از یک دین، یک حزب سیاسی، یک شهر، یک تیم ورزشی و... مثال‌هایی هستند که به‌وفور در موضوعات تحقیق وجود داشته و خطر عدم رعایت امانت و تغییر غیرموجه نتیجه را ایجاد می‌نمایند. اقدامات ضروری و نکات لازم‌الرعایه برای جلوگیری از این مشکل (عدم رعایت بی‌طرفی) یکی از محور‌های اساسی بحث روش تحقیق می‌باشد که پس از تبیین ابعاد این مشکل موضوع این مقاله می‌باشند.
این اقدامات برای پنج مرحله عمده‌ی تحقیق یعنی انتخاب همکاران، تبیین یا اصلاح موضوع، انتخاب روش‌های تحقیق، انتخاب منبع و بالاخره تجزیه‌وتحلیل و جمع‌بندی نتایج پیشنهاد و توضیح داده شده است.
در علوم انسانی و اجتماعی تفاوت عمده‌ای نسبت به علوم تجربی در جریان تحقیق دیده می‌شود. در علوم تجربی معمولاً محقق نسبت به نتیجه تحقیق احساس طرفدارانه یا مخالفت‌جویانه‌ای ندارد. به‌علاوه در این تحقیقات معمولاً احساس معلوم بودن نتیجه قبل از انجام تحقیق وجود ندارد و محقق نمی‌تواند قبل از آزمایش بگوید معلوم است که مثلاً اسیدکلریدریک موجب ذوب‌شدن فلز آهن می‌شود، اما در بسیاری موارد در تحقیقات علوم انسانی معمولاً محقق نسبت به نتیجه دارای نوعی میل و احساس است که می‌تواند موجب مداخله غیرموجه و تغییر نتیجه تحقیق به‌شکل دلخواه او بشود (عدم رعایت بی‌طرفی).
طرفداری از یک دین، یک حزب سیاسی، یک شهر، یک تیم ورزشی و... مثال‌هایی هستند که به‌وفور در موضوعات تحقیق وجود داشته و خطر عدم رعایت امانت و تغییر غیرموجه نتیجه را ایجاد می‌نمایند. اقدامات ضروری و نکات لازم‌الرعایه برای جلوگیری از این مشکل (عدم رعایت بی‌طرفی) یکی از محور‌های اساسی بحث روش تحقیق بوده و صاحب‌نظران بزرگی به این موضوع به‌عنوان دغدغه‌ای جدی که قابلیت اعتماد نتایج تحقیقات را به‌شدت کاهش داده و به تضییع هزینه‌های گزاف انجام شده می‌انجامد، پرداخته‌اند. تبیین ابعاد این مشکل و روش‌های کاهش آن موضوع این مقاله می‌باشد[۱].
چنان‌که قبلاً گفته شد در بسیاری از موارد در تحقیقات مربوط به موضوعات علوم انسانی محقق نسبت به نتیجه تحقیق حساسیت داشته و مایل است در صورت امکان نتیجه دلخواه خود را به‌عنوان نتیجه تحقیق به کارفرما ارائه نماید. به‌همین دلیل در بسیاری از موارد نتیجه‌ی تحقیقات علوم انسانی و اجتماعی به‌دلیل عدم اطمینان در مورد بی‌طرفی محقق مورد تردید قرار می‌گیرند. به‌عنوان مثال تحقیق در مورد محبوبیت تیم‌های ورزشی استقلال و پیروزی، محبوبیت جناح اصلاح‌طلب و اصول‌گرا و... نمونه‌هایی از تحقیقاتی هستند که اطمینان در مورد آن‌ها بسیار دشوار و گاهی غیرممکن است.
بررسی‌های مختلف نشان می‌دهند که عمده‌ترین موارد مداخله غیرموجه محقق یا محققین در نتیجه تحقیق موارد زیر می‌باشند.
الف) حوزه مسائل دینی: دین به‌عنوان یکی از قوی‌ترین و مؤثرترین نهاد‌های زندگی بشر همواره طرفداری‌ها و مخالفت‌های تعصب‌آمیزی را موجب می‌شده است. تجربه نشان می‌دهد که حتی اشخاص نه‌چندان مذهبی از مداخله در نتیجه‌ی تحقیق در صورتی‌که احساس کنند به زیان مذهب آنان است ابایی نداشته و به آن دست می‌یازند. در نقطه‌ی مقابل نیز چنین وضعی وجود دارد و بسیاری از مخالفین با ادیان به‌گونه‌ای تعصب‌آمیز تحقیقاتی را که نتایج مثبتی به‌سود مذاهب ارائه می‌نمایند، نمی‌پذیرند و می‌توان با اطمینان گفت اگر آنان مجری طرحی پژوهشی باشند در تحریف چنین نتایجی درنگ نمی‌نمایند. احساسات ضد مذهبی مارکسیست‌ها و پوزیتیویست‌ها دو نمونه‌ی از چنین تعصبات ضدمذهبی می‌باشند.
ب) حوزه مسائل میهنی و بومی: احساسات ملی و حتی منطقه‌ای نیز معمولاً از چنان قوتی برخوردار هستند که می‌توانند به مداخله در نتیجه تحقیق توسط محقق یا گروه تحقیق منجر شوند. به‌ندرت اتفاق می‌افتد که یک محقق ایرانی نتیجه تحقیق خود را که عیوب ایرانیان را به‌طور مؤثری افشا نموده باشد، ارائه نماید. حداقل کاری که معمولاً چنین اشخاصی انجام می‌دهند بیان نتیجه به‌گونه‌ای است که عیوب مورد بحث را کم‌رنگ یا کم‌اهمیت جلوه دهد. همین داستان در مورد مناطق مختلف یک کشور نیز صادق است. احتمال زیادی وجود دارد که یک محقق خراسانی در صورتی‌که احساس کند نتیجه حاصله از تحقیق به زیان خراسانی‌ها در مقایسه با مردم تهران و اصفهان می‌شود با مداخله مصلحت‌بینانه نتیجه را در جهت کاهش زیان فوق تغییر دهد.
ج) حوزه مسائل قومی: قومیت نیز همانند دین و ملیت ریشه‌ای قوی در عواطف انسان‌ها داشته محبت‌ها، خشونت‌ها و جنگ‌های بسیاری را در طول تاریخ موجب گردیده و در صورت ضرورت توانسته به‌راحتی محقق را به مداخله در نتیجه تحقیق وادار نماید.
د) حوزه مسائل ورزشی و هنری: امروزه بسیاری از انسان‌ها به‌گونه‌ای نسبت به چهره‌های هنری و ورزشی یا باشگاه‌های ورزشی احساسات تعصب‌آمیز مثبت یا منفی داشته و حاضر نیستند حقایق شیرین و مطلوب یا تلخ و نامطلوب آن‌ها را بپذیرند. چنین افرادی در صورت قرارگرفتن در جایگاه محقق و پژوهشگر ممکن است به‌راحتی در نتیجه تحقیق، مداخله نموده و آن را به‌سمت دلخواه هدایت نمایند.
هـ) حوزه مسائل احزاب و گروه‌های سیاسی: احزاب و گروه‌های سیاسی نیز معمولاً دارای طرفداران و مخالفان متعصب بوده و از موضوعاتی هستند که در تحقیقات و مطالعات اجتماعی در معرض مداخلات جانبدارانه نسبتاً قوی می‌باشند. اگر نظرسنجی‌ها را نوعی تحقیق اجتماعی یا سیاسی به‌حساب بیاوریم، امروزه در کشور ایران اصطلاح نظر‌سازی بسیار رواج داشته و عموم مردم این باور را پیدا کرده‌اند که بسیاری از نظر سنجی‌ها توسط طرفداران احزاب با نتایج از پیش‌تعیین‌شده انجام گرفته و همین موجب کاهش شدید اعتبار مجموعه نظرسنجی‌های سیاسی گردیده است.
یافتن روش‌هایی برای کاهش احتمال مداخله غیرموجه محقق ضمن افزایش میزان اعتماد به تحقیقات علوم انسانی و اجتماعی موجبات پیشرفت این علوم و استفاده بهینه از هزینه‌های انجام شده خواهد گردید.
برای رسیدن به این منظور و جلوگیری از دخالت احساس محقق در نتیجه تحقیق باید زمینه‌های مداخله او در مراحل مختلف تحقیق، شناسایی و با اندیشیدن تمهیداتی این مداخلات از بین بروند. مراحلی از تحقیق که در آن‌ها احتمال اعمال نظر محقق یا همکاران او وجود دارد را در پنج مرحله به‌شرح زیر می‌توان خلاصه نمود:
۱) انتخاب همکاران
۲) تبیین یا اصلاح موضوع
۳) انتخاب روش‌های تحقیق
۴) انتخاب منبع
۵) تجزیه‌وتحلیل و جمع‌بندی.
در مراحل پنج‌گانه فوق محقق می‌تواند بر نتیجه تحقیق در جهت تمایلات خود اثر بگذارد.
| ▲ | انتخاب محقق و همکاران |
صرف‌‌نظر از انتخاب موضوع تحقیق و مدیر پروژه تحقیقاتی (محقق) که توسط کارفرمای پروژه انجام می‌گیرد انتخاب همکاران مدیر پروژه تحقیقاتی اوّلین موردی است که دخالت از سوی محقق در آن در جهت تأثیر بر نتایج تحقیق امکان‌پذیر است. چنان‌که گفته شد انتخاب شخص محقق معمولاً توسط کارفرما انجام شده و فرض بر این است که سعی کارفرما بر انتخاب یک فرد بی‌طرف خواهد بود، زیرا به استثنای بعضی موارد که نوعی سندسازی در جهت یک هدف از پیش‌تعیین‌شده مطرح است هدف کارفرما رسیدن به‌حقیقت می‌باشد و قاعدتاً او شخصی را انتخاب می‌کند که مورد اعتماد بوده و احتمال مداخله غیرموجه در جریان تحقیق برای او وجود نداشته یا ضعیف باشد.
اکنون سؤال این است که آیا انتخاب یک فرد قابل اعتماد برای اطمینان به‌نتیجه تحقیق از جهت اعمال نظر احتمالی محقق و همکاران او کفایت می‌کند؟ به دو دلیل پاسخ به این سؤال منفی است: اولاً احتمال اشتباه در انتخاب مدیر پروژه یا همکاران وجود دارد و بسیارند کارفرمایانی که پس از تحویل نتیجه تحقیق به اشتباه خود در بی‌طرفی محقق پی‌برده و در یافته‌اند که علی‌رغم هزینه‌های زیاد، تحقیق انجام‌شده به‌دلیل عدم رعایت امانت و صداقت قابل استفاده نیست. ثانیاً در بسیاری موارد اطمینان کارفرما جهت استفاده از نتیجه تحقیق کافی نبوده و تحقیق باید برای دیگرانی که ممکن است یک جامعه بزرگ باشند اعتمادآور باشد. به این دلایل علاوه بر انتخاب یک محقق امین و بی‌طرف باید نظارت کافی بر رعایت اصل بی‌طرفی در سایر مراحل تحقیق نیز انجام گیرد تا اطمینان مورد نظر حاصل گردد.
چنان‌که قبلاً گفته شد اوّلین مرحله نفوذ احتمالی محقق، مرحله انتخاب تیم و همکاران تحقیق می‌باشد. در مرحله انتخاب همکار این محقق است که تصمیم‌گیری نموده و اگر در کنار مسائلی مثل تخصص، علاقه، توان و... مسئله بی‌طرفی را در نظر نگیرد از همان آغاز نتیجه تحقیق را در جهتی خاص متاثر ساخته است. برای پیش‌گیری از این خطر رعایت نکات زیر در مرحله انتخاب همکاران تحقیق توصیه می‌شود:
الف) تعداد همکاران حتی‌المقدور زیادتر شود. معمولاً در گروه‌های بزرگ‌تر احتمال توافق در مورد یک مداخله غیرموجه کم‌تر است و افراد به‌راحتی نمی‌توانند در چنین موردی به یکدیگر کاملاً اعتماد کنند. نتیجه این‌که بیش‌تر‌شدن افراد گروه تحقیق احتمال مداخله سؤ محقق یا همکاران او را کاهش می‌دهد.
ب) همکاران تحقیق از سلیقه‌های متفاوت در زمینه‌ای که احتمال مداخله داده می‌شود انتخاب شوند تا احتمال تفاهم آنان در مورد یک مداخله ناصواب باز هم کم‌تر شود.
ج) انتخاب یک یا چند فرد جدید و ناشناس با سایر افراد گروه تحقیق به‌دلیل نبودنِ اعتماد بازهم قابلیت تفاهم در مورد یک مداخله انحرافی را کاهش داده و ضریب اعتماد به بی‌طرفی تیم تحقیق را افزایش می‌دهد. البته این افراد تا مدتی نیز ممکن است به‌دلیل عدم آشنایی با روحیات و توانمندی‌های سایر افراد گروه موجب کم‌شدن کارآیی نیز بشوند.
| ▲ | تبیین و اصلاح موضوع یا سؤالات و فرضیات تحقیق |
مرحله بعدی که احتمال مداخله محقق وجود دارد تبیین و اصلاح موضوع است. در اصلاح موضوع و به‌ویژه در بیان دقیق آن می‌شود به‌گونه‌ای عمل کرد که احساس محقق کم‌وبیش در قدم‌های بعدی دخالت داشته باشد. پس از انتخاب موضوع و مدیر پروژه تحقیقاتی (محقق) توسط کارفرما، معمولاً محقق مأموریت می‌یابد که شرح خدمات یا پیشنهادیه تحقیق را تهیه و جهت تصویب به کارفرما تحویل دهد. این مأموریت شامل تعریف مسئله یا موضوع مورد تحقیق، ابعادی از موضوع که باید مورد بررسی قرار گیرند، فرضیات یا سؤالات اساسی که باید تحقیق پاسخ آن‌ها را دریابد، جامعه آماری یا منابع تحقیق، روش گردآوری اطلاعات و تجزیه‌وتحلیل آن‌ها همراه با گروه همکاران تحقیق و سوابق آنان می‌باشد. موارد بسیاری نیز اتفاق می‌افتدکه محقق در جریان اجرای پروژه شرح خدمات و پیشنهادیه را با توافق کارفرما تغییر می‌دهد.
یک محقق مداخله‌گر و غیرامین در تمام موارد فوق می‌تواند جریان تحقیق را به‌نفع تمایلات خود شکل داده و متأثر نماید. انتخاب ابعادی از موضوع که به نتیجه دلخواه او کمک نموده یا نپرداختن به ابعادی از موضوع که نتیجه آن‌ها احتمالاً در جهت تمایل او نیست، انتخاب روش تحقیق به شرحی که بعداً ذکر می‌شود، انتخاب نوع سؤالات یا فرضیات تحقیق و... مواردی از این مداخله می‌باشند. مثلاً اگر موضوع تحقیق نظرات مردم درباره دادگاه کرباسچی است می‌توان باتبیین آن به دوگونه متفاوت دونوع جواب متفاوت به‌دست آورد.
حالت اوّل این است که مثلاً بگوییم «آیا در دادگاه کرباسچی همه موازین قانونی رعایت شده و عدل و انصاف کامل بر جریان دادگاه حاکم بوده است؟» کاملاً روشن است که پاسخ به این سؤال به‌ندرت ممکن است در مورد هر جلسه دادگاه به‌ویژه دادگاه فوق که مورد نزاع جریانات سیاسی نیز گردید کاملاً مثبت باشد، زیرا اوّلاً برداشت پرسش‌شوندگان از قوانین و مقررات و نیز عدل و انصاف متفاوت بوده و کافی است هر یک شبهه کوچکی در این زمینه داشته باشند و ثانیاً امکان وجود درصدی از خطا در هر محاکمه‌ای امری طبیعی می‌باشد. در این مثال محقق با تبیین موضوع و طرح سؤال به شکل خاص نتیجه‌گیری می‌نماید که اکثریت افراد نمونه انتخابی جریان دادگاه را خالی از اشکال ندانسته‌اند.
همین موضوع به‌صورت دیگری نیز می‌تواند بیان و مورد تحقیق قرار گیرد. «در مقایسه با محاکمه‌های مشابه، جریان دادگاه کرباسچی از نظر رعایت موازین حقوقی چگونه ارزیابی می‌شود؟». بسیار روشن است که نتیجه حاصله از این پرسش اشکالات بسیار کم‌تری را به دادگاه مورد تحقیق وارد می‌نماید زیرا بسیاری از اشکالات موجود در دادگاه مزبور در سایر محاکمات قضایی نیز وجود دارند.
این جریان حتی در انتخاب نوع سؤالات نیز می‌تواند به گونه‌ای دیگر رخ دهد. به نتیجه احتمالی سؤال به دو شکل زیر توجه کنید.
- ـ با توجه به خدمات آقای کرباسچی شما موافق رأی دادگاه هستید؟
ـ با توجه به ضرورت رعایت قوانین و این‌که آقای کرباسچی متهم به‌عمل برخلاف قانون است آیا شما با محاکمه ایشان موافق هستید؟
روشن است که در پاسخ به این دو سؤال دوگونه متفاوت جواب از پرسش‌شوندگان شنیده خواهد شد.
نمونه‌های زیاد دیگری می‌توان بیان نمود که محقق در مرحله تبیین، شرح مسئله یا فرضیات، شرح خدمات یا مسئله مجهول تحقیق مداخله نموده و آن‌را به‌سمت دلخواه سوق دهد. راه حل از پیش‌تعیین‌شده‌ای برای این قبیل مداخلات وجود ندارد و کارفرما باید با دقت نظر بیش‌تر از این‌گونه مداخلات ممانعت به‌عمل آورد. استفاده از ارزیابان مجموعاً قابل اعتماد از نظر دانش و بی‌طرفی می‌تواند در تشخیص این موارد کمک بسیاری به کارفرما بنماید.
| ▲ | انتخاب روش‌ها |
مرحله بعدی انتخاب روش‌هاست. در این مرحله نیز ممکن است محقق به‌شیوه‌های مختلف بر نتیجه تحقیق اثر بگذارد. روش کلی تحقیق (کتابخانه‌ای یا میدانی) اوّلین موردی است که می‌تواند به‌صورت مداخله‌جویانه انتخاب شود و نتیجه تحقیق را تحت تأثیر قرار دهد. به‌عنوان مثال در جایی‌که باید روش میدانی مورد استفاده قرار گیرد، با توجیهات خاصی روش کتابخانه‌ای را که ممکن است پاسخ متفاوت و مطلوب‌‌تری (از نظر محقق) داشته باشد باید جایگزین نمود. به‌عنوان مثال در مواردی ممکن است با توجه به ارزیابی محقق از افکار عمومی مراجعه و نظرخواهی مستقیم از جامعه پاسخ مورد علاقه او را به‌دنبال نداشته باشد اما روش کتابخانه‌ای و مراجعه به آمار محقق را به نتیجه از پیش‌تعیین‌شده برساند (یا بالعکس). به‌عنوان دومین مورد از مواردی که محقق در مرحله انتخاب روش‌ها ممکن است در نتیجه تحقیق مداخله بنماید می‌توان از مرحله پرسشگری یاد نمود.درمطالعات میدانی می‌توان روش پرسشگری یا پرسش شوندگان را به‌گونه‌ای انتخاب کرد که نتیجه موافق سلیقه محقق حاصل شود. به عنوان مثال ممکن است در مواردی پرسشنامه را به‌جای مصاحبه انتخاب کرد، چون در پرسشنامه افراد معمولاً حوصله پاسخ‌گویی مفصل نداشته و به پاسخ‌های کلی اکتفا می‌نمایند و این امر امکان تفسیر به رأی پاسخ‌ها را ایجاد می‌نماید. تکرار عملیات میدانی نیز در مواردی می‌تواند به تغییر نتایج به‌سمت دلخواه کمک کند. مثلاً در صورتی‌که شرایط امروز نسبت به زمان تکمیل پرسشنامه یا انجام مصاحبه در جهت دلخواه محقق تغییر کرده باشد، می‌شود با تکرار پرسشگری ازاین تفاوت شرایط به نفع سلیقه خاصی بهره‌برداری کرد بدون آن‌که به تغییر شرایط و عامل تغییردهنده اشاره نمود.
یکی از روش‌هایی که می‌توان این‌گونه مداخلات را کاهش داد این است که محقق قبل از ورود به‌عرصه جمع‌آوری اطلاعات روش تحقیق و جمع‌آوری اطلاعات (عقلی، تجربی، مصاحبه، پرسشنامه و...) را تعیین کند وخود را در مقابل انتخاب انجام شده از قبل قرار بدهد، به‌گونه‌ای که در زمان عملیات میدانی امکان اعمال سلیقه خود یا همکاران را نداشته باشد.
| ▲ | انتخاب منبع |
محققی که به‌دنبال اثرگذاری بر نتیجه تحقیق است در مرحله انتخاب منبع نیزامکان اعمال سلیقه را دارا می‌باشد. به‌طور کلی هم در مطالعات کتابخانه‌ای و هم در مطالعات میدانی می‌توان منبع را به‌گونه‌ای انتخاب کرد که نتیجه به‌سمت دلخواه پیش رود. در روش کتابخانه‌ای محقق می‌تواند عمدتاً از آثار مؤلفینی که گرایش دلخواه داشته‌اند استفاده نماید یا حتی کتابخانه‌ای را انتخاب کند که منابع دلخواه او در آن بیش‌تر وجود دارند. در مطالعات میدانی و در انتخاب نمونه از جامعه آماری نیز می‌توان انتخاب جهت‌دار صورت داد به‌طوری که به‌قول آمارگرها انتخاب کاملاً تصادفی نباشد. انتخاب جغرافیایی جامعه آماری، انتخاب سنی، انتخاب شغلی و امثال این‌ها در جامعه آماری هرکدام می‌تواند بر نتیجه تحقیق اثر بگذارد.
| ▲ | مرحله تجزیه‌وتحلیل اطلاعات و جمع‌بندی آن‌ها |
جمع‌بندی و تجزیه‌وتحلیل اطلاعات مرحله دیگری است که طی آن در بسیاری ازموارد، محقق به طرق مختلف دخالت می‌کند. محقق می‌تواند بسیاری از پاسخ‌ها را با این استدلال که پاسخ‌گو به‌درستی انتخاب نشده یا مقصود را درست درک نکرده است از اعتبار ساقط کند و به این ترتیب درصدها را دست‌کاری و نتیجه را به‌یک سمت‌وسوی خاص هدایت نماید.
بازبینی تحقیق و ارزیابی آن روشی است که می‌تواند تا حدودی از دخالت‌ها کم کند. این ارزیابی به دو شکل می‌تواند تحقیق را به‌سمت بی‌طرفی هدایت کند. اوّلاً اگر محقق بداند که آخرالامر بازبینی وجود دارد از همان ابتدا سعی می‌کند مداخلات خود را کاهش دهد. ثانیاً در بسیاری از موارد یکسونگری در تحقیق توسط ارزیاب قابل احراز است. نتیجه این‌که با پیش‌بینی ارزیابی نهایی می‌توان از مداخله ناصواب محقق جلوگیری نموده یا آن را تشخیص داد.
در خاتمه دو نکته دیگر برای رعایت اصل بی‌طرفی توصیه می‌شود:
الف) ثبت مشاهدات و نتایج مطالعه در تمام موارد: معمولاً دست‌کاری و تغییر مشاهدات، پاسخ‌ها و... اگر به‌صورت کتبی ثبت شوند مشکل‌تر می‌شود، زیرا احتمال تشخیص آن زیاد است به‌خصوص اگر افراد دیگر نیز در جریان امر قرار گیرند.
ب) استفاده از روش‌های ماشینی: استفاده از ماشین در هر موردی که امکان‌پذیر است به‌عنوان یکی از روش‌های کاهش اعمال سلیقه محقق توصیه می‌شود. با توجه به فراوانی دستگاه‌های رایانه و نرم‌افزار‌های مربوط به طبقه‌بندی و حتی تجزیه‌وتحلیل اطلاعات، امروزه این امر کاملاً قابل انجام بوده و ضمن افزایش دقت عملیات تحقیق موجبات افزایش اعتماد به بی‌طرفی را نیز فراهم می‌سازد.[٢]
[▲] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانش‌نامه‌ی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]- از این موارد با عنوان اصل بی‌طرفی عاطفی نیز یاد شده است. روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، باقر ساروخانی، ج ۲، ص ٦.
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
فصل‌نامه‌ی کتابداری و اطلاع‌رسانی، دوره هشتم، زمستان ۱٣٨۴، شماره ۴ (پیاپی ٣٢)، صص ٨۵-۹۴ (Library and Information Science، ISSN 1680-9637)؛ برگرفته از منابع زیر:
□ باقر ساروخانی، روش‌های تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۲
□ ژولین فروند، آرأ و نظریه‌ها در علوم انسانی، ترجمه علی‌محمد کاردان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۲
□ عبدالکریم سروش، تفرج صنع، تهران: انتشارات یاران، چاپ هشتم، ۱۳۶۱
□ بهروز نبوی، روش تحقیق در علوم اجتماعی، تهران: انتشارات فروردین، چاپ چهارم، ۱۳۵۵
□ یوسف نراقی، روش‌شناسی علوم اجتماعی، تهران: شرکت سهامی‌انتشار، ۱۳۶۵
□ عزت‌الله نادری و مریم سیف نراقی، روش‌های تحقیق در علوم انسانی با تاکید بر علوم تربیتی، ویرایش ۲، تهران: انتشارات بدر، ۱۳۶۴
□ موریس دوورژه، روش‌های علوم اجتماعی، ترجمه خسرو اسدی، تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۲
□ عبدالکریم سروش، علم چیست، فلسفه چیست، تهران: انتشارات پیام آزادی، چاپ دوم، ۱۳۶۱
□ آلن راین، فلسفه علوم اجتماعی، ترجمه عبدالکریم سروش، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط، چاپ دوم، ۱۳۷۰
□ فرامرز رفیع‌پور، کندوکارها و پنداشته‌ها، تهران: شرکت سهامی‌انتشار، ۱۳۶۰
□ ک. ر. پوپر، حدس‌ها و ابطال‌ها، ترجمه احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار، ۱۳۶۰
□ عبدالکریم سروش، دانش و ارزش، تهران: انتشارات یاران، چاپ هشتم، ۱۳۶۱
□ Blallock, Theory Construction, London, macmidam, 1961.
□ Helmstadler, G. C., Research Concepts in Human Behavior, New York, Appleton Country crofts, 1970.
□ Bock, K. E., The Acceptance of Histories, Berkeley & Los Angeles, University of C Alifornia press, 1965.
