 |
|
سکه
فهرست مندرجات
- واژه‌شناسی
- پیشینه‌ی تاریخی
- ارزش
- ویژگی‌های سکه‌های مدرن
- فیزیک و شیمی
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
سکه‌شناسی پول
سکه (به انگلیسی: Coin، با تلفظ آمریکایی: Coin)، یک تکه‌ی کوچک از فلز، معمولاً دایره‌شکل و تخت، وزن و عیار مخصوص دارد، با علامت مخصوص یا مهر كسانی كه آن‌را ضرب می‌كنند. سکه‌ها معمولاً توسط یک دولت برای استفاده در دادوستد اقتصادیِ یک جامعه اعتبار یافته‌اند.
جنس فلز سکه در گذشته از طلا، نقره و مس بود، اما امروزه بیش‌تر از ترکیبات نیکل استفاده می‌شود. در حال حاضر، کاربرد طلا و نقره بیش‌تر در ضرب سکه‌های یادبود است.
| ▲ | واژه‌شناسی |
واژه‌ی انگلیسی Coin، برگرفته از واژه‌ی coigne به‌معنای «فانه یا گوه یا هر چیز به‌شکل گوه (wedge)، سنگ زاویه (cornerstone)، قالب‌گیرى حدیده‌اى (die for stamping)»، در زبان فرانسه‌ی کهن است، که خود این واژه از واژه‌ی لاتین cuneus به‌معنای «فانه یا گوه یا هر چیز به‌شکل گوه (wedge)» سرچشمه گرفته است. منشأ لاتین این واژه، در زبان یونانی باستان، واژه‌ی «κῶνος» (kônos, “cone”) است که ریشه در زبان نیا-هندواروپایی (Proto-Indo-European) دارد.
ریشه‌ی واژه‌ی «سکه» در زبان فارسی دری، چنان‌که ناصر انقطاع می‌گوید: در اصل «سئوپ + که» بوده است که سئوپ شکل اوستایی واژه‌ی ذوب است. اما در باره‌ی پسوند «که» (ka) باید افزود که این پسوند به‌معنای «مانند یا وابسته به یا سازه یا سازنده» است. از این‌رو واژه‌ی سکه به‌معنای «سازه‌ای از ذوبکاری» است.
اما مفسرین، در تعبیر واژه‌ی سکه و مسکوک که جمع آن‌را مسکوکات گفته‌اند، اختلاف‌نظر دارند. برخی سکه را برگرفته از «سیگل» (Sigolos) پارسی زمان هخامنشی می‌دانند. سیگل یا شِکِل سکه‌ی سیمین رایج زمان هخامنشی بوده است. برخی دیگر، سکه را از «شیکل» (Shkele) عبری یا شقل که در تورات آمده می‌دانند که واحد وزن بوده و بعدها پول مردم فلسطین و سوریه و فنقیه شده است. هر یک شیکل زر برابر با پانزده شیکل نقره بوده و شیکل از سال ۱٣۹ پیش از میلادی به‌عنوان سکه رایج شده، پیش از این تاریخ، واحد وزن بوده و در تورات هم که از شقل یاد شده، مقصود واحد وزن بوده است نه سکه.
با این حال، کرملی بغدادی در «نقود العربیه و علم النمیات» واژه‌ی سکه را از «سکوتوم» (Scutum) لاتین گرفته که به‌معنای سپر است و دلیل او این است که چون پیکر سپر را بر روی سکه‌ها نقش می‌زدند، پس بدین‌جهت آن‌را سکوتوم گفته‌اند و سکه مشتق از آن است، هم‌چنان‌که فرانسویان نیز واژه‌ی «اکو» (Ēcu) را به‌جای سکه به‌کار برده‌اند. کرملی بغدادی در تعریف سکه می‌گوید: «سکه، نقش‌کردن روی پول است با قالبی از آهن، پس از آن‌که عیار آن‌را سنجیده باشند و این وظیفه‌ای‌ست مختص دولت تا پول قلب در کشور رایج نشود.»
و نیز بر طبق دائرةالمعارف فارسی غلام‌حسین مصاحب، سکه «تکه فلزی است، معمولاً قرصی از طلا، نقره، نیکل، مس، یا آلومینیم که از طرف دولت‌ها با شکل و اندازه‌ی معینی ضرب می‌شود و دولت ارزش آن‌را ضمانت می‌کند و به‌عنوان پول به جریان می‌اندازد.»
هم‌چنین «سکه» به ابزاری که با آن ضرب زده می‌شود نیز اطلاق می‌گردد. در «لسان‌العرب» جلد دوازده آمده است: «سکه آهنی است که به‌وسیله‌ی آن دراهم را ضرب می‌کنند. هم‌چنان‌که زمخشری در «مقدمةالادب» هر دو معنی را نوشته است: سکه میخ درم - نشان زر، که مقصود او از میخ درم همان قالب سکه‌زنی است و از نشان زر نقشی که بر روی سکه زده می‌شود.»
| ▲ | پیشینه‌ی تاریخی |
در دنیای کهن و پیش از به‌وجود آمدن سکه، دادوسُتد مردم به‌شیوه‌ی مبادله کالا انجام می‌شده و پایه‌ی مقیاس و میزان مبادله کالا چهارپایان بوده‌اند، بر روی نقاشی‌ها و سنگ‌نگاشته‌های قدیم صحنه‌های از دادوستد که به‌وسیله جابه‌جایی صورت می‌گرفته است مشاهده می‌شود. سپس، در دوران پیدایش فلزات، تمدن بشر نیز تکامل یافت و انسان‌ها از فلزات مختلف مانند مس، برنز، طلا و نقره اشیایی به اشکال مختلف مانند حلقه و استوانه یا چهارگوش و یا به‌صورت تبر و کارد تهیه نمودند که وسیله‌ی جابه‌جایی برای دادوسُتد قرار گرفت. نخستین سکه‌ها، در قرون هفتم و ششم پیش از میلاد، به‌طور مستقل در دوره‌ی آهن آناتولی (در ترکیه امروز) و یونان باستان، هند و چین، رواج و گسترش یافت.
ملکه ملک‌زاده بیانی، سکه‌شناس ایرانی، در کتاب «تاریخ سکه» راجع به پول‌های نخستین و اختراع سکه می‌نویسد:
-
«حلقه‌هایی در کاوش دمرگان (Domorgan) سال ۱۸۸۹ [میلادی]، در ارمنستان و حلقه‌های مصری اوتن (Outen) و میله‌های مسی که در کاوش‌های «موهنجودارو» متعلق به سه هزار سال قبل از میلاد می‌باشد که آن‌ها را می‌توان کهن‌ترین وسیله‌ی مبادله تا پیش از اختراع سکه دانست».
همو می‌افزاید: «گرنفون (Xenophane) فیلسوف یونانی که در قرن ششم پیش از میلاد می‌زیسته است، لیدی‌ها را مخترع سکه می‌داند و هرودوت (Herodote) تاریخ‌نگار یونانی می‌گوید: «به‌طوری‌که مشهور است، لیدی‌ها اولین مردمی هستند که سکه زر و سیم ضرب زده‌اند.»
نخستین پول فلزی کشف‌شده در جهان، در موهنجودارو (در پاکستان فعلی) به‌دست آمده که حدود ۵۰۰۰ سال پیش ساخته شده است. در شوش در جنوب غربی ایران کنونی حلقه‌های متعلق به ۴۰۰۰ سال پیش در کشفیات باستان‌شناسی فرانسویان به‌دست آمده است که آن‌ها را نمی‌توان سکه نامید ولی شباهتی به سکه دارند؛ کهن‌ترین سکه یافت‌شده در جهان متعلق به سناخریب، پادشاه آشور است که حدود ۲۷۰۰ سال پیش تهیه شده است. در همین حدود (۲۷۰۰–۲٦۰۰ سال پیش) در لیدیه (واقع در ترکیه کنونی) سکه‌های از جنس الکتروم ضرب شد. ابراهیم پورداوود، نخستین مترجم فارسی اوستا و استاد فرهنگ ایران باستان و زبان اوستایی در دانشگاه تهران، می‌نویسد:
-
پیدایش سکه در روزگاران شهریاران خاندان مرمناد (Mermnade) بود. کهن‌ترین سکه‌ای که در دست داریم از قرن هفتم پیش از میلاد است. پیدایش سکه از زمان گیگس (Gyges) سر سلسه مرمناد آغاز شد. لیدی کشوری بود، واقع در همسایگی ایران در آسیای صغیر که دولت این کشور به‌سبب ثروت بسیار و داشتن معادن فراوانی از زر و سیم، پیش از روی‌کار آمدن مادها در ایران، برای سهولت امر دادوستد مبادرت به‌ضرب و پخش سکه‌ای در لیدی نمود که مخلوطی از زر و سیم به نسبت ۳۰٪ سیم و ۷۰٪ زر و نامش الکتروم (Electrum) بود.
کارشناسان مسائل پولی، الکتروم را پدر بزرگ پول‌های بعدی می‌دانند. البته بعدها در دوران سلطنت کرزوس پادشاه لیدی در سال ۵۵۰ پیش از میلاد به‌خاطر پخش الکتروم‌های تقلبی به‌وسیله‌ی عده‌ای سودجو، سکه‌های الکتروم به‌فرمان وی از گردش افتاد و به‌جای آن‌ها سکه‌های زرین و سیمین با وزن و اندازه‌ی معین ضرب گردید. این سکه‌ها که شاهنشاه لیدیه رواج داد، بنابر نام شاهنشاه یعنی کرزوس (Croesus) به کرزوسی یا کرزویید (Cersoide) معروف گشت.
- نظر بیش‌تر پژوهشگران بر این است که سکه ابتدا در کشور لیدیه در آسیای صغیر (در غرب آناتولی، واقع در ترکیه کنونی) ضرب شده است و چگونگی پیدایش آن به این‌صورت بوده است که ساکنان قدیم آن‌جا، در دادوستد به‌طریق پایاپای عمل می‌کردند و گاهی از اشیای چون صدف، قطعات چرم و چوب به‌عنوان نشانه‌ای از قیمت استفاده می‌نمودند. به‌تدریج این اشیا جای خود را به‌قطعات فلزی و سلاح جنگی داد و چون اشیای فلزی بیش‌تر مورد قبول بود و در همه‌جا مردم از آن استقبال می‌کردند به این فکر افتادند که میله‌ها و حلقه‌های آهنین، مفرغی، نقره‌ای و طلا را به‌وزن و اندازه‌های مختلف به‌کار برند و استفاده از آن به‌حدی رونق یافت که در قرن هفتم پیش از میلاد در زمان اولین پادشاه لیدیه به‌نام گیگس (Gyges)، احتمالاً بازرگانان مهاجر Mycenae اولین سکه‌ها را ضرب کردند. این سکه‌ها دارای شکل شبیه لوبیای بزرگ و از یک‌طرف صاف و از طرف دیگر، دارای خطوط منظی بودند. پادشاهان لیدیه رفته‌رفته به اهمیت سکه پی بردند و ضرب آن‌ها را در تحت فرمان خود گرفتند و شکل روی سکه را اصلاح کردند. به‌نحوی‌که در زمان کرزوس (Croesus) (۵٦۱-۵۴٦ پیش از میلاد) آخرین پادشاه لیدی که مغلوب کوروش کبیر، نخستین شاهنشاه هخامنشی گردید، روی سکه اشکال زیبایی داشتند اما هنوز هم در پشت سکه شکلی را منقوش نمی‌کردند. نخستین سکه‌های این دوره، از جنس فلزی به‌نام الکتروم (Electrum، یعنی آلیاژی از طلا و نقره) بود و بعدها از طلا و نقره به‌طور جداگانه ضرب می‌شدند. متداول‌ترین شکل روی سکه در این زمان سر شیر و گاو مهاجم را در مقابل هم نشان می‌دهد.
پس از سکه‌های لیدی، در اژین (Egine) که یکی از جزایر یونانی کنار دریای اژه است و مکتب حجاری آن نیز معروف است، سکه‌های بسیار زیبایی که بر آن‌ها پیکر لاک پشت دریایی، مظهر آرتمیس (Artemis)، الهه یا ایزدبانوی شکار در یونان نقش شده بود، ضرب می‌شد. سپس در شهرهای مختلف ساحلی کنار دریای اژه مثل میله (Milet) و افز (Ephose) سکه‌هایی ضرب شده بود که بر روی آن‌ها نقش حیواناتی مثل شیر، گاو، گوزن و خوک دریایی که هر کدام علامت شهر یا مظهر خدایان محلی هستند و از نظر هنری در حد بسیار بالایی قرار دارند.
در ایران، داریوش بزرگ، نخستین شاهنشاهی بود که سکه‌ی پارسی را در دولت خود رایج کرد. شاید بدین مناسبت باشد که سکه زرین او را «دریک» نامیده شد که از واژه‌ی داریوش گرفته شده است. اما برخی، دریک را مشتق از زرین می‌دانند، زیرا این دو از حیث ظاهر شبیه به‌یکدیگر هستند. به‌علاوه، داریوش سیگل یا شِکِل نقره‌ای نیز ضرب کرد. هرچند پیش از داریوش، نیز سکه‌ی زر و سیم در امپراتوری پارس رایج بوده، ولی این سکه‌ها در ایران ضرب نمی‌شد، بلکه سکه‌های بود که در ۲۵۵۰ سال پیش، کوروش بزرگ، شاهنشاه هخامنشی، پس از پیروزی بر کرزوس، پادشاه لیدی (در آسیای صغیر) از خزانه‌ی او به‌دست آورد و در پارس آن‌زمان (ایران کنونی) رایج ساخت. بنابراین، ایران مانند بسیاری از کشورهای دیگر، ضرب سکه را از لیدیه اقتباس کرد.
در قرن ٦ و ۵ پیش از میلاد، از یونان و پارس، سکه‌ها به سراسر بالکان گسترش یافت. از سوی دیگر، سکه‌های هخامنشی از چمن حضوری کابل نیز به‌دست آمده است که نشانه‌ای از گسترش روابط تجاری بین ایران و افغانستان در عهد باستان می‌باشد. اما ظاهراً ضرب سکه‌های زر و سیم در افغانستان، پس از حمله اسکندر مقدونی، و بیش‌تر در ایام دولت‌های یونانی-باختری، کوشانی و هفتالی متداول بوده است.
| ▲ | ارزش |
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پيوست‌ها
...
[▲] پی‌نوشت‌ها
...
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها: │ ...
