- زبان کتیبه‌ها
- کتیبه‌های هخامنشی
- بازشناسایی کتیبه‌ها
- فهرست کتیبه‌های هخامنشی
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[کتیبه‌های اشکانيان] [کتیبه‌های ساسانيان]
کتيبه واژه‌اى است عربى‌الاصل. در فرهنگ فارسى معين تعريف آن به اين صورت آمده است. "نوشته‌اى که بر سر در ورودى ديوار ابنيه (کاخ‌ها، مساجد، اماکن متبرکه و غيره) يا بر بدنهٔ کوه به خطوط مختلف نويسند: کتيبه بيستون" علاوه بر اين کتيبه بر حاشيه بالاى صفحات کتاب نيز اطلاق شده است.
در زبان‌هاى ايران باستان، کتيبه بيشتر شامل نبشته‌هايی است که بر ديوار کاخ‌ها، دامنهٔ کوه‌ها، الواح گلی، فلزی، نقش‌ها و نوشته‌هاى روى سکه‌ها، قطعه‌هاى سنگی، چرم و غير از آن نوشته شده است. در فارسى امروز واژهٔ کتيبه و سنگ نبشته هر دو به‌کار مى‌رود.
نخستين آثار خطى بشر بر روى موادى سخت همچون سنگ، عاج، استخوان، فلز و خشت بوده و بعدها بر روى چرم نيز نوشته شده است. با کشف پاپيروس و کاغذ، نوشتن بر سنگ و مواد سخت به‌تدريج منسوخ گرديد. اين گونه نگارش در تمام ملت‌هايى که پيشينهٔ تاريخى کهن دارند، در گونه‌هاى متفاوت به‌چشم مى‌خورد.
در ايران پيش از اسلام، کتيبه‌نگارى محدودهٔ وسيعى را در بر مى‌گيرد؛ که شامل دوره باستان و دوره ميانه است. دورهٔ باستان که محدودهٔ زمانى پادشاهى هخامنشيان و دورهٔ ميانه شامل دورهٔ اشکانيان و ساسانيان را در بر مى‌گيرد. از دورهٔ پيش از هخامنشيان نيز کتيبه‌هايى به خطاهاى غير ايرانى از جمله سومری، ميخى بين‌النهرين، اورارتو و احتمالاً با خط تصويرى به‌دست آمده است.[۱]
[↑] زبان کتیبه‌ها
زبان‌ها و خط‌هايى که در دورهٔ هخامنشيان در امپراتورى آنان به‌کار مى‌رفته و بر کتيبه‌ها، فلزها، سکه‌ها، سفالينه‌ها و ... نوشته شده‌اند، عبارتند از: خط ميخى فارسى باستان، خط آرامی، خط ايلامی، خط بابلی، هيروگليف و خط يونانی.
زبان آرامی، متعلق به يکى از اقوام سامی‌نژاد است. اين زبان با زبان عبرى و فنيقی، شاخه غربی زبان‌های سامی را تشکيل می‌دهد. گونه‌ای از زبان آرامی که در امپراتوری هخامنشی رايج بود، "آرامى شاهنشاهی" گفته شده است. يک کتيبهٔ آرامی در "سند قلعه" در آذربايجان و حدود پانصد قطعه نوشته در تخت جمشيد به‌دست آمده است. بخش‌هايی از کتيبه بيستون و نيز کتيبه‌ای در نقش رستم به اين زبان ديده شده است. اما در مجموع زبان نوشتن کتيبه نبوده است.
ايلامی نيز با هيچ يک از دو خانوادهٔ زبان هندواروپايی و سامی همانند روشنی ندارد. اين اقوام پيش از هخامنشيان در فارس که ايلام نام داشته، مستقر بوده‌اند. زبان ايلامی از زبان‌های رايج دورهٔ هخامنشی بوده و کتيبه‌های هخامنشی عموماً روايت ايلامی نيز دارند. از چهار کتيبهٔ مهم حک شد. بر ديوار جنوبی تخت جشميد، يکى به ايلامى نوشته شده است. اين زبان براى مسايل مالی دوره هخامنشى نيز کاربرد داشته و احتمال می‌رود که حسابداران اين دوره ايلامی بوده‌اند. زبان ايلامی حدود سی قرن در منطقه رواج داشته که ايلامی دوره هخامنشی، جديدترين گونه آن‌را نشان می‌دهد.
از زبان‌های ديگر دورهٔ هخامنشی، زبان بابلی يا اکرمی بوده و کتيبه‌های هخامنشی معمولاً يک روايت بابلی نيز دارند و کوروش بزرگ پس از فتح بابل فرمان مشهور خود را به زبان و خط بابلی نوشته است. زبان يونانی در اين دوره زبان منطقه‌ای بوده که در مواردی به‌کار گرفته شده است.[٢]
[↑] کتیبه‌های هخامنشی
قديمی‌ترين کتيبه‌های بازمانده از دورهٔ هخامنشی، دو لوحهٔ طلايی يکی منسوب به آريامنه و ديگری منسوب به فرزند او ارشامه است که هر دو در همدان پيدا شده‌اند، اگرچه برخی در صحت اين امر ترديد نشان دادند.
از کوروش دوم کتيبه‌هايی بر روی دو جزر سنگی در کاخ‌های کوروش در پارساگاد در دشت مرغاب به‌دست آمده است. اما کتيبه مشهور کوروش فرمانی است در باب آزادی ليوريان در بند هنگام فتح بابل.
مهم‌ترين کتيبه‌های بازمانده از داريوش (۴۸۶-۵۲۲ ق.م) و به‌عبارتی مهم‌ترين کتيبهٔ دوره هخامنشی کتيبهٔ بيستون است که به سه زبان نوشته شده؛ فارسی باستان و روايت ايلامی و بابلی آن. از داريوش هفت کتيبه نيز در تخت جمشيد به‌دست آمده است و سه کتيبه از داريوش در آبراه سويز کشف شده است. دو کتبيه ديگر از داريوش بر دامنهٔ کوه الوند در محل گنج‌نامه يافت شده و نيز کتيبه‌ای در همدان از وی بر جای مانده است. علاوه بر اينها، سنگ‌های وزنه‌ای که از دورهٔ هخامنشيان بر جای ماند، و غالباً سه زبانه هستند، در مکان‌های مختلفی از جمله تخت جمشيد، کرمان، افغانستان و ... پيدا شده‌اند.
از خشايارشا (۴۶۵-۴۸۶ ق.م) در تخت جمشيد ۱۲ کتيبه باقی مانده است. از زمان اين پادشاه هخامنشی، مهرها و ظرف‌هايی با نوشته‌هايی به سه زبان فارسی باستان، ايلامی و اکرمی و گاه هيروگليف به‌دست آمده است.
از اردشير اول (۴۶۵-۴۲۴ ق.م) يک کتيبه به‌دو زبان فارسی باستان و بابلی در تخت جمشيد و کتيبهٔ ديگری به بابلی به‌دست آمده است. همچنين ظروفی با يک يا چند زبان بر روی آنها بر جای مانده است.
کتيبه‌هايی نيز از داريوش دوم (۴۰۴-۴۲۳ ق.م) به‌دست آمده است، کتيبه‌ای به فارسی باستان بر روی لوحه‌های زرين و دو کتيبه در شوش.
چند کتيبه از اردشير دوم (۳۵۹-۴۰۴ ق م) در همدان يافت شده که به زبان‌های فارسی باستان، ايلامی و بابلی است.
از اردشير سوم (۳۳۸-۳۵۹ ق.م) نيز کتيبه‌ای به فارسی باستان بر ديوار شمال ايوان کاخ اردشير و کتيبه ديگری بر ديوار غربی کاخ داريوش به‌دست آمده است.
در کاوش‌های تخت جمشيد همچنين حدود سی هزار لوحهٔ گل خام به خط ايلامی به‌دست آمد که مربوط به سال‌های ۴۹۲ و ۴۵۸ و ۵۰۹ و ۴۹۴ ق.م است.
به‌طور کلی کتيبه‌های هخامنشی بيشتر در دو منطقه شوش و فارس يافت شده‌اند.
کتيبه‌ها معمولاً شروع و پايان مشابهی دارند. آغاز آنها به چند شيوه تکرار شده است؛ از جمله با واژهٔ "گويد" يا "من" و پس از آن نام پادشاه و يا با عباراتی نظير "بغ بزرگ اورمزداست".
به‌طور کلی تأکيد يا بر معرفی پادشاه و نسب او است که پس از کلمات آغازين می‌آيد و يا بر بزرگی و قدرت نيروی اورمزد.
پايان کتيبه‌ها نيز با تقاضای ياری و پايندگی از اورمزد، يا از ايزدان ديگر و در چند مورد با ياد از نام "ايزد ناهيد و مهر" است. جملاتی نظير:
اورمزد مرا و خاندان مرا و شهرياری مرا بيايد. يا اورمزد و مهر مرا و خاندان مرا بپايند.
کتيبه‌های بزرگ گاهی اطلاعات جانبی به‌همراه دارند. مثلاً اطلاعاتی از رويدادها و يادکرد و رخدادها، اطلاعات تقويمی، رفتاری، اجتماعی و جغرافيايي. در مواردی نيز مباحث اخلاقی در کتيبه‌ها آورده شده است. از نظر زبانی، کتيبه‌های دورهٔ هخامنشی، دارای زبانی بسيار ساده است.[٣]
[↑] بازشناسایی کتیبه‌ها
"گارسیاسیلوافیگاروا"، سفیر اسپانیا در ایران، در سال ۱٦۱٨ میلادی، تخت جمشید را شناسایی کرد، اما "کارستن نیبر" دانمارکی، در سال ۱٧٧٠، دریافت که در تخت جمشید کتیبه‌هایی به خط میخی وجود دارد. در همان قرن یک دبیر آلمانی به‌نام "جورج گروتفند"، شروع به کشف رمز خط میخی فارسی باستان کرد و در قرن هجدهم لیست الفبای پارسی باستان را به‌چاب رساند. اما این خط الفبایی نبود بلکه هجائی بود.
در قرن نوزدهم "هنری کرسویک رالنین" که مشاور استاندار کردستان بود، کتیبه بیستون را مشاهده کرد و با خطر بسیار و با آویزان کردن خود از کوه بیستون، از آن رونوشت تهیه کرد. این کار در حدود ده سال به‌طول انجامید و توانست، در سال ۱٨۴٦، نام‌های شاهنشاهان هخامنشی را بخواند. از آن زمان، ترجمه کتیبه‌ها آغاز شد و "رونالرکنت"، این کاری را که بیش از سه قرن پیش آغاز شده بود به ثمر رساند. او در کتابش توانست تصویری کلی و خوب از دستور زبان، لغت‌نامه و کتیبه‌ها ارائه دهد که تا دهه پیش در این زمینه کتاب اصلی و مرجع بود و برای فراگیری پارسی باستان، از آن استفاده می‌شد.
در دهۀ گذشته کتیبه‌های هخامنشی دوباره مدنظر دقیق ایرانشناسان قرار گرفت و دو نفر این کتیبه‌ها را دوباره ترجمه کردند. نخست، باید از مهمترین دانشمند رشته پارسی باستان یعنی "رودیگر اشمیت" یاد کرد. در سال ۱۹۹۱، او کتاب "بیستون داریوش" را در یک جلد به‌چاپ رساند که شامل مقدمه مهم، یک کتابنامه کامل و آوانویسی نوینی و ترجمه و عکس کتیبه بود. کتاب دیگر نوشته "پییر لکوک"، دانشمند فرانسوی، است که نام کتابش کتیبه‌های "پارسی هخامنشی" است. کتاب "پییر لکوک" برای تاریخ‌دانان بسیار سودمند و کامل است ولی چون دارای آوانویسی نیست به کاملی کتاب "رودیگر اشمیت" نیست[*].
[↑] فهرست کتیبه‌های هخامنشی
[۴]
[۵]
[٦]
[٧]
[٨]
[۹]
[۱٠]
[۱۱]
[۱٢]
[۱٣]
[۱۴]
[۱۵]
[۱٦]
[۱٧]
[۱٨]
[۱۹]
[٢٠]
[٢۱]
[٢٢]
[٢٣]
[٢۴]
[٢۵]
[٢٦]
[٢٧]
[٢٨]
[٢۹]
[٣٠]
[٣۱]
[٣٢]
[٣٣]
[٣۴]
[٣۵]
[٣٦]
[٣٧]
[٣٨]
[٣۹]
[۴٠]
[۴۱]
[۴٢]
[۴٣]
[۴۴]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط … برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- کتيبه‌های ايرانی، مجله الکترونیکی ویستا
[۲]- دورهٔ باستان، مجله الکترونیکی ویستا
[۳]- همان‌جا
[۴]-
[۵]-
[۶]-
[٧]-
[۸]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱۲]-
[۱۳]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱۶]-
[۱٧]-
[۱۸]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[٢۱]-
[٢۲]-
[٢۳]-
[٢۴]-
[٢۵]-
[٢۶]-
[٢٧]-
[٢۸]-
[٢۹]-
[۳٠]-
[۳۱]-
[۳۲]-
[۳۳]-
[۳۴]-
[۳۵]-
[۳۶]-
[۳٧]-
[۳۸]-
[۳۹]-
[۴٠]-
[۴۱]-
[۴۲]-
[۴۳]-
[۴۴]-
[۴۵]-
[۴۶]-
[۴٧]-
[۴۸]-
[۴۹]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
□
□
[برگشت به بالا] [گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله]
