 |
|
نصر حامد ابوزید
فهرست مندرجات
◉ زندگی‌نامه
◉ آثار
◉ يادداشت‌ها
◉ پيوست‌ها
◉ پی‌نوشت‌ها
◉ جُستارهای وابسته
◉ سرچشمه‌ها
◉ پيوند به بيرون
دانشمندان جهان اسلام قرآن‌پژوهان
نصر حامد ابوزید (به انگلیسی: Nasr Hamid Abu Zayd) (زاده‌ی ۱۰ ژوئیه ۱۹۴۳ م - درگذشته‌ی ۵ ژوئیه ۲۰۱۰ م) متفکر مصری، قرآن‌پژو و یکی از متکلمان لیبرال پیشرو در اسلام بود[۱]. او از جمله متفکرانی بود که نگاهی نوگرایانه به آموزه‌های دینی داشت و به‌همین دلیل با مخالفت‌های شدیدی از سوی متولیان رسمی دین اسلام روبه‌رو بود. یکی از اصلی‌ترین نظریات نصر حامـد ابوزید اعتقـاد او به بشـری بودن قرآن، کتاب مقدس مسـلمانان بود. او هم‌چنین می‌گفـت برای تفسـیر قرآن بایـد از علوم رایج اسـتفاده کـرد[٢].
| ▲ | زندگی‌نامه |
 |
نصر حامد ابوزید، در ۱۰ ژوئیه ۱۹۴۳ میلادی، در نزدیکی شهر طنطا مصر دنیا آمد[٣]. در هشت سالگی حافظ قرآن بود[۴] و در سن ۱۲ سالگی، به اتهام هواداری از اخوان‌المسلمین به زندان افتاد. پس از دریافت آموزش‌های فنی، برای ارتباطات سازمان ملی در قاهره کار کرد[۵]. در همان زمان، او در دانشگاه قاهره شروع تحصیل کرد و درجه‌ی کارشناسی خود را در سال ۱۹۷۲ در مطالعات عربی، و بعد کارشناسی ارشد خود را در سال ۱۹۷۷ و درجه دکترای در سال ۱۹۸۱ در مطالعات اسلامی به‌دست آورد. در سال ۱۹۸۲، او به گروه زبان و ادبیات عربی در دانشگاه قاهره به‌عنوان استادیار پیوست. در سال ۱۹۹۵، وی به رتبه‌ی استاد تمام ارتقأ یافت[٦].
نصر حامد ابوزید نگاهی نوگرایانه به آموزه‌های دینی داشت و از این روی با مخالفت‌های شدیدی از سوی دست اندرکاران رسمی دین اسلام روبرو بود. یکی از اصلی‌ترین نظریات نصر حامد ابوزید باور او به انسانی بودن قرآن بود. او هم‌چنین می‌گفت برای برداشت قرآن باید از علوم رایج بهره‌گیری کرد[٧]. نصر حامد ابوزید این نظریه‌های خود را از آن میان در کتابی که با نام «معنای متن» که به پارسی برگردان شده است، مطرح کرده بود. او قرآن را کلام محمد می‌دانست:
- برای مومنان حتی کاغذ این کتاب هم مقدس است. اما برای من به‌عنوان یک محقق، این کتابی است که عده‌ای در ساختن‌اش مشارکت داشته‌اند. من شاهد دریافت هیچ کلمه‌ای توسط محمد از سوی خدا نبوده‌ام. من به‌عنوان یک مسلمان فقط شاهد گزارش محمد از مواجه او با خدا هستم. میتوان مسلمان‌ها را متقاعد کرد که این کتاب محمد است. قرآن کلام محمد، بشری همچون خود ماست. کسی که مدعی شد از خدا وحی دریافت میکند و ما هم او را باور کردیم. اما ما فقط کلام محمد را در اختیار داریم و بنابراین، با امر انسانی روبه‌رو هستیم. بر خلاف انتظار، آن‌ها مرا نکشتند.[٨]
ماجرای جنجالی نصر حامد ابوزید در سال ۱۹۹٢ و در هنگام تقاضای او برای ارتقا از سمت دانشیاری به استادی دپارتمان عربی دانشگاه قاهره آغاز شد.
او کتاب‌ها و مقالات خود را به کمیته‌ی ارزشیابی دانشگاه ارائه کرد، اما چند تن از اعضای کمیته در جریان بررسی آثارش وی را متهم به «توهین» به اسلام کردند؛ اتهامی که نه فقط موجب رد درخواست او شد بلکه پای مدعیان دیگری را به میان کشید که با استناد به قرائت خود از شریعت اسلامی توانستند در دادگاه مصر او را «مرتد» اعلام کنند[۹].
کار به این‌جا خاتمه پیدا نکرد. دادگاه تحت این عنوان که حامد ابوزید «کافر» شده است ازدواج همسر مسلمانش را نیز باطل اعلام کرد[۱٠].
در پی صدور حکم ارتداد نصر حامد ابوزید، گروه جهاد اسلامی مصر اعلام کرد ابوزید را به‌قتل خواهد رساند و همین مسئله باعث شد نصر حامد ابوزید در سال ۱۹۹۵ به‌همراه همسرش مصر را ترک کند. او زمانی در مادرید، پایتخت اسپانیا، زندگی کرد و سپس به هلند رفت و تا پایان زندگی در آن‌جا زندگی کرد[۱۱].
سرانجام، نصر حامد ابوزید، در ۵ ژوئیه ۲۰۱۰ میلادی، در سن ۶۷ سالگی در بیمارستانی در شهر قاهره، به‌علت بيماری قلبی، از دنیا رفت[۱٢]. در مراسم خاکسپاری وی، فقط نزدیک‌ترین دوستان و اقوام این متفکر مصری، در همان روز، در کهافه، روستای محل تولد او شرکت کردند. خانواده‌ی وی هیچ مقام رسمی دولت به جز فاروق حسنی، وزیر فرهنگ مصر، را دعوت نکرده بودند و یا خود آن‌ها حضور نیافته بودند. حسنی در مقام یک فرد غیر دولتی برای ادای احترام آمده بود[۱٣]. این مراسم خاکسپاری بی‌سر و صدا، به یک زندگی بحث‌برانگیز و غیر متعارف فضیلت و دانش قرآنی پایان داد که ابوزید را در رویارویی با دین‌پژوهان اسلامی سنتی و افراطی قرار داده بود.
| ▲ | آثار |
دکتر نصر حامد ابوزید، داراى ۱٢ كتاب به زبان عربی و بيش از ٧٠ مقاله به زبانهاى عربی و انگليسى است[۱۴].
از شمار کتاب‌های او میتوان از: «چنين گفت ابن عربی»، «دايرههای ترس»، «قرائتی در گفتمان زن»، «نقد گفتمان دينی» و «معنای متن»، «رويكرد عقلانی در تفسير قرآن» نام برد که در ايران، ترجمه و منتشر شده است
در این میان، یکی از مهم‌ترین کتاب‌های ابوزید «نقد گفتمان دینی» است که توسط حسن یوسفی اشکوری (در دوران زندگی در زندان اوین) و محمد جواهر کلام ترجمه و توسط انتشارات یادآوران اردیبهشت ۱۳۸۳ منتشر شده است. ابوزید برای ترجمه‌ی فارسی کتاب یک مقدمه‌ی ویژه نوشته است. وی در مقدمه کتاب اشاره جالب و ظریفی به سکولاریسم و قرائت سنتی از دین دارد که در پی آمده است:
- سکولاریسم در جوهرهی خود چیزی جز تاویل راستین و فهم علمی از دین نیست، و آن‌چه باطل‌اندیشان دربارهاش ترویج میکنند که سکولاریسم همان الحادی است که دین را از سطح جامعه و زندگی جدا میکند، بسیار بهدور از واقعیت است.
گفتمان سنتی دینی عمداً و بهشکلی هوشمندانه جدایی دولت از کلیسا (یعنی جدایی قدرت سیاسی از دین) را با جدایی دین از جامعه و زندگی در هم میآمیزند.
جدایی نخست، یعنی جدایی دولت از کلیسا امری ممکن و ضروری است و جهان غرب با عملی‌کردن آن توانست از تاریکیهای دوران قرون وسطی آزاد و به علم، توسعه و آزادی دست پیدا کند.
اما جدایی دوم (جدایی دین از جامعه و زندگی دینداران) توهمی است که گفتمان سنتی دینی آنرا در مبارزه علیه سکولاریسم ترویج میکند تا سکولارها را متهم به کفر و الحاد نماید. چه‌کسی میتواند دین را از صحنه‌ی جامعه و کلاً زندگی حذف کند و اساساً چه نیرویی میتواند جنین تصمیمی را عملی سازد[۱۵]
اما یکی از جنجالی‌ترین و مهم‌ترین کتاب‌های دکتر نصر حامد ابوزید در جهان عرب «معنای متن» (مفهوم النص) است. بنیادی‌ترین آرای دینی و قرآنی او در این کتاب آمده است. این کتاب در واقع محصول تدریس وی در موضوع علوم قرآنی برای دانشجویان دانشگاه قاهره است که بلافاصله پس از انتشار، توجه بسیاری از پژوهشگران و منتقدان را به‌خود جلب نمود. اهمیت اثر فوق بدان دلیل است که وی می‌کوشد بر خلاف دیدگاه‌های رایج و سنتی به قرآن، با به‌کارگیری ابزارها و روش‌های امروزی با نگرشی جدید به قرآن بنگرد و آنرا مورد کاوش و بررسی قرار دهد. از این جهت اثرش نواندیشانه و جدید به‌شمار می‌آید چرا که با استفاده از نظریه‌های متن شناختی و روش‌های متن پژوهی و زبان پژوهی، قرائتی تازه از علوم قرآنی بدست می‌دهد. به‌طوری که هر پژوهشگری را به تأمل وا می‌دارد[۱٦].
شمارى از مهم‌ترین تالیفات دکتر نصر حامد ابوزید بدین قرار است:
- ۱- الاتجاه العقلی فی التفسیر، دراسة فی قضیه المجاز فی القرآن عند المعتزلة، دارالتنویر، بیروت، ۱۹٨٢.
٢- فلسفة التاویل، دراسة فی تاویل القرآن عند محیالدین بن عربى، دارالتنویر، بیروت، ۱۹٨٣.
٣- مفهوم النص، دراسة فی علوم القرآن، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۹٠.
۴- نقد الخطاب الدینى، رؤیة نقدیة، دارالثقافة الجدیدة، القاهرة، ۱۹۹٠.
۵- الامام الشافعی و تاسیس الایدئولوجیة الوسطیة، سینا للنشر، القاهرة، ۱۹۹٢.
٦- اشکالیات القراءة وآلیات التاویل، المرکز الثقافی العربى، بیروت، ۱۹۹٢.
٧- التفکیر فی زمن التکفیر، ضد الجهل والزیف والخرافة، سینا للنشر، القاهرة، ۱۹۹۵.
٨- النص والسلطة والحقیقة، الفکر الدینی بین ارادة المعرفة و ارادة الهیمنة، المرکز الثقافی العربى، بیروت، ۱۹۹۵.
۹- القول المفید فی قضیة ابوزید، جمع وتقدیم نصر حامد ابوزید، مکتبة مدبولى، القاهرة، ۱۹۹٦.
[▲] يادداشت‌ها
یادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشته‌ی تحرير درآمده است.
یادداشت ٢: از منظر دکتر نصر حامد ابوزید، در هر عصر و زمانی باید به قرائت و تأویل دوباره متن پرداخت. نقش خواننده نیز در فهم متن مورد توجه است. ایشان فرهنگ زمانه را در قرآن انعکاس یافته میداند و در نتیجه برخی از مفاهیم آن مانند جن و شیطان که مربوط به دوران نزول آن است و با علوم عصری سازگاری ندارد. نادیده می‌گیرد.
اما دکتر ابوزید، با توجه به مطالبی که زرکشی در «البرهان فی علوم‌القرآن» مطرح کرده، بر این نکته تأکید می‌‌ورزد که در مورد زبان وحی دو نظریه وجود دارد:۱- برخی معتقدند که خداوند کلام خود را بر جبرئیل آموخت و او نیز همان را بر پیامبر نازل کرد. طبق این دیدگاه جبرئیل هم لفظ و هم معنا را نازل کرد. به بیان دیگر وی قرآن را با همین زبان عربی بر پیامبر نازل کرد.۲- نظریه‌‌ی دیگر این است که جبرئیل فقط معانی را بر پیامبر نازل کرد و وی پس از فراگیری معانی، خود آن‌ها را به‌‌قالب زبان درآورد و ارائه کرد.از نظر ابوزید، وحی ارسال پیام الهی به جبرئیل است و او نیز پیام را به پیامبر ارسال میکند تا آنرا به مردم ابلاغ کند. و در این موضوع شکی بر خود راه نمی‌دهد. و در ضمن قرآن را یک پیام زبانی میداند که هیچ‌کس حق دست بردن در ظواهر یا تحریف آنرا ندارد. به‌‌نظر وی، سرشت زبانی وحی را با توجه به آیات زیر که پیامبر را در حالت دریافت وحی از شتاب‌ورزی نهی میکند میتوان دریافت! (مفهوم‌النص، ص ۴۵)«لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ (١٦) إِنَّ عَلَینَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ (١٧) فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ (١٨)». (سورۀ قیامت، آیات ١٦-١٨) شتاب‌گرانه زبان به خواندن آن مجنبان. چرا که گردآوردن قرآن و خواندن آن کار ماست. پس هرگاه ما قرآن را خواندیم تو خواندن آنرا پیگیری و پیروی کن».هر چند قرآن به‌‌زبان عربی مبین نازل شده و از واژگان متعارف این زبان استفاده کرده، اما گاه با تغییر معانی واژه‌ها در تقویت زبان و فرهنگ عربی کمک کرده است، برای مثال کلمه رب در آیه «اقرأ باسم‌ربک الذی خلق. اقرأ و ربک الاکرم» به‌‌معنای صاحب و سرپرست و مربوط به‌‌حوزه‌‌ی صفات انسانی بوده که قرآن آنرا تعالی بخشیده و در مورد خداوند نیز به‌‌کار برده است. هم‌چنین کلمه‌ی کریم برای مردمان عرب در حوزه‌‌ی صفات انسانی کاربرد داشته، قرآن آنرا به‌‌حوزه‌‌ی معنایی جدیدی برده که برای مردم آن‌‌عصر و زمان تازگی داشته است. (مفهوم‌النص، ص ٦٨)پس میتوان نتیجه گرفت که از نظر وی قرآن دارای نظام زبانی ویژه‌ای است، چرا که گاه معانی برخی از واژه‌ها را تغییر داده و بر آن‌ها لباس فرهنگ خود را پوشانده است، مانند واژه‌های صلات، زکات، صیام و حج. (همان‌جا، ص ١٨۴)نقد مهدیزاده کابلی: اما نکته‌ی جالب این‌جاست که ابوزید چرا برخی از مفاهیم قرآن مانند جن و شیطان را که مربوط به دوران نزول آن است و با علوم عصری سازگاری ندارد. نادیده می‌گیرد، در حالی‌که از نظر او، وحی ارسال پیام الهی به جبرئیل است و او نیز پیام را به پیامبر ارسال میکند تا آنرا به مردم ابلاغ کند و در این موضوع شکی بر خود راه نمی‌دهد؟ فرق بین مفاهیم چون: جن و شیطان با جبرئیل چیست؟ چرا یکی را می‌‌پذیرد و دیگران را نادیده می‌گیرد؟
[▲] پيوست‌ها
مهدی خلجی، قرآن به‌مثابه گفتار
...
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[٢]-
[٣]-
[۴]-
[۵]-
[٦]-
[٧]-
[٨]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱٢]-
[۱٣]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٦]-
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ۲ ۳ ۴ ۵ ٦ ۷ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها │ دین‌شناسی
