فهرست مندرجاتعهدين، قرآن و علم
اصالت قرآن و تاریخ تدوین آن
[قبل] [بعد]
در میان کتب مبتنی بر وحی، قرآن به‌دلیل اصالت غیر قابل بحثش جایی مخصوص به‌خود دارد. و از این بابت با عهد عتیق و عهد جدید قابل مقایسه نمی‌باشد. در جایی دیگر به دخل و تصرفات و دستکاری‌هایی که در عهدین به‌عمل آمده است، اشاره کرده‌ام. اما دخل و تصرف بشری در قرآن راهی ندارد. زیرا به شرحی که می‌آید، تدوین قطعی آن در زمان شخص پیغمبر اسلام(ص) صورت گرفته است.
[↑] عهدين، قرآن و علم
برخی از معتقدان مرتباً این مطلب را عنوان می‌کنند که فرق میان قرآن و عهدین - به اعتبار اصالت - اساساً به تاریخ تدوین آن‌ها مربوط می‌شود. این فضلا در بیان خود متوجه اوضاع و احوال تدوین متون یهودی - مسیحی عهدین از طرفی و قرآن از طرف دیگر، نمی‌باشند و به اوضاع و احوال نزول قرآن بر پیغمبر اسلام نیز، اصلاً عنایت نمی‌نمایند. از این‌رو، فقط متذکر می‌شوند که امکان انتقال بدون دخل و تصرف یک متن مدون در قرن هفتم میلادی بیشتر از امکان بی‌دخل و تصرف متنی است که پانزده قرن قبل از آن تدوین شده است. البته این نکته‌گیری به‌جای خود درست است، اما به‌قدر کفایت نمی‌تواند مبین مسأله اصالت و عدم اصالت متون مورد نظر ما باشد. این نکته‌گیری قادر است برای تغییر و تصرف قرار گرفته باشد.
آنچه سبب عدم صحت و علت وجود تناقض (در عهد عتیق است)، تعدد مولفان یک روایت واحد یک سلسله تجدید نظر متوالی در بعضی از کتب آن (قبل ازمیلاد مسیح) است.
در مورد عهد جدید (اناجیل) نیز هیچ‌کس نمی‌تواند بگوید این مجموعه حاوی گزارش‌های درست و مبتنی بر امانت از قول عیسی(ع) می‌باشند، و افعال وی را مطابق با واقع روایت می‌کنند. در فصل پیش دیدیم که تحریرات متوالی متون نیز در این عدم اصالت دخیل اند؛ مضافاً این‌که مولفان انجیل‌ها خود شاهدعینی زندگی عیسی نبوده‌اند.
قرآن کتاب مبتنی بر وحی اسلام و احادیث سخنان پیامبر(ص) و سنت شامل گفتار و رفتار آن‌حضرت می‌باشد. از زمان حیات پیغمبر(ص) توجه به حدیث زیاد بود ولی مجموعه‌های مدون بعد از رحلت آن‌حضرت تدوین شد. در این تدوین احتمالاً افراد بشر از خطا مصون نمانده‌اند، اما پس از جمع کردن احادیث، مجموعه‌های تدوینی در بوته نقدهای سخت علمای مسلمان قرار گرفته‌اند و همین امر عملاً باعث شده است که مدارک و اسناد تدوین شده پس از وفات پیغمبر(ص)، هر قدر بیشتر مورد نقد قرار گرفته باشند، از اعتبار بیشتری برخوردار باشند. باری اصالت مجموعه‌های مذکور، نظیر متون اناجیل متفاوت است و خلاصه همان‌طور که هیچ‌یک از اناجیل در زمان عیسی(ع) به‌رشته تحریر در نیامده‌اند، هیچ‌کدام از مجموعه‌های حدیث هم در زمان پیغمبر(ص) قطعیت نیافته‌اند.
اما قرآن وضع و موقع دیگری دارد. به‌تدریج که آیات قرآن بر پیغمبر نازل می‌شده، توسط خود وی و اصحابش به حافظه سپرده و مرتباً خوانده می‌شده و نیز توسط کاتبان وحی تحریر می‌گردیده است. بنابراین از همان آغاز وحی، قرآن این دو عنصر ضامن اصالت را واجد بوده است، حال آن‌که اناجیل فاقد آن‌هایند. جریان حفظ و تحریر قرآن، تا پایان حیات پیغمبر ادامه داشته است. در دوره‌ای که همه مردم قادر به کتابت نبوده ولی می‌توانسته‌اند مطالب را در حافظه نگه‌دارند حفظ قرآن و تلاوت مداوم آن موجب شده است که امکان بازرسی‌ها و بازبینی‌های متعدد وجود داشته باشد، و همین امتیاز نیز به‌هنگام تدوین نهایی قرآن مورد استفاده قرار گرفته است.
وحی بر پیغمبر در طی دوره‌ای بیش از بیست و سه سال ادامه داشته است. وحی با نخستین آیات سوره ۹٦ (العلق) آغاز شده و سپس سه سال قطع گردیده [با این‌که مشهور است مساله انقطاع و فطرت وحی مورد قبول همگانی نیست] و پس از تجدید اصالت قرآن تا زمان وفات پیغمبر (در سال ٦٣٢ میلادی) به‌مدت بیست سال، دوام یافته است.
نخستین وحی چنین است[۱]:
- بسم‌الله الرحمن الرحیم
اقرا باسم ربک الذی خلق (بخوان، به‌نام پروردگارت، پروردگاری که بیافرید).
خلق الانسان من علق (انسان را از آنچه بند می‌شود و آویزان می‌گردد ایجاد کرد و بیافرید).
اقراو ربک الاکرم (بخوان و آن پروردگار پر کرامت و بخشنده است).
الذی علم بالقلم (کسی است که نوشتن با قلم را بیاموخت).
علم الانسان ما لم یعلم (آدمی را به آنچه نمی‌دانست دانا ساخت).[٢]
استاد حمیدالله، در ترجمه فرانسوی خود از قرآن می‌نویسد که یکی از نکات اساسی اولین وحی «ستایش قلم به‌عنوان وسیله معرفت و آگاهی بشری است» همین امر می‌تواند «مبین هم و غم پیغمبر(ص) برای حفظ قرآن از طریق کتابت» باشد.
این نکته مسلم است که حتی قبل از آن‌که پیغمبر(ص) مکه را به قصد مدینه ترک کند، یعنی خیلی قبل از آن‌که هجرت اتفاق بیفتد، قسمت‌های نازل‌شده قرآن، به کتابت در آمدند و تثبیت گردیدند. قرآن نیز خود بدین معنی اشارت دارد و چون پیغمبر(ص) و اصحاب وی به تلاوت قرآن از حفظ استمرار داشته‌اند، بنابراین می‌توان گفت که قرآن، مسأله کتابت آیات را به‌عنوان یادآوری واقعیت موجود مطرح می‌سازد. چهار سوره مکی به تحریر قرآن در مکه اشاره می‌نماید.
-
کلا انهاتذکره (باز ایست، همانا آن آیات یادآوری و پند است).
فمن شاذکره (پس آنکس که خواهد یادگیرد و یاد دارد).
فی صحف مکرمه ((آن قرآن) در نوشته‌ها و نامه‌ها و کراسه‌های گرامی داشته است).
مرفوعة مطهرة (بلند مرتبه والا و پاکیزه گشته است).
بایدی سفرة (به دست‌های نویسندگان و سفیران).
کرام بررة[٣] (بزرگوار نیکوکار).
یوسف علی در تفسیر خود (چاپ ۱۹٣۴) می‌نویسد که به هنگام نزول این آیات چهل و دو و یا چهل و پنج سوره دیگر (از ۱۱۴ سوره) در دست مسلمانان مکه بوده است.
- بل هو قرآن مجید. فی لوح محفوظ[۴] (بلکه قرآنی ارجمند و گرامی است، در لوح محفوظ).
انه القرآن کریم .فی کتاب مکنون[۵] (به‌راستی این قرآنی ارجمند و گرامی است، در نامه‌ای و نوشته‌ای که با دقت نگهداری می‌شود).
وقالوا اساطیر الاولین اکتتبها فهی تملی علیه بکرة واصیلا.[٦] (و گویند داستان‌های گذشتگان است که آن‌ها را نویسانیده و آن را با مداد و شام بدو املأ می‌کنند).
در آیه اخیر، اشاره به اتهاماتی می‌شود که دشمنان پیغمبر(ص) به وی وارد می‌آورده‌اند و او را فریبکار می‌خوانده و شایع می‌کرده‌اند که بر پیغمبر(ص)، تاریخ قدما و اساطیر الاولین را املأ می‌کنند و وی آن‌ها را می‌نویسد یا می‌نویساند (معنی کلمه مورد بحث است ولی باید به‌خاطر داشت که پیغمبر(ص) خط نداشته است) به‌هر حال اشاره آیه به ضبط کتبی قرآن است و بنابراین حتی دشمنان پیغمبر(ص) نیز به اصرار در ثبت و ضبط قرآن از طرف وی توجه دارند.
یکی از سوره‌های مدنی نیز به اوراقی اشاره می‌کند که فرامین الهی بر آن‌ها مکتوبند.
-
رسول من الله یتلو صحفا مطهرة. فیها کتب قیمة[٧] (پیغمبری از سوی خداوند است که صحیفه‌ها و نامه‌های پاک داشته از دروغ و غلط را می‌خواند. در آن نامه‌ها نوشته‌ها راست و استوار و پابرجا است).
بدین ترتیب می‌بینیم که خود قرآن به ضبط کتبی‌اش در زمان حیات پیغمبر(ص) اسلام اشاره می‌کند. می‌دانیم که در اطراف پیغمبر(ص) چند کاتب - ازجمله زیدبن ثابت - وجود داشته‌اند.
استاد حمیدالله در ترجمه فرانسوی خود از قرآن (چاپ ۱۹٧۱) چگونگی ضبط قرآن را در زمان پیامبر(ص) تا به هنگام وفات ایشان شرح می‌دهد و می‌نویسد:
- «منابع مختلف در این باب متفق القولند که هر وقت قسمتی از قرآن بر پیغمبر(ص) نازل می‌شد، وی یکی از اصحاب باسواد خود را فرا می‌خواند و این قسمت را به وی املاء می‌کرد، و فی المجلس نیز جای دقیق آن‌را در مجموعه‌ای که تا آن زمان نازل شده بود تعیین می‌نمود، روایات تصریح دارند که پس از آن‌که پیغمبر(ص) آیات قرآنی را املأ می‌کرد، از کاتب می‌خواست آیات املأ شده را مجدداً برای وی باز بخواند، تا اگر اشتباهی در کتابت آیه رخ داده است، تصحیح کند. روایت معروف دیگری می‌گوید که: جبرئیل هر سال در ماه مبارک رمضان کلیه قسمت‌های قرآن را که تا آن زمان نازل شده بود، در برابر پیغمبر(ص) تلاوت می‌کرد و در ماه رمضانی که مقدم بر وفات وی بود، دوبار قرآن را تلاوت کرد. می‌دانیم که از زمان پیغمبر مسلمانان عادت داشتند که در ماه رمضان علاوه بر نمازهای پنجگانه، در ضمن نمازهای مستحبی خود، تمامی قرآن را تلاوت نمایند، بسیاری از منابع می‌گویند که به‌هنگام آخرین جمع‌آوری و تدوین قرآن، زید کاتب پیغمبر حاضر بوده است. در منابع دیگر نام شخصیت‌های دیگر از هم متذکر می‌شوند.»
در ثبت و ضبط اولیه قرآن، از وسایل مختلف از قبیل پوست، چرم، لوح چوبی، استخوان کتف شتر، لوح سنگی و.. استفاده می‌شده است. در عین حال پیغمبر به‌مومنان توصیه و تاکید می‌کرده است که قرآن را از حفظ کنند، و مسلمانان نیز با تمام یا قسمتی از قرآن را برای تلاوت در نماز حفظ کرده بودند، بدینسان بودکه حافظان قرآن پیدا شدند، اینان که قرآن را از برداشتند، به انتشار آن می‌پرداختند. نتیجه با ارزش و اهمیت دو روش نگهداری متن به‌وسیله کتابت و حافظه، در تدوین نهایی قرآن ظاهر گردید.
اندکی پس از وفات پیغمبر (٦٣٢ میلادی) ابوبکر، از زیدبن ثابت، کاتب وحی خواست که نسخه‌ای از قرآن تهیه کند و زید چنین کرد. به ابتکار عمر، زید به‌ملاحظه کلیه مدارکی پرداخت که در مدینه گرد آمده بود (گواهی حافظان قرآن و رونوشت آیاتی که در دست اشخاص مختلف بود) غرض از اینکار آن بود که در نقل و انتقال آیات از هرگونه اشتباه و خطایی پرهیز گردد. بدین ترتیب یک نسخه کامل و بدون اشتباه از قرآن فراهم آمد.
به قول منابع موجود، عمر در سال ٦٣۴ میلادی، قرآن را در یک جلد (مصحف) تنظیم کرد، و آن‌را نزد خود نگاهداشت و به‌هنگام مرگ خویش آن را به دختر خود حفصه سپرد.
عثمان، هیاتی را مأمور ساخت که به مقابله و مقایسه مدارک مختلف بپردازند و درباره متنی که ابوبکر و عمر تنظیم کرده بودند و در اختیار حفصه قرار داشت تحقیق کنند. این هیات، مسلمانان حافظ قرآن را نیز برای این کار دعوت کرد. کار انتقاد درباره اصالت متن با دقت فراوان به انجام رسید. هم آهنگی در گواهی‌ها برای کوچک‌ترین نکته‌ای که ممکن بود در معرض بحث قرار گیرد ضرور تشخیص داده شد. بدینسان متنی فراهم آمد که در آن نظم و ترتیب سوره‌ها به‌صورتی است که پیغمبر تلاوت کامل قرآن در آخرین ماه رمضان از آن پیروی کرده است.
چرا ابوبکر و عمر و خصوصاً عثمان به گردآوری و مقایسه آیات قرآن پرداخته‌اند؟
علت این امر ساده و روشن است. در دهه‌های اول پس از وفات پیغمبر، اسلام با سرعتی فراوان روبه توسعه و گسترش نهاد و در میان خلق‌ها و مردمانی انتشاریافت که زبانشان عربی نبود. بنابراین باید احتیاطات لازم به عمل می‌آمد تا متن قرآن دست نخورده و بدون دخل و تصرف بماند و به‌همان صورت‌ابتدایی‌اش در همه‌جا منتشر گردد.
عثمان نسخی از متن کامل قرآن به مراکز مختلف اسلامی فرستاد[٨] صرف نظر از چند غلط املایی، که ناشی از رونویسی است، کلیه نسخی که در حال‌حاضر، از ایام قدیم باقی مانده، یکسان‌اند. قسمت‌هایی از قرآن نیز که در اروپا موجود است، دارای همین خصوصیت اند (در کتابخانه ملی پاریس قطعاتی از قرآن هست که به‌نظر کارشناسان متعلق به قرن هشتم و نهم میلادی یعنی قرن دوم و سوم هجری است.) نسخ متعدد قدیمی، جز در برخی از جزئیات قابل اغماض - که به‌هیچ‌وجه در معنای متن تغییری نمی‌دهند - با یکدیگر موافق و هم‌آهنگ‌اند. گه‌گاه زمینه متن طوری است که ممکن است یک کلمه را به‌چند صورت قرائت کرد. علت این امر نیز آن است که خط قدیم ساده‌تر از خط کنونی بوده است[۹].
قرآن دارای صدو چهارده سوره است، که به ترتیب به‌دنبال هم قرار گرفته و صرف‌نظر از بعضی استثناآت، طول سور به‌طور نزولی کم می‌شود. بنابراین در قرآنی که در دست ماست، گاه شماری مربوط به نزول آیات رعایت نگردیده است اما تاریخ نزول بسیاری از آیات معلوم است. تعداد زیادی از حکایات و قصص در چند جای متن قرآن آمده و برخی از مطالب تکرار شده‌اند. غالباً یک قسمت از قرآن به جزئیات روایتی می‌پردازد که کلیاتش در جای دیگر آمده‌است. مانند بسیاری دیگر از موضوعات مورد بحث در قرآن، آیاتی هم که با علم امروز می‌توانند مربوط باشند، در سراسر قرآن پراکنده‌اند.
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدی خراسانی ارسال شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- این سخنان محمد(ص) را دگرگون ساخت. در صفحات آینده به تفسیر این آیات می‌پردازیم و خصوصاً این نکته را توضیح خواهیم داد که پیغمبر به‌هنگام این خطاب نه قادر به خواندن بوده و نه نوشتن می‌دانسته است.
[٢]- علق: ۵-۱
[٣]- عبس: ۱٦-۱۱
[۴]- بروج: ٢٢-٢۱
[۵]- واقعه: ٧٨-٧٧
[٦]- فرقان: ۵
[٧]- بینة: ٣-٢
[٨]- به‌نظر استاد حمیدالله، در حال حاضر نسخی از قرآن در تاشکند و اسلامبول موجود است که به عثمان نسبت داده می‌شود.
[۹]- مثلاً عدم وجود نقطه بر روی حروف، سبب شده است که یک فعل متعددی یا لازم و در بعضی موارد، به‌صورت مذکر یا مونث قرائت شود. لکن در اغلب موارد، این امر در قرائت متن تاثیر نمی‌گذارد، زیرا مجموعه متن، معنی اصلی و وضع واقعی کلمه را روشن می‌کند.
[↑] جُستارهای وابسته
□ 1
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ موریس بوکای، عهدين، قرآن و علم، ترجمۀ دکتر حسن حبیبی؛ گلستان قرآن، خرداد ۱٣٨٠ - شماره ٦٨، صص ٣٦-٣٧
