جستجو آ ا ب پ ت ث ج چ ح
خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ
ع غ ف ق ک گ ل م ن و ه ی

۱۳۹۷ فروردین ۲۶, یکشنبه

سرمنشأ زبان‌های هندواروپایی

از: بی‌بی‌سی

زبان نیا-هندواروپایی


فهرست مندرجات

.



سرمنشأ زبان‌های هندواروپایی
By 5,000-6,000 years ago, Europeans were a two-way mix of indigenous hunters and Near Eastern farmers

سِر ویلیام جونز (Sir William Jones) (زاده‌ی ۲۸ سپتامبر ۱۷۴۶ م - درگذشته‌ی ۲۷ آوریل ۱۷۹۴ م)، زبان‌شناس و خاورشناس انگلیسی، در سال ۱۷۸۶ میلادی، در انجمن سلطنتی مطالعات آسیایی در کلکته خطابه‌ای مشهور ایراد کرد که نقطه‌ی عطفی در زبان‌شناسی تاریخی به‌شمار می‌رود. بخشی از این خطابه را علی‌محمد حق‌شناس در کتاب تاریخ مختصر زبان‌شناسی چنین ترجمه کرده‌ است:

«زبان سانسکریت پیشینه‌ی باستانی‌اش هرچه باشد ساختاری شگفت‌انگیز دارد، کمال‌یافته‌تر از یونانی است، سترگ‌تر از لاتین است و ظریف‌‌تر از هر دوی آن‌هاست؛ بااین‌همه، هر دو، چه به‌لحاظ ریشه‌های فعل و چه به‌لحاظ صیغه‌های دستوری، شباهتی و قرابتی بسیار نزدیک‌تر و قوی‌تر از آن دارد که زاده‌ی بخت و اتفاق بتواند بوده‌ باشد؛ شباهتی چندان نزدیک و چنان قوی که هیچ لغت‌‌شناس تاریخی نمی‌تواند به سنجش و آزمونِ سانسکریت و یونانی و لاتین بپردازد و آن‌گاه بدین نکته باور نیاورد که این هر سه می‌باید از سرچشمه‌ای یگانه نشأت گرفته‌ باشند؛ سرچشمه‌های یگانه‌ی که شاید دیگر اکنون موجود نباشد. دلیلی دیگر هم هست، هرچند نه بدان محکمی، که براساس آن می‌توان چنین فرض کرد که زبان‌های گوتیک و سِلتی و فارسی نیز خاستگاهی یگانه با سانسکریت دارند.»

تأکید جونز بر خویشاوندی زبان‌های سانسکریت، لاتین، یونانی و زبان‌های ژرمنی، سِلتی و زبان‌های ایرانی، روش تازه‌ای را در مطالعات زبان‌شناسی پدیدآورد. عبارتِ «سرچشمه‌های یگانه که شاید دیگر اکنون در وجود نباشد»، جرقّه‌ای بنیادین بود که مشعلی تابناک در غارِ تا آن‌زمان تاریکِ زبان‌شناسیِ تاریخی برافروخت.

اما «سرچشمه یگانه» زبان‌هایی که جونز بدان‌ها پرداخته زبانی است، بعدها زبان‌ هندواروپایی نام گرفت. نامِ هندواروپایی به این دلیل برایِ این زبانِ فرضی برگزیده شد که این مردمان پس از مهاجرت‌های بزرگ خود، در سرزمین‌هایی از هند تا اروپا سُکنی گزیدند. پیش‌ از پایان جنگ جهانی دوم، نامِ «آریایی» نیز برای این خانواده‌ی زبانی کاربرد داشت. در حالی‌که زبان‌هایِ آریایی، که امروزه زبان‌های هندوایرانی نامیده می‌شود، فقط یکی از شاخه‌هایِ خانواده‌ی بزرگِ هندواروپایی را شکل می‌دهند و کاربرد این نام برایِ کلِ خانواده نادرست است. اکنون نامِ آریایی فقط به‌همان شاخه‌ی هندوایرانی اطلاق می‌گردد.

زبان‌های هندواروپایی (Indo-European languages)، یکی از خانواده‌های زبانیِ جهان و البته از بزرگ‌ترین‌های آن‌هاست و گروهی از زبان‌های خویشاوند هستند که از هند تا به اروپا گسترده شده‌اند، که شمار گویندگان آن در سراسر دنیا به حدود ۳،۴ میلیارد نفر می‌رسد. نزدیک به ۴۴۶ زبان زنده‌ی هندواروپایی وجود دارد که ۳۱۳ تای آن‌ها متعلق به زیرشاخه‌ی زبان‌های آریایی (هندوایرانی) هستند.

در مورد خاستگاه خانواده‌ی زبان‌های هندواروپایی دو فرضیه‌ی رقیب وجود دارد. دیدگاه مرسوم که ریشه‌ی این خانواده‌ی زبانی را به ۶۰۰۰ سال پیش و استپ‌های پونتیک را فرض می‌کند. دیدگاه دیگر ادعا می‌کند ریشه‌ی این خانواده‌ی زبانی به ۸۰۰۰ تا ۹۵۰۰ سال پیش و به منطقه‌ی آناتولی تعلق دارد که با گسترش کشاورزی این زبان نیز در جهان گسترش یافت.

برخی از پژوهشگران بر این باورند که پراکنده‌شدن این زبان در طی هزاره‌ی سوم پیش از میلاد توسط مردمان کوچ‌گردِ کورگان (به زبان روسی گونه‌ای گورپشته است) رُخ داده‌ است. کهن‌ترین کورگان‌ها مربوط به هزاره‌ی چهارم پیش از میلاد می‌باشند و در شمال قفقاز یافت شده‌اند و مربوط به مردمان هندواروپایی می‌باشند.

دیگران با اشاره به مهاجرت‌های نخستین، این نظریه را مطرح می‌کنند که مردم برزگر و کشاورز بسیار زودتر (پیرامون ۷۰۰۰ سال پیش از میلاد) پراکنده شده‌اند که به «موج پیشروی» (Wave of Advance) معروف است.

یافته‌های ژنتیک نظریه‌ی سومی را مطرح می‌کنند که به‌گونه‌ای آمیخته‌ای از دو نظریه‌ی فوق است. زمانی‌که مردم برزگر آناتولی را ترک کردند، برخی از آن‌ها به‌سوی شمال مهاجرت کرده و فرهنگ کورگان را پدیدآوردند، که متعاقباً در سطح استپ‌ها پراکنده شده‌ است.

یافته‌هایی تازه در مورد مهاجرت انبوه به اروپا

تحلیل‌ها با کمک دی‌ان‌ای شواهدی را دایر بر مهاجرت انبوه ۴۵۰۰ سال قبل انسان به قلب اروپا آشکار کرده و موید فرضیه‌ای است که می‌گوید زبان‌های اروپایی با ریشه‌ی هندواروپایی احتمالاً از شمال خزر و دریای سیاه نشات می‌گیرد.

داده‌های ژنتیکی ۶۹ انسان کهن نشان می‌دهد که گله‌داران در آن دوره از حواشی شرقی اروپا به مرکز اروپا نقل مکان کردند. این مهاجران ممکن است مسئول گسترش زبان‌های هندواروپایی که اکثریت زبان‌های امروزی اروپا را تشکیل می‌دهد بوده باشند.

تیمی بین‌المللی از محققان نتایج مطالعه‌ی تازه را در نشریه نیچر چاپ کرده است. پروفسور دیوید رایش و همکارانش دی‌ان‌ای استخراج‌شده از بقایای کشف‌شده‌ در محوطه‌های باستانی در اطراف قاره را مطالعه کردند. آن‌ها از یک تکنیک تازه غنی‌سازی دی‌ان‌ای استفاده کردند که نیاز به تعیین آرایش پایه‌های ژنتیکی دی‌ان‌ای برای کسب داده‌های وسیع را کم می‌کند.

این تحلیل‌ها نشان داد که ۷ هزار تا ۸ هزار سال قبل یک گروه‌ی از کشاورزان اولیه از خاور نزدیک وارد اروپا شدند که موید مطالعات قبلی است. این کشاورزان هنگام پراکنده‌شدن در سراسر قاره به شکارچیان بومی برخوردند که از آن‌ها متمایز بودند. در نهایت دو گروه ترکیب شدند به‌طوری از ۵ هزار تا ۶ هزار سال قبل، مشخصات ژنتیکی کشاورزان با بومیان اروپا مخلوط شده بود.

اما مطالعات قبلی نشان می‌داد که ترکیب ژنتیکی این گروه از کشاورزان و شکارچیان برای توضیح پیچیدگی ژنتیکی اروپایی‌های مدرن کافی نیست. یک گروه دیگر باید در دوره‌های اخیرتر به این دیگ درهم‌جوش اضافه شده باشد.

Nomadic herders moved en masse into Europe from the steppe around 4,500 years ago

پروفسور داوید رایش (Prof David Reich) و همکارانش اکنون یک منبع احتمالی را برای این مهاجرت تازه‌تر پیدا کرده‌اند. چوپان‌های یامنایا (Yamnaya pastoralists) متعلق به عصر برنز در جنوب روسیه می‌تواند همان گروه سوم گم‌شده باشد.

تیم محققان نمونه‌ی استخراج‌شده از نه نفر که به این گروه کوچ‌نشین تعلق داشتند را بررسی کردند. آن‌ها مردگان خود را در تل‌هایی موسوم به قورغان [کورگان] (Kurgan) دفن می‌کردند.

دانشمندان معتقدند که یک گروه مشابه به یامنایاها پس از اختراع وسایل چرخدار به قلب اروپا مهاجرت کردند و تا ۵۰ درصد اجداد مردمان امروزی در بعضی از بخش‌های شمال اروپا را تشکیل می‌دهند. به‌نظر می‌رسد که اروپایی‌های جنوبی در مجموع کم‌تر از این مهاجرت تاثیر پذیرفته باشند.

مساله‌ی حتی جالب‌تر، وجود حلقه‌ی پیوند احتمالی میان این مهاجرت و سرمنشأ زبان‌های هندواروپایی است. بیش‌تر زبان‌های بومی اروپا از انگلیسی تا روسی، اسپانیایی و یونانی، به گروه‌ی هندواروپایی تعلق دارند. این گروه‌بندی بر مشخصه‌های مشترک مثل کلمات و دستور زبان استوار است.

زبان باسک که در جنوب غربی فرانسه و شمال اسپانیا تکلم می‌شود در این گروه نمی‌گنجد و ممکن است تنها زبان باقی‌مانده از گروهی از زبان‌های باشد که پیش‌تر استفاده می‌شد.

دو فرضیه‌‌ی عمده برای توضیح برتری‌یافتن زبان‌های هندواروپایی در اروپای امروز وجود دارد. براساس فرصیه موسوم به آناتولی (Anatolian hypothesis) زبان‌های هندواروپایی اولین‌بار هفت تا هشت هزار سال قبل توسط کشاورزان خاور نزدیک گسترش یافت.

اما تازه‌ترین مطالعه موید فرضیه استپ (Steppe hypothesis) است که می‌گوید گویندگان اولیه زبان‌های هندواروپایی کشاورزان عصر برنز در مراتع شمال دریای خزر و دریای سیاه بودند. پروفسور رایش می‌گوید که زبان‌های هندواروپایی که در ایران و هند امروزی صحبت می‌شود، احتمالاً پیش از آن‌که کوچ‌نشینان یامنایا - حدود ۴۵۰۰ سال قبل - وارد اروپا شوند، جدا شده بود.[۱]


[▲] يادداشت‌ها

يادداشت ۱: اين مقاله برای دانش‌نامه‌ی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.


[▲] پی‌نوشت‌ها

[۱]- یافته‌های تازه در مورد مهاجرت انبوه به اروپا و سرمنشأ زبان‌های هندواروپایی این قاره، وب‌سایت فارسی بی‌بی‌سی: سه‌شنبه ۳ مارس ۲۰۱۵ - ۱۲ اسفند ۱۳۹۳


[▲] جُستارهای وابسته

□


[▲] سرچشمه‌ها

□ وب‌‌سایت بی‌بی‌سی؛ برگردان از:
Genomes document ancient mass migration to Europe, BBC News (Science & Environment): 2 March 2015;
□ اصل منبع:

ارسال شده توسط ناشناس