(پژوهشگر افغان)
توروایانا، نجیب‌الله، نویسنده، شاعر و دولتمرد افغانی.
نجیب‌اللّه، متخلص به توروایانا، در ۱٢٨۱ ش /۱۳٢۰ در جلال آباد به دنیا آمد. وی از نوادگان امیر دوست محمدخان، بنیانگذار سلسلهٔ شاهان و امیرانِ محمدزائی در افغانستان، بود. پدرش، محمدیونس، در روزگار امیرحبیب‌اللّه، پادشاه افغانستان، سرهنگ بود و در عهد سلطنت امیرامان اللّه، ریاست شهرداری کابل را بر عهده داشت. مادرش، هاجره، ملقب به اُخت السّراج، دختر امیرعبدالرحمان خان و خواهر امیرحبیب‌اللّه خان بود (فرخ، ص ۱۵۶، ۱۵٩).
نجیب‌الله تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مدرسهٔ امانیّۀ (لیسهٔ امانی) کابل به پایان رساند. سپس، برای ادامهٔ تحصیل به انگلستان رفت و در رشتة حقوق و علوم سیاسی دکتری گرفت و به میهن بازگشت. مدتی به تدریس در دانشگاهِ کابل و خدمت در وزارتِ امورخارجه پرداخت. چندی نیز وزیرِ معارف (آموزش و پرورش) افغانستان بود. در همان دوره به تهران آمد (٢٢ آذر ۱۳٢٧) و از مؤسسات آموزش و علمی دیدار کرد (یغما، سال ۱، ش ٩، ص ٤۳٢).
علی اصغر حکمت* در سفر به افغانستان (۱۳٢۶ ش) با نجیب اللّه خان در وزارتِ معارف ملاقات داشته و در سفرنامه اش (بخش ۱، ص ۵٩۳) از او به نیکی یاد کرده است.
توروایانا از شاعران و نویسندگانِ خوش قریحه، خوش بیان، لطیفه گو، پُرکار و بااستعداد بود ( یغما، همانجا). برخی از آثارش در مطبوعاتِ ایران چاپ شده است، از جمله مثنوی "شام هری" با تصویری از توروایانا در مجلة یغما (رجوع کنید به سال ۱، ش ٩، ص ٤٢٨ـ ٤٢٩) و غزل "افسانة عشّاق" در همان مجله (رجوع کنید به سال ۱، ش ۱۰، ص ٤۳٩). این غزل در حضور توروایانا در انجمنِ ادبیِ فرهنگستان ایران خوانده شده است (همانجا).
آثار توروایانا بیانگرِ علاقهٔ او به تاریخ و افتخارات باستانیِ میهنش است. توروایانا پس از پایان خدمتش در وزارت معارف، سفیرِ افغانستان در چند کشور خارجی، از جمله هندوستان و ایالات متحدهٔ امریکا، شد. هم زمان با سفارتِ توروایانا در هند، علی اصغر حکمت هم سفیر ایران در هند بود. حکمت، که با توروایانا دوستی صمیمانه داشت، وی را مردی بسیار متین و مهربان و ادیب و شعردانی خوش صحبت معرفی کرده و کثرت اطلاعات او را راجع به هندوستان و علمای قدیم و جدیدِ هند و اوضاع سیاسی آنجا ستوده است (حکمت، بخش ٢، ص ٤٨٨). ضیافتِ باشکوهی که حکمت به مناسبت پایان سفارت توروایانا در هند، برپا داشته بود (همان، بخش ٢، ص ۵۰٨)، نشانة احترام او به شخصیت علمی و فرهنگی توروایاناست.
توروایانا، افزون بر فارسی و پشتو، انگلیسی و فرانسه و عربی و ترکی نیز می‌دانست. وی در ۱۳٤٤ ش در نیوجرسی درگذشت.
توروایانا را در داستان کوتاه نویسی از پیشگامان و نویسندگانِ پُرکار شمرده‌اند. داستانهای اوشاس، مرگِ محمود، پسر رویگر، قُبّهٔ خضرا و هیرمند، با چند داستان دیگر، در مجموعه‌ای به نامِ اوشاس در ۱۳۶۶ ش در کابل چاپ شده است. آثار توروایانا را از نظرِ فنی برتر از آثار معاصرانش دانسته‌اند. وی از نمایندگان رمانتیسیسم تاریخی در داستان نویسی معاصر افغانستان محسوب می‌شود.
از دیگر آثار اوست: آریانا یا افغانستان (کابل ۱۳٢٤ ش)، سْترابون و آریانا (کابل ۱۳٢٤ ش)، مبارزهٔ ما در راه آزادی (کابل ۱۳۳۰ ش). منابع: علاوه بر اطلاعات شخصی مؤلف؛ علی اصغر حکمت، ره‌آورد حکمت: شرح مسافرتها و سفرنامه‌های میرزاعلی اصغرخان حکمت شیرازی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳٧٩ ش؛ مهدی فرخ، کرسی نشینان کابل، چاپ محمدآصف فکرت، تهران ۱۳٧۰ ش؛ یغما، سال ۱، ش ٩ (آذر ۱۳٢٧)، ش ۱۰ (دی ۱۳٢٧)./ محمدآصف فکرت /[برگرفته از: دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]
توروایانا، نجیب‌الله، ٱریانا یا افغانستان : تاریخ مختصر افغانستان، [پشاور] : موسسه انتشارات الازهر، ۱۳٧٩.
توروایانا، نجیب‌الله، سترابون و آریانا، پیشگفتار وریځ ستانیزی؛ شعر عارفه بهارت، پشاور : موسسه انتشارات الازهر، ۱۳٧٩
[آصف فکرت، یادی از سردار نجیب‌الله خان توروایانا، وبگاه آن روزها]
