افغانستان يگانه کشور در قلب آسيا است که به‌حق می‌توان آن را چهارراه فرهنگ‌ها و تمدن‌ها ناميد. هرچند دشمنان تاريخی اين سرزمين کهن سعی در نابود کردن هويت تاريخی آن دارند، اما همه‌ی اين تلاش‌ها ضد فرهنگی تاکنون نافرجام مانده است. زيرا افغانستان با اندک آثار و يافته‌های باستانی خود، اين حقيقت را به‌خوبی به اثبات رسانيده است که تاريخ اين کشور، کهن‌تر از آن چه است که تا کنون مورخان ادعا کرده‌اند و نقش تاريخی آن در عرصه‌ی فرهنگ و تمدن‌های بشری بويژه منطقه‌ی آسيای مرکزی و خاورميانه انکارناپذير است.
در اسطوره‌های آريايی، پيدايش خط زا به تهمورث پسر ويونگهان، برادر جمشيد که يکی از پادشاهان پيشدادی داستانی است، نسبت داده‌اند. در تاريخ بلعمی که ترجمۀ تاريخ طبری است، چنين آمده است: "... و شأن و زينت ملکوت و اسب نشستن و زين بر نهادن او (طهمورث) آورد و اُشتر به جهان او آورد و خر بر اسب او افکند تا استر آمد و استر را بار برنهاد و يوز را شکار او آموخت و پارسی را او افکند و خط او نوشت"[تاريخ بلعمی، ص ٣۹] ابن البلخی در فارسنامه گويد: "و آثار او (طهمورث بن ويونجهان) آنست کی اول کسی بود کی خط پارسی نهاد و زينت پادشاهان ساخت از اسبان بر نشستن و بارها بر چهارپايان نهادن و لشکرها بهر نخچير بدست آوردن و از پشم و موی جامه و فرش ساختن و کهندز مرو او بنا کردست."[فارسنامه ابن البلخی، ص ٢٨] در مجمل التواريخ گويد: "پادشاهی طهمورث سی سال بود، ديوان را مسخر کرد و در عمارت بيفزود و اول نوشتن و خواندن در عهد او بود، ديوان تعليم کردند و بسياری جانوران وحشی اهلی کرد و شکار آموخت..."[مجمل التواريخ و القصص، تصحيح ملک الشعراء بهار، ص ٣۹]
در شاهنامه آمده که ديوان از تهمورث شکست ديدند و گرفتار بند وی شدند و از او خواستند که آنان را نکشد تا هنر نوشتن بدو بياموزند. به گفتۀ فردوسی ديوها سی گونه خط به تهمورث آموختند؛ اما وی از شش خط نام می برد. اين داستان در نوشته های پهلوی و پازند بهتر ياد شده است. کتاب "دانای مينو خرد" در فصل ٢٧ فقرات ٢۱-٢٣ چنين نوشته: "و از تهمورث نيک آيين سود اين بود کوش گجسته اهريمن دُروند (دروغزن = ناپاک) سی سال به بار داشت و هفت گونه ديويری (دبيری، خط) که آن دُروند نگاهداشت به او پيدا آورد."[]
[↑] کهن‌ترين کتيبه‌های پيش از تاريخ
در سال ۱٣٢۹ هجری (۱۹۱۱ م)، در درۀ الی شينگ لغمان، در نزديکی يک مغاره هشت کتيبه بر صخرۀ کوهی کشف شد[۱] که در آن زمان امير حبيب‌الله خان، پادشاه افغانستان به ديدار آن رفت؛ و تصوير آن در جريدۀ سراج‌الاخبار افغانيه (شماره ۱٦، سال ٦، ۵ حمل ۱٢۹٦ خورشيدی) چاپ کابل به نشر رسيد.
افزون بر اين، در کنار اين کتيبه‌ها، سنگ‌نبشته‌ی جديد وجود دارد که به‌دستور امير حبيب‌الله خان در آن چنين نگاشته شده است:
" به يادگار تشريف آوری اعليحضرت سراج الملة و الدين امير حبيب‌الله خان درانی بارکزايی محمدزايی، پادشاه دولت عليه خداداد افغانستان، اينکه: در تاريخ ٢۱ ربيع الاول سنه يک هزار و سه صد و بيست و نه هجری بود، که در اين موضع، سنگ‌های نوشته را ملاحظه فرموديم. چون خط‌های آن‌ها در اين زمان مروج نبود، خوانده و دانسته ما نشد، که نقش سنگ‌ها برای چيست و آثار کيست؟ لهذا نقل خط‌های آن‌ها را به‌ذريعه عکس به‌حضور خود برداشتيم و به‌جهة ترجمه کردن در ولايات بعيده ارسال داشتيم. تا زمانی که معلوم شود، چند کلمه را در سنگ هذا حکم نقش فرموده به‌يادگار گذاشتيم."[٢]
تمامی خطوط اين کتيبه‌های کهن که بروی صخره کوه کنده شده، به‌صورت مستقيم يا منکسر (شکسته) به‌هم پيوسته است. از آنجايی که اين خطوط با هيچ يک از خطوط دوره‌های تاريخی افغانستان شباهت ندارد، باستان‌شناسان موفق به خواندن و رمز گشايی آن نشده‌اند و حتی به گفته علامه عبدالحی حبيبی تاکنون دربارۀ آن مطالعات علمی هم به‌عمل نيامده است.[٣]
با اين وجود، موسيو فوشه (Foucher)، خاور شناس فرانسوی، ترديد دارد که آيا اين نقوش می‌تواند مربوط به پيش از تاريخ افغانستان باشد يا نه؟[۴] به‌هر حال، تا هنوز کليدی برای گشايش رمز اين خطوط وجود ندارد و بيش از اين نمی‌توان دربارۀ آن سخن گفت.
[↑] خط در دوره‌های تاريخی افغانستان
به قراين اسناد تاريخی، افغانستان در دوره‌ی تسلط هخامنشيان پارس گام به‌عرصه‌ی تاريخ گذاشت. از اين زمان تا امروز مورخان، به‌طور کلی، تاريخ افغانستان را به‌دو دوره پيش از اسلام و پس از اسلام دسته‌بندی کرده‌اند. به پيروی از اين دسته‌بندی، می‌توان تاريخ خط در افغانستان را نيز در دو دوره‌ی پيش و پس از اسلام مورد مطالعه قرار داد.
[↑] پيش ار اسلام
[↑] پس ار اسلام
[۵]
[٦]
[٧]
[٨]
[۹]
[۱٠]
[۱۱]
[۱٢]
[۱٣]
[۱۴]
[۱۵]
[۱٦]
[۱٧]
[۱٨]
[۱۹]
[٢٠]
[٢۱]
[٢٢]
[٢٣]
[٢۴]
[٢۵]
[٢٦]
[٢٧]
[٢٨]
[٢۹]
[↑ ] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط … برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[۲]-
[۳]-
[۴]-
[۵]-
[۶]-
[٧]-
[۸]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱۲]-
[۱۳]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱۶]-
[۱٧]-
[۱۸]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[٢۱]-
[٢۲]-
[٢۳]-
[٢۴]-
[٢۵]-
[٢۶]-
[٢٧]-
[٢۸]-
[٢۹]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 19 20]
□
□
[برگشت به بالا] [گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله]
