- تاریخچه
- شیوه‌ای کار
- در باره قلمرو مقاله‌های دانشنامه جهان اسلام
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[...] [...]
دانشنامه جهان اسلام دايرةالمعارفی است درباره آموزه‌های دين اسلام و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز پيدايش اسلام تا زمان حاضر. مقالات اين دانشنامه كه به ترتيب الفبايی تنظيم و فعلاً از حرف "ب" شروع شده است، حوزه وسيعی از علوم و معارف اسلامی را در بر می‌گيرد و طی آن كوشش می‌شود اطلاعات دستِ اول در ابعاد گوناگون به‌شكل نظام‌مند در اختيار خواننده قرار گيرد. تاريخ، جغرافيا، اصطلاحات علوم قرآنی و حديث، فقه، كلام، عرفان و فلسفه اسلامی، ادبيات و هنر، سيره انبيا و اوليا و ائمه(عليهم السلام)، شرح حال و آرای بسياری از مفسران، فقها، متكلمان، فيلسوفان، عارفان، مورخان و هنرمندان عالم اسلام از جمله مطالبی است كه در اين دانشنامه قابل دسترسی است. برای اطلاع از فهرست تفصيلی دانشنامه می‌توانيد از طريق فهرست مدخل يا از طريق جستجو در موضوعات صفحه اول پايگاه اطلاع رسانی این دانشنامه به‌مطالب دلخواه خود دسترسی پيدا كنيد.
[↑] تاریخچه
در ايران از سال ۱٣٢٧ شمسی برای ترجمه دايرةالمعارف اسلام چاپ انتشارات بريل به‌زبان فارسی كوشش‌هايی شد، اما به‌ثمر نرسيد. در سال ۱٣۴٨ يكی از موسسات انتشاراتی به ترجمه اين دايرةالمعارف پرداخت كه نخستين دفتر آن با نام دانشنامه ايران و اسلام در سال ۱٣۵۴ شمسی منتشر شد و سپس به‌تدريج تا ۱٣٦٠ نُه دفتر ديگر آن منتشر شد. در دايرةالمعارف فارسی (به‌سرپرستی غلامحسين مصاحب) نيز شماری از مقالات دايرةالمعارف اسلام عيناً ترجمه و چاپ شده است.
اما، آغاز تدوين دانشنامه جهان اسلام به نخستين سال‌های پس از پيروزی انقلاب اسلامی ايران باز می‌گردد. هرچند در قرن اخير موسسات دانشگاهی و خاورشناسان كوشش‌های مستمر و گسترده‌ای برای تاًليف دايرةالمعارف‌هايی درباره اسلام صورت داده‌اند، اما نگارش دايرة المعارف‌هايی به سبك جديد، كه از آغاز به خواست و ابتكار مسلمانان و هدايت و درايت خود آنها و به زبان‌های رايج جهان اسلام تدوين و تاًليف شده باشد، اقدامی ضروری و ارزشمند است. دايرة المعارف‌هايی كه در مغرب زمين درخصوص گذشته و حال جهان اسلام تاًليف می‌شود، به‌طور طبيعی متاثر از طرز تلقی آنها از اسلام و فرهنگ و تمدن اسلامی است و تاًثير اين طرز تلقی در گزينش و حذف و ابقای مدخل‌ها و كم و كيف مقالات انكارناپذير است. 
با توجه به اين نكته و در پاسخ به نياز جامعه علمی فرهنگی ايرانی و غيرايرانی، و با درنظر گرفتن انتظاراتی كه به دنبال انقلاب اسلامی ايران - بزرگترين تحول فرهنگی و سياسی جهان اسلام در عصر حاضر - در جهان نسبت به ارائه معارف اسلامی و شناساندن زوايای فرهنگ و تمدن اسلامی و معرفی ميراث گرانسنگ جهان اسلام به‌وجود آمده بود، بنياد دايرةالمعارف اسلامی در سال ۱٣٦٢ تاًسيس شد و تدوين و نشر دانشنامه جهان اسلام را با نگرشی اسلامی و روشی علمی، درباره مباحث مختلف دين اسلام و تاريخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان، خاصه ايران و زبان فارسی، وجهه همت خود قرار داد.
بر اساس برنامه‌ريزی‌های انجام شده پيش‌بينی می‌شود دانشنامه جهان اسلام تا سال ۱۴٠٠ شمسی در چهل جلد به پايان برسد. اينك ده شماره منتشر شده است و در آينده مدخل‌هايی از ميان اين مجموعه، انتخاب و به زبان‌های عربی و انگليسی ترجمه خواهد شد.
[↑] شیوه‌ای کار
بخشی از مقالات اين دانشامه، بخصوص آنچه درباره اسلام و ايران و ادب فارسی است، اختصاصاً برای دانشنامه تاًليف شده است كه هم مولفان ايرانی و هم محققان مسلمان كشورهای ديگر در آنها مشاركت داشته‌اند. بخشی ديگر از مقالات، خاصه حوزه‌هايی كه در ايران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است. برخلاف دانشنامه ايران و اسلام و دايرةالعارف‌های عربی و تركی و اردو كه ملتزم به‌ترجمه از يك منبع يعنی دايرةالمعارف اسلام بوده‌اند، دانشنامه جهان اسلام بدون چنان التزامی با تحقيق و كاوش در دايرةالمعارف‌های مختلف، مقاله‌های محققانه‌تر و مناسبت‌تر را ترجمه كرده و در دانشنامه جهان اسلام آورده است. گاه نيز از تلفيق دو يا چند مقاله معتبر مقاله‌ای جامع‌تر با ساختاری مناسب‌تر پرداخته است.
نام نويسنده (يا نويسندگان) در پايان هر مقاله آمده است و اگر مقاله از دايرةالمعارف‌های ديگر ترجمه شده باشد نام آن ماًخذ (يا مآخذ) پس از نام نويسنده مقاله به‌اختصار ذكر شده است. در برخی از مقالات كه نوشته يا پرداخته چند تن از اعضای هيئت علمی بنياد دايرةالمعارف اسلامی است، به‌عبارت "د.ج.اسلام" (دانشنامه جهان اسلام)يا گروه "گروه علمی" بسنده و از ذكر نام‌ها خودداری شده است. تكمله‌ها و تعليقه‌هايی كه بر مقالات ترجمه‌ای افزوده شده به دو گونه است: گاه با عنوان "تكمله" در ذيل مقاله اصلی آمده و گاه در ميان دو قلاب { } در مواضعی مناسب از مقاله اصلی گنجانده شده است. برای كنترل كيفيت مقاله‌ها در دانشنامه جهان اسلام يك گردش كار تنظيم شده و بر اجرای آن انضباط بسيار دقيقی حاكم است.
[↑] در باره قلمرو مقاله‌های دانشنامه جهان اسلام
الف) در مباحث جغرافيايی جهان اسلام، با توجه به زبان مركز نشر دانشنامه، در مورد ايران علاوه بر استان‌ها و مراكز استان‌ها برای شهرها نيز مقاله نوشته می‌شود، روستاهايی كه پيشينه شايان توجه فرهنگی دارند، و يا حادثه مهمی در آنها روی داده ذكر می‌شود. در حالی كه در باره ساير كشورها قرار كلی بر اين است كه به كشورها، مراكز آنها و شهرهايی كه سابقه تاريخی در دوره اسلامی دارند، اكتفا شود. سرزمين‌هايی كه قبلا اسلامی بوده‌اند و اينك اسلامی نيستند (مانند اسپانيا) يا مناطقی كه اسلامی بودن آنها در معرض ترديد و تهديد قرار دارد (مانند فلسطين اشغالی، شبه قاره هند، بوسنی و هرزگوين، و كشورهای آسيای ميانه كه فرهنگ و تمدن اسلامی در آنها سابقه طولانی دارد و پس از فروپاشی اتحاد شوروی سابق به استقلال رسيده‌اند) كوشش بر آن است كه مدخل‌ها با نگاهی بازتر گزيده شود تا پيشينه فرهنگ اسلامی در اين مناطق بهتر معلوم گردد.
بعضی از اَعلام جغرافيايی در دوره‌های مختلف اسم‌های گوناگون داشته‌اند كه نشان دهنده برخی از مشخصات آنهاست، چنانچه نياز به‌تفكيك اين دوره‌ها باشد، اين اعلام ذيل نام‌های مختلف‌شان خواهند آمد، مانند باب الابواب و دربند يا مهرجانقذق، بدره و دره شهر يا بحر فارس يا خليج فارس كه هركدام مدخل مستقل دارند.
ب) در مورد انتخاب كتاب‌ها، فقط مواردی معرفی می‌شود كه در "قدراول"اند. مقصود از "قدراول" كتاب‌هايی هستند كه در ميان كتاب‌های مشابه به‌دليلی فضل تقدم دارند، مثلا ده‌ها سال بلكه چند قرن مورد توجه دانشمندان قرار گرفته و نقدها و شروح و حواشی بسيار بر آن نوشته شده است، يا در زمان طولانی در حوزه‌های آموزشی، كتاب درسی بوده است، يا قديمی‌ترين كتاب فارسی در رشته‌ای خاص به‌شمار می‌رود، يا در انتقال علوم به‌حوزه اسلام و برعكس، در انتقال علوم از حوزه اسلامی به نقاط ديگر سهم مهمی داشته است. ساير كتاب‌ها و آثار علمی در ضمن شرح حال پديدآورندگان آنها درج خواهد شد.
ج) در مورد اشخاص، دايره انتخاب كمی وسيعتر است. مثلا اشخاص تا "قدرسوم" و گاهی رتبه‌های پايين‌تر در حوزه‌های گوناگون علم و تمدن اسلامی معرفی می‌شوند و در اين باره تقدم زمانی، تاثيرگذاری سياسی اجتماعی و آثار علمی، از ملاك‌های انتخاب است. از ديگر ملاك‌ها در انتخاب كتاب‌ها و اشخاص به ايرانی و شيعه بودن به‌سبب انتظاری كه از اين دانشنامه می‌رود، توجه بيشتری شده است، زيرا شرح حال بسياری از بزرگان جهان اسلام در منابع دايرةالمعارفی ديگر يافت می‌شود، اما درباره مسائل ايران و تشيع، احتمالا خوانندگان به اين دانشنامه بيشتر مراجعه خواهند كرد.
د) دانش‌های جهان اسلام را می‌توان به چهار دسته تقسيم كرد كه به ترتيب اهميت عبارت اند از:
- ۱) علومی كه اصالتاً و صرفاً اسلامی اند، مانند فقه، و تفسير، حديث و كلام.
٢) علومی كه در دوره اسلامی رشد و شكوفايی و توسعه يافته‌اند، مانند رياضيات، نجوم، فلسفه و طب.
٣) علومی كه مقدمه شناخت اسلامی تلقی می‌شوند، مانند زبان و ادبيات عربی.
۴) دانش‌ها و هنرهای رايج در سرزمين‌های اسلامی، مانند موسيقی و نقاشی.
بديهی است حجم مقاله‌های دانشنامه، با ارتباط آنها با اسلام نسبت مستقيم دارد؛ بدين معنا كه مسائل علوم اسلامی به‌مراتب بيش از مسايل علوم رايج در سرزمين‌های اسلامی مطرح شده است.
ه) در برخی از علوم، مانند فلسفه، شماری از برجستگان فيلسوفان و عالمان غير مسلمان که مسلمانان متأثر از آنها بوده‌اند، يا به گونه‌ای مسلمانان بر آنها تاثير گذاشته‌اند، معرفی می‌شوند.
و) بخش ديگری از مدخل‌های دانشنامه مربوط به اموری است که در زندگی عمومی و سرنوشت جمعی مسلمانان و نيز در فرهنگ و تمدن اسلامی تأثيری عميق و ماندگار به‌جا نهاده است. از اين قبيل است فعاليت گروه‌ها و جمعيت‌ها و احزاب به‌سبب نقشی که در سياست، اقتصاد و فرهنگ داشته‌اند. در اين زمينه به‌حوادث و وقايع و اشخاص متعلق به يكصد سال اخير – که دوره بيداری مسلمانان و عصر پيدايی نهضت‌های اسلامی در مقابل استعمار است – توجه بيشتری خواهد شد. واقعيت‌های مربوط به انقلاب اسلامی ايران نيز نه تنها از آن حيث که بخشی مهم و سرنوشت‌ساز از تاريخ ايران را تشکيل می‌دهد، مورد توجه خواهد بود، بلکه از آن جهت که نشانه تحرک و گرايش شديد مسلمانان به استقلال و بازگشت به اصالت‌های فرهنگی و تمدنی خويش است، در دانشنامه، با رعايت اصول و ضوابط علمی حاکم بر مقالات، جای خاص خود را خواهد داشت. همچنين خارجيانی که در ايران و کشورهای اسلامی حضور و نقش شايان ذکر و توجه داشته‌اند، در دانشنامه ذکر خواهند شد، مانند برادران شرلی، لرد بالفور، باسکرويل و شوستر.
ز) در گزينش مدخل‌های دانشنامه مسايلی که به‌نحوی در جامعه و تاريخ مسلمان حضوری نسبتاً ديرپا، و در فرهنگ و تمدن اسلامی، به‌نحوه مثبت يا منفی، نقش داشته‌اند، مانند آداب و رسوم قومی، دينی، جشن‌ها و اعياد درخت‌ها و اشيايی که با اعتبار نوع خود، ارزش فرهنگی و تمدنی دارند، مانند سرو، گردو و گليم خوراكی‌هايی كه در متون دينی ذكر شده‌اند، مانند انجير و انار گياهان دارويی و نام درختانی كه در كتاب‌های علمی مسلمانان مطرح شده‌اند. البته در همه اين مدخل‌ها، جنبه انتقادی و بررسی همه جانبه رعايت خواهد شد.
در انتخاب مدخل‌ها و چگونگی ضبط آنها نيز قواعد و مقررات خاصی تدوين شده است. برای اطلاع از پاره‌ای از اين موارد می‌توانيد به بخش در باره مدخل مراجعه كنيد.
ح) در تدوين مقاله‌ها، مولفان و اعضای هيئت علمی از شيوه نامه ويرايش در دانشنامه جهان اسلام تبعيت می‌كنند. اين شيوه‌نامه ابتدا توسط استاد احمد سميعی گيلانی تدوين شد و سپس تجربه‌هايی كه در خلال كار به‌دست آمد، بدان افزوده شد.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدی خراسانی گردآوری شده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- برگرفته از: دانشنامه جهان اسلام، پایگاه اطلاع‌رسانی متعلق به بنياد دايرةالمعارف اسلامی
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
□
□
[برگشت به بالا] [گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله]
