فهرست مندرجاتتاریخ اسلام
گذری بر تاریخ كعبه
[قبل] [بعد]
[↑] گذری بر تاریخ كعبه
سخن گفتن از تاریخ كعبه، كعبه‌ای كه میعادگاه دلبستگان عشق الهی است، بس دشوار است.
در حقیقت، هر آن كس كه سودای نگارش تاریخ جامعی درباره حرم امن الهی داشته باشد، با توجه به اهمیت افزون كعبه و مسجدالحرام در درازنای تاریخ یكهزار و چهارصد ساله اسلام، خود را با انبوهی از داده‌ها و اطلاعات تاریخی، ادبی، تفسیری، مذهبی، عرفانی، جغرافیایی، اسطوره‌ای و... روبه‌رو و مواجه می‌بیند.
از این‌رو انگشت شمار بوده‌اند پژوهشگرانی كه در خود یارای كشیدن كباده سترگ و سنگین این كار توان‌فرسا را دیده باشند.
چنان‌كه از عنوان این كوتاه جستار نیز بر می‌آید، نگارنده مدعی نیست كه انجام این مهم را تواناست، اما شایسته می‌داند گزیده‌ای مختصر از تاریخ كعبه را بازگو كند و البته در این راه تلاش می‌دارد بیشتر راوی آن بخش‌هایی از تاریخ كعبه باشد كه تا امروز كمتر مجالی برای رخنمونی یافته‌اند.
نامعلوم بودن زمان بنا و چگونگی ساخت آن نخستین مجهولی است كه مورخان تاریخ كعبه با آن دست به گریبانند.
به‌دلیل نبود اسناد و مدارك مطمئن، در آرای تاریخ نگاران دراین‌باره دو دستگی و اختلاف مشهود است. شماری بر پایه شواهدی چون آیات قرآنی و روایات و احادیث پیامبر اكرم(ص) و ائمه اطهار(ع)، كعبه را بنایی ساخته شده توسط حضرت ابراهیم(ع) می‌پندارند.
گروهی نیز بر اساس همان شواهد، اما با تعابیر و تفاسیری دیگر، بنای كعبه را مربوط به دوران پیش از حضرت ابراهیم(ع) و حتی روزگار حضرت آدم(ع) می‌دانند و حضرت ابراهیم(ع) را نه بناساز، بلكه نوساز و مرمت‌كننده آن می‌نامند.
نه‌تنها در قرون نخستین اسلامی، بلكه در سده‌های نزدیك تر و حتی امروزه بیشتر مورخان و مفسران پیرو نظریه دوم هستند، به‌طوری كه برخی از آنان مراحل چندگانه‌ای هم برای بنا و مرمت كعبه چون بنیان‌های آدم(ع)، شیث(ع)، ابراهیم(ع)، عمالقه، قریش و... برشمرده‌اند.
جدا از درستی یا نادرستی مطالب یاد شده آنچه مورد تائید تمامی تاریخ‌نگاران است، كعبه از ازمنه بسیار دور و سده‌های پیش از اسلام مورد احترام قبایل عرب بوده و اعراب خود را ملزم به زیارت و طواف آن می‌دانستند.
در دوران رواج گسترده بت‌پرستی در عربستان كه كعبه به محلی برای نگهداری و پرستش بت‌های قبایل مختلف عرب چون بت معروف هبل تبدیل شد نیز بر اهمیت آن افزوده گشت.
پاره‌ای اسناد و مدارك - كه هنوز صحت و سقم آنها از سوی تاریخ‌پژوهان به شیوه‌ای علمی و دقیق مورد بررسی و واكاوی واقع نگشته - هم وجود دارد كه نشان می‌دهد كعبه در دوران پیش از ظهور اسلام برای اقوام دیگر از جمله ایرانیان و رومیان هم مقدس بوده است.
به عنوان نمونه، ابوولید محمدبن عبدالله ازرقی در كتاب «تاریخ مكه» - كه می‌توان آن را كهن‌ترین و قدیم‌ترین كتاب درباره تاریخ مكه برشمرد - به حضور هیربدان ایرانی در مكه اشاره داشته است.
ابوالفرج اصفهانی، نویسنده پرآوازه كتاب «الاغانی» كه در سده سوم هجری می‌زیست، از بازسازی كعبه توسط ایرانیان سخن گفته است.
ابوالحسن علی‌بن‌حسین مسعودی، مورخ و جغرافیدان نامدار سده چهارم هجری نیز در كتاب «مروج‌الذهب» خود در كلامی تامل‌برانگیز مدعی شده ایرانیان از دیرباز به زیارت خانه خدا می‌رفتند و به دور آن طواف می‌كردند.
او همچنین اذعان داشته ساسان جد اردشیر بابكان، بنیانگذار سلسله ساسانی به مكه سفر كرده و بر چاه اسماعیل زمزمه كرده و ایرانیان همراه وی نیز از او پیروی و تقلید كرده و به همین جهت آن چاه به زمزم اشتهار یافته است.
برابر گفته‌های مسعودی، ایرانیان هدایای گرانبهایی هم پیشكش كعبه می‌نمودند. از آن جمله، ساسان خود دو آهوی طلایی، چند شمشیر و جواهر و زر بسیار به كعبه هدیه داده بود.
محمدبن اسحاق فاكهی كه معاصر ازرقی بود و چندگاهی پس از او، اخبار مكه را نگاشت نیز روایت‌هایی چند درباره قداست مكه و كعبه نزد رومیان و حتی امپراتور روم آورده است. به عنوان مثال، فاكهی به نقل از مسلمانی كه توسط رومیان اسیر شده بود چنین نوشته است: «مرا نزد پادشاه بردند، او از من پرسید: از كدام شهری؟ پاسخ دادم از شهر مكه هستم.
گفت: آیا هزمه جبرئیل، را می‌شناسی؟ گفتم: آری. پرسید: آیا بره را می‌شناسی؟ پاسخ دادم: آری. گفت: آیا نام دیگری برای آن به یاد داری؟ گفتم: آری، امروز به زمزم شهره است... آنگاه پادشاه از بركت زمزم سخن گفت و افزود حال كه چنین می‌گویی، ما در كتاب‌هایمان خوانده‌ایم كه اگر كسی به مقدار كف دست از آن آب بر سر بریزد، هرگز خوار و ذلیل نمی‌گردد».
در بازگویی تاریخ كعبه نمی‌توان از یادكرد چند واقعه كه اندك زمانی پیش از ظهور اسلام رخ داد، غافل شد.
یكی هجوم سپاه ابرهه، حاكم حبشه و نابود شدن سپاه فیل سوار او به اذن خداوند به وسیله پرندگان ابابیل كه در قرآن كریم نیز بدان اشاره شده است.
دوم، ماجرای بازسازی كعبه كه چندسالی پیش از بعثت پیامبر(ص) گویی به واسطه سیل ویران گشته بود. برابر با متون تاریخی در واپسین مراحل بازسازی در میان طوایف قریش بر سر آن كه چه كسی نصب حجرالاسود را بر عهده گیرد، اختلاف افتاد و حضرت محمد(ص) با تدبیر خویش رفع چنددستگی نمود.
پیامبر(ص) حجرالاسود را بر پارچه یا ردای خود نهاده و به نماینده هر یك از طوایف قریش فرمودند هر یك گوشه‌ای از پارچه را به دست گیرند و تا نزدیك محل نصب آن را حمل نمایند، آنگاه خود آن را در جایگاه مخصوص گذاشتند. سومین آن شكاف برداشتن دیوار كعبه و ورود فاطمه بنت اسد به آن و تولد حضرت علی(ع) در درون كعبه است كه از جمله اعتقادات دیرین و مهم شیعیان به شمار می‌آید.
در پی بعثت پیامبر(ص) و سال‌ها مجاهدت ایشان سرانجام با فتح مكه، كعبه از لوث وجود بت‌ها و اصنام پاك گردید. زین پس بر احترام و ارج كعبه بیش از پیش افزوده شد و انجام حج بر هر فرد مسلمان كه واجد توانمندی و استطاعت مالی باشد، واجب گشت.
در دوران پس از رحلت پیامبر اكرم(ص) و با ظهور خلافت‌های اموی و عباسی، كعبه جدا از اهمیت مذهبی، واجد اهمیت سیاسی فزاینده هم شد، زیرا هر آن كس كه دعوی خلافت می‌نمود، یكی از راه‌های مشروعیت بخشیدن به حكومت خود را تسلط بر مكه و در اختیار گرفتن خانه خدا می‌دید.
شوربختانه از این رهگذر بسیاری حوادث غم‌انگیز نیز رخ نمود. از آن جمله می‌توان به جریان محاصره مكه در سال ٦۴ هجری قمری توسط سپاهیان خلیفه اموی، یزید بن معاویه اشاره داشت.
یزید در پی شورش عبدالله بن زبیر در مكه، دستور هجوم به این شهر مقدس را صادر كرد. لشکریان یزید به مدت دو ماه شهر مكه را در محاصره گرفتند و در این مدت با منجنیق بر آن سنگ و آتش فروریختند كه به آتش گرفتن كعبه نیز منجر شد. محاصره مكه تنها پس از آن كه سپاهیان یزید خبر مرگ وی را شنیدند، پایان پذیرفت.
در دوران حكومت دیگر خلیفه اموی، عبدالملك بن مروان، این حادثه با شدتی دوچندان تكرار شد. حجاج‌بن یوسف ثقفی كه از سوی خلیفه حكومت عراق را در اختیار داشت، با هجوم به حجاز در سال ٧٢ هجری درصدد آن برآمد تا پایان كار عبدالله‌بن‌زبیر را رقم زند.
وی نه تنها در مدینه جنایت‌های عدیده مرتكب شد و بنا به روایتی به هتك حرمت مرقد مطهر پیامبر هم دست یازید، بلكه مكه و به تبع آن كعبه را نیز منجنیق باران كرد.
حادثه هجوم قرمطیان به مكه و انتقال حجرالاسود دیگر تراژدی تاریخ اسلام و كعبه است. برابر با تاریخ، قرمطیان كه گروهی از اسماعیلیان بودند، سال ٢٨٦ هجری قمری یارای آن یافتند تا در مناطق شرقی عربستان و بحرین اقتداری به هم رسانند.
قرمطیان كه بر پایه برخی روایت‌های تاریخی منتسب، احكامی چون نماز، روزه و حج را از واجبات نمی‌دانستند، بیش از دو دهه در بخش‌هایی وسیع از سرزمین‌های اسلامی، ناامنی گسترده‌ای را تدارك دیدند.
درباره شبیخون‌های افزون آنان به كاروان‌های حجاج در منابع تاریخی مطالب فراوانی آمده است. حمله‌های بی‌پروای آنان در سال‌های ٣۱٣ و ٣۱۴ هجری چندان شدت گرفت كه برخی مورخان یاد كرده‌اند در این دو سال كسانى كه از راه عراق عازم مكه بودند، موفق به انجام مناسك حج نشدند.
اما فاجعه بزرگ سال ٣۱٧ هجری رخ داد. در این سال قرمطیان به فرماندهی ابوطاهر جنابی بر مكه هجوم بردند. آنان بسیاری از حجاج و ساكنان مكه را از دم تیغ گذراندند و اهانتی بی‌سابقه بر كعبه و مسجدالحرام روا داشتند. آنان نه‌تنها در كعبه را از جای درآوردند و پرده آن را تكه‌تكه كردند، بلکه حجرالاسود را نیز از جای كندند و همراه خود به شهر احساء بردند.
شماری از مورخان دعوی داشته‌اند كه آنان در پی تسلط بر مكه به نام خلیفه فاطمی مغرب و مصر كه پیرو مذهب اسماعیلی بود خطبه خواندند و شرح ماجرا را با ارسال نامه‌ای از سوی ابوطاهر به او اعلام داشتند؛ اما خلیفه فاطمی از این كار ننگین برائت جست.
ظاهرا تنها سال ٣٣۹ هجری بود كه قرمطیان پس از ٢٢ سال و در پی تهدیدهای روزافزون خلیفه فاطمی، مهدی، خود را ناگزیر از بازپس گرداندن حجرالاسود دیدند.
البته برخی اسناد تاریخی وجود دارد كه نشان می‌دهد كعبه گهگاه نقطه عطف توجه سیاستمداران بوده است. به عنوان نمونه، برابر با آنچه در كتاب‌های تاریخی چون تاریخ وصاف آمده است سعدالدوله یهودی، وزیر ایلخان نابخرد مغول، ارغون، اندیشه تخریب كعبه را به سر پرورانده بود، اما او فرصت آن نیافت چنین كند، زیرا بزرگان ایران سعدالدوله منحوس طالع منكوس اختر را از آب تیغ آبشار فنا دادند. مورد دیگری كه می‌توان شاهد آورد مربوط به عثمانیان است.
تركان عثمانی پس از آن كه یارای آن یافتند گستره قلمروی خویش را به حجاز برسانند، هیچ‌گونه اهانتی به اماكن مقدسه آن روا نداشتند، بلكه آن را بیش از پیش محترم شمردند، اما تسلط بر حرمین شریفین سبب شد خود را مدعی خلافت بر كلیه سرزمین‌های اسلامی بدانند.
در حقیقت، تنها پس از فرا رسیدن روزگار معاصر و به قدرت رسیدن آل‌سعود در عربستان بود كه كعبه دگربار هتاكی‌ها و فجایعی چند به خود دید. از آن جمله می‌توان به كشتار زائران ایرانی حرم امن الهی در روز نهم مرداد سال ۱٣٦٦ هجری خورشیدی اشاره كرد.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- امير نعمتی ليمايی، گذری بر تاریخ كعبه، جام جم آنلاين: دوشنبه ٢۴ مهر ۱٣۹۱
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ جام جم آنلاين
