جستجو آ ا ب پ ت ث ج چ ح
خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ
ع غ ف ق ک گ ل م ن و ه ی

۱۳۹۴ بهمن ۲۵, یکشنبه

ویژگی‌های نورون

از: شبکه‌ی اینترنتی آفتاب

ویژگی‌های نورون


فهرست مندرجات

.



نورون‌ یا یاخته‌ی عصبی (به انگلیسی: Neuron)، به همه‌ی گونه‌های یاخته‌های بافت عصبی گفته می‌شود؛ ولی گاهی منظور از یاخته‌ی عصبی، تنها یاخته‌های انگیزش‌پذیر می‌باشد که یکی از گونه‌های یاخته‌های عصبی هستند. به‌طور کلی، یاخته‌های عصبی را دو دسته یاخته که از نظر ساختاری کاملاً ناهمسان هستند، تشکیل می‌دهند. این دودسته یاخته عبارتند از: یاخته‌های انگیزش‌پذیر (نورون) که مسئول انتقال پیام‌ها هستند و یاخته‌های انگیزش‌ناپذیر (نوروگلی‌ها در بر گیرنده: آستروسیت‌ها، میکروگلیال‌ها، و الیگودندروسیت‌ها) و یاخته‌های شوان (یاخته‌های دستگاه عصبی که رشته‌های عصبی دستگاه عصبی پیرامونی را می‌پوشانند) نام برد.

‌دویدن بر روی نورون‌ها

در این میان نورون‌ها، اصلی‌ترین یاخته‌های عصبی هستند. این یاخته‌ها وظیفه ترارسانی داده‌های عصبی را بردوش دارند. آن‌ها این کار را از راه هدایت تکانه‌های الکتریکی انجام می‌دهند. اغلب نورون‌ها از راه زائده‌هایی به‌نام دارینه داده‌ها را دریافت کرده و از راه زائده‌های دیگری به‌نام آسه داده‌ها را به پایانه‌های سیناپسی ترارسانی می‌کنند (هدایت جریان عصبی از یک نقطه‌ی دستگاه به نقطه‌ی دیگر و سرانجام انتقال آن از یک واحد عصبی به یک واحد دیگر). جسم یاخته‌ای نورون‌ها، پریکاریون نام دارد.[۱] با این حال، در عین این که نورون‌ها از نظر شکل و اندازه آشکارا با هم تفاوت دارند، دارای ویژگی‌های مشترکی هم هستند.

در این نوشتار، تلاش شده است تا ویژگی‌های فیزیولوژیکی و عملکردی نورون‌ها مورد ارزیابی قرار گیرد.


ویژگی‌های نورون

واحد زیربنایی دستگاه عصبی، یاخته‌ی تخصص یافته‌ای است به‌نام نورون (یاخته‌ی عصبی). شناخت این یاخته‌ها حائز اهمیت است، چه آن‌ها بی‌تردید رازهای نحوه‌ی کار مغز و ماهیت هوشیاری آدمی را در خود پنهان دارند. نقش آن‌ها را در انتقال و هماهنگ‌سازی تکانه‌های عصبی می‌شناسیم و می‌دانیم بعضی مدارهای عصبی چگونه کار می‌کنند، لیکن در زمینه‌ی گشودن راز کارکردهای پیچیده‌تر آن‌ها از قبیل یادگیری و هیجان و تفکر، هنوز در آغاز راه هستیم.


۱نورون و عصب

از جسم یاخته (Cell body) شاخه‌های کوتاهی به‌نام دندریت (Dendrite) (از لغت یونانی Dendron به‌معنی درخت) منشعب می‌شوند. دندریت‌ها و جسم‌یاخته از نورون‌های مجاور خود تکانه‌های عصبی دریافت می‌کنند. این پیام‌ها به‌نوبه‌ی خود از طریق زایده‌ی یاخته‌‌ای بلند و باریک و لوله‌شکلی به‌نام آکسون (Axon) به سایر نورون‌ها (یا به ماهیچه‌ها و غده‌ها) انتقال می‌یابند. آکسون در انتهای خود شاخه‌شاخه می‌شود و آکسون‌های فرعی ظریفی می‌سازد که در انتهای هر یک، برآمدگی‌های کوچکی است به‌نام پایانه‌ی سیناپسی (Synaptic terminal). پایانه‌ی سیناپسی، در واقع با نورونی که آن را تحریک می‌کند تماس ندارد، بلکه بین پایانه‌ی سیناپسی و جسم یاخته یا دندریت نورون گیرنده، فاصله کوتاهی است.

شکل ۱ - طرح کلی نورون. مسیر تکانه‌ی عصبی را پیکان‌ها نشان می‌دهند. بعضی آکسون‌ها شاخه‌شاخه می‌شوند به‌نام آکسون فرعی. بسیاری از آکسون‌ها را غلاف میلین پوشانده که موجب سرعت بیشتر حرکت تکانه‌ی عصبی می‌شود.

این پیوندگاه را سیناپس (Synapse) و فاصله‌ی یادشده را فاصله‌ی سیناپسی (Synaptic gap) می‌نامند. وقتی تکانه‌ی عصبی، آکسون را می‌پیماید و به پایانه می‌رسد موجب ترشح ماده‌ی شیمیایی به‌نام پیک عصبی (Neurotransmitter) می‌شود. پیک عصبی در فاصله‌ی سیناپسی پراکنده شده و نورون بعدی را تحریک می‌کند و به این ترتیب تکانه را از نورونی دیگر می‌برد. ممکن است آکسون‌های نورون‌های بسیاری با دندریت‌ها و جسم یاخته‌ی نورون واحدی سیناپس [پیوند] داشته باشند.

شکل ٢ - سیناپس‌های جسم یاخته‌ی نورون.

آکسون‌های مختلف و متعددی که بارها شاخه‌شاخه شده‌اند، روی دندریت یا جسم‌یاخته‌ی نورون واحدی، سیناپس می‌سازند. هر شاخه‌ی آکسون به برآمدگی‌ای به‌نام پایانه‌ی سیناپسی ختم می‌شود. در این پایانه ماده‌ای شیمیایی هست که وقتی رها می‌شود تحریک عصبی را در سراسر سیناپس به‌سوی دندریت‌ها و جسم یاخته‌ی نورون گیرنده هدایت می‌کند.

هرچند همه‌ی یاخته‌های عصبی در این ویژگی‌های عمومی مشترک هستند لیکن اندازه و شکل آن‌ها بسیار گوناگون است (شکل شکل و اندازه نسبی نورون). طول آکسون نورون نخاعی ممکن است به ۹۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر هم برسد و از انتهای نخاع تا انگشت پا امتداد داشته باشد، حال آن‌که اندازه‌ی آکسون نورون مغزی ممکن است در حدود چندهزارم سانتی‌متر باشد.

شکل ٣ - شکل و اندازه نسبی نورون‌ها. طول آکسون نورون نخاعی (که شکل حاضر همه‌ی آن‌ها را نشان نمی‌دهد) ممکن است بیش از یک متر باشد.

نورون‌ها برحسب کارکرد عمومی سه دسته هستند: نورون‌های حسی (Sensory) (آوران) تکانه‌های دریافتی گیرنده‌های حسی را به دستگاه عصبی مرکزی می‌رسانند. گیرنده‌های حسی، یاخته‌های تخصص‌یافته در اندام‌های حسی، عضلات، پوست، و مفصل‌ها هستند که تغییرات فیزیکی و شیمیایی را دریافت و آن‌ها را به تکانه‌هایی تبدیل می‌کنند که از نورون‌های حسی می‌گذرند. نورون‌های حرکتی (Motor) (وابران) حامل پیام‌هایی هستند که از مغز یا نخاع به اعضاء پاسخ‌دهنده و عمدتاً به عضلات و یا غده‌ها می‌روند. نورون‌های میانجی (Interneurons) پیام‌های نورون‌های حسی را دریافت می‌کنند و تکانه‌ها را به سایر نورون‌های میانجی یا نورون‌های حرکتی می‌فرستند. این نورون‌ها فقط در مغز و چشم و نخاع وجود دارد.

دستگاه عصبی علاوه بر نورون‌ها، مملو از یاخته‌های غیرعصبی به‌نام گلیایی (Glia) است که در میان نورون‌ها پراکنده هستند و غالباً آن‌ها را احاطه می‌کنند. نسبت تعداد یاخته‌های گلیایی به نورون‌ها ۹ به ۱ است و بیش از نیمی از حجم مغز را تشکیل می‌دهند. نام گلیایی از واژه‌ی یونانی Glia به‌معنای چسب گرفته شده زیرا یکی از کارکردهای آن‌ها نگهداشتن نورون‌ها در جای خودشان است و علاوه بر این، مواد غذایی ضروری برای سلامت نورون‌ها را تهیه می‌بینند. به‌نظر می‌رسد یاخته‌های گلیایی وظایف خانه‌داری مغز را برعهده دارند و از راه پاکیزه‌سازی محیط نورون‌ها (به‌ویژه در سیناپس‌ها) توان علامت‌دهی آن‌ها را حفظ می‌کنند. تکثیر لجام‌گسیخته‌ی یاخته‌های گلیایی علت تقریباً همه‌ی تومورهای مغزی است.

به‌سبب اختلاف روش اندازه‌گیری، تخمین‌های بسیار متفاوتی از تعداد نورون‌ها و یاخته‌های گلیایی دستگاه عصبی آدمی به‌دست داده‌اند و هنوز بین دانشمندان دربارهٔ این تخمین‌ها اتفاق‌نظر وجود ندارد. تعداد نورون‌های موجود در خود مغز بین ده میلیارد تا یک تریلیون و تعداد یاخته‌های گلیایی آن، ۹ برابر این رقم برآورد شده است (گراوز - Groves و ربک - Rebec در ۱۹۹۲). این رقم‌ها البته نجومی است اما بی‌تردید پیچیدگی‌های رفتار آدمی مستلزم وجود همین تعداد نورون است.


[] يادداشت‌ها





[] پی‌نوشت‌ها
[۱]- یاخته عصبی، از ویکی‌پدیا، دانشنامه‌ی آزاد
[٢]- (ویژگی‌های نورون (یاخته‌ی عصبی، شبکه‌ی اینترنتی آفتاب


[] جُستارهای وابسته




[] سرچشمه‌ها

شبکه‌ی اینترنتی آفتاب