 |
|
شعور اجتماعی
فهرست مندرجات
- روند تاریخی
- ساختار شعور اجتماعی
- گونه‌های شعور اجتماعی
- آرمان‌گرایی
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
جامعه‌شناسی علمی روان‌شناسی اجتماعی
شعور اجتماعی یا (به انگلیسی: Social consciousness)، یک مقوله‌ی مارکسیستی، به‌مفهوم آگاهی اجتماعی است که توسط افراد در یک جامعه به اشتراک گذاشته می‌شود. بر اساس نظر کارل مارکس، فیلسوف، جامعه‌شناس و اقتصاددان آلمانی، هنگامی که انسان‌ها وارد روابط خاصی تولیدی، یا اقتصادی شوند، این روابط منجر به‌شکل‌گیری آگاهی اجتماعی می‌گردد.
| ▲ | روند تاریخی |
جامعه نظام بغرنج و زنده‌ای است که براساس فعالیت تولیدی انسان، مدام در تحول و تغییر است و در مسیر زاینده و پویایی حرکت می‌کند.
حیات اجتماعی قلمرو بسیار پیچیده‌ی جهان عینی بشر را تشکیل می‌دهد. پدیده‌های مادی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و هم‌چنین نمودهای گوناگون زندگی معنوی، که آن را «شعور اجتماعی» (Social consciousness) می‌نامند، از عناصر مهم مادی و معنوی زندگی اجتماعی هستند.
شعور اجتماعی بازتاب فعال و بغرنج زندگی مادی جامعه است، که عنصر ساختمانی لازم هر سیستم اجتماعی می‌باشد. فعالیت تاریخی انسان‌ها، به‌ضرورت، تحت هدایت این عنصر سازنده قرار دارد.
شعور اجتماعی را باید یکی از قلمرهای بسیار خاص زندگی اجتماعی و پدیده‌ی ویژه‌ی آن دانست. برای درک نقش آفریننده‌ی این پدیده در زندگی اجتماعی و دریافت رسالت تاریخی آن در گسترش جامعه و رشد خلاق انسان‌ها، جامعه‌شناسان و روان‌شناسان اجتماعی آن را با دقت فراوان مورد بررسی قرار داده‌اند.
رشد جامعه تنها به عامل اقتصادی محدود نمی‌گردد. زندگی معنوی انسان و جامعه یکی از عوامل مهم تحولات همه‌جانبه‌ی بشری و جامعه‌ی انسانی به‌شمار می‌رود. تمایلات و خواهش‌های انسان‌ها صرفاً تأمین ثروت‌های مادی نیست. شگفتگی فرهنگ و بالندگی اندیشه‌ها جنبه‌ی دیگر گرایش‌های بشری است.
برخی‌ها معتقدند که رشد اجتماعی تنها به عملکرد قوانین عینی آن مشروط است و بر این اساس، برای اراده و شعور اجتماعی هیچ ارزشی قایل نیستند. در حقیقت آن‌ها با چنین برداشتی، اختلاف موجود و عینی بین تحول جامعه و تحول طبیعت را انکار می‌کنند.
چنان‌که دانسته است، قوانین طبیعت همیشه به‌صورت تأثیر متقابل نیروهای کور عمل می‌کنند؛ در صورتی‌که قوانین رشد اجتماعی، ابتدا از طیف فعالیت‌های انسان‌ها در می‌گذرد و آن‌گاه به مرحله‌ی عمل در می‌آیند. چون قوانین اجتناعی به‌وسیله‌ی موجوداتی به مرحله‌ی عمل در می‌آیند که مجهز به شعور و اراده هستند. از این‌رو، حرکت تاریخ را بدون شناخت اندیشه‌ها، خواسته‌های بشری، احساساتۀ افکار انسان‌ها، قواعد اخلاقی و ملاک ارزش آن‌ها، به کوتاه سخن، بدون شناخت نسج معنوی هدایت‌گر انسان در زندگی، نمی‌توان درک کرد.
شعور اجتماعی بازتابی از واقعیت‌های مادی و اجتماعی است. بدون شعور، هیچ فعالیت مفیدی صورت نمی‌گیرد. شعور، چراغ راهنمای روند کار است. انسان با آگاهی به‌کار می‌پردازد و با گزینش هدف معین، اشیای طبیعت را بر حسب نیازهای مبرم خود دگرگون می‌سازد.
بنابراین، انسان با فعالیت خود نه‌تنها جهان را دگرگون می‌سازد، بلکه آن را از حیث معنوی نیز تغییر می‌دهد. نتایج این روند در شعور اجتماعی نقش می‌بندد و تثبیت می‌شود.
در واقع، فعالیت شعور اجتماعی چیزی جز «تولید» واقعی اندیشه‌ها، تئوری‌ها، مفاهیم، تصویرهای هنری و غیره نیست. نتایج فعالیت معنوی، در زبان، کتاب، ماشین، معماری، اثر هنری و غیره عینیت پیدا می‌کند؛ درست مانند فعالیتی که در تولید به‌شکل نتیجه عایی به واقعیت مادی در می‌آید. زندگی معنوی جامعه منحصر به تولید اندیشه‌ها نیست. این زندگی، روند کارکرد شعور اجتماعی، یعنی تأثیر متقابل شعور اجتماعی و فردی، مبارزه‌ی فکری گروه‌های مختلف اجتماعی و طبقاتی، مبادله‌ی نظریات، اندیشه‌ها، تئوری‌ها و هم‌چنین پیدایش و گسترش آن‌ها را در بر می‌گیرد. زندگی معنوی جامعه به‌واسطه‌ی بازتاب روندهای اجتماعی، برخوردها و کشمکش‌ها، با زندگی مادی جامعه پیوند ناگسستنی دارد و بین آن با فعالیت‌های متنوع انسان‌ها، روابط متناسب و منطقی برقرار است.
| ▲ | ساختار شعور اجتماعی |
در این‌جا، ابتدا درباره‌ی ساختار شعور اجتماعی به‌عنوان پدیده‌ای که نسبت به زندگی جامعه استقلال نسبی دارد، تعریف روشنی به‌دست داده می‌شود تا به‌تبع آن زندگی معنوی جامعه خوب درک گردد.
از آن‌جا که شعور اجتماعی پدیده‌ای متنوع و از لحاظ تاریخی تغییرپذیر است، باید آن را از زاویه‌های مختلف مورد بررسی قرار داد. مطالعه‌ی این پدیده از دیدگاه کلی شامل سه جنبه‌ی اساسی تاریخی-ژنتیک (Historical-Genetic)، شناخت‌شناسی (Gnosiology) و جامعه‌شناسی (Sociology) است.
| ▲ | گونه‌های شعور اجتماعی |
شکل‌های اساسی شعور اجتماعی عبارتند از: آرمان سیاسی، شعور قضایی، اخلاق، مذهب، دانش، هنر و زیبایی‌شناسی و فلسفه. این شکل‌های آرمانی در حیات معنوی جامعه‌های بشری چون رنگین‌کمان، پرده‌های رنگارنگ ولی منظمی را تشکیل می‌دهند.
هر یک از شکل‌های شعور اجتماعی با حفظ ویژگی و رنگ خاص خود پاسخگویی نیازهای متنوع جامعه بوده و در حقیقت پیوندی هستند برای تنظیم روابط و سامان‌دادن وظایف ویژه‌ی بشری.
این شکل‌های شعور را باید نمونه‌ی روشنی از عناصر ساختمانی بالنسبه مستقل شعور اجتماعی دانست. بررسی ماهیت و ویژگی‌های رشد تاریخی آن‌ها، موضوع علم خاصی را تشکیل می‌دهد. چنان‌که شعور قضایی به‌موضوع تاریخ و تئوری حقوق، هنر و بخش‌های مختلف آن (نقاشی، موسیقی وغیره) به‌موضوع تاریخ هنر و نقد هنری، دانش به‌موضوع علم و تاریخ علم، آیین‌های مذهبی به تاریخ مذهب، دین‌شناسی و نقد دین، مکاتب فلسفی به‌موضوع تاریخ فلسفه وغیره مربوط می‌گردد.
تاریخ‌شناسی علمی تنها به‌بررسی شکل‌های مختلف شعور از طریق علوم اجتماعی اکتفا نمی‌کند، بلکه به‌عنوان علم تاریخی-اجتماعی پا را از این فراتر می‌نهد و شکل‌های شعور را بنا به‌موقعیتی که در نظام پدیده‌های اجتماعی دارند، مورد مطالعه قرار می‌دهد، و ویژگی‌ها، فونکسیون (عملکرد) اجتماعی و نقش آن‌ها را در زندگی و رشد جامعه آشکار می‌سازند.
| ▲ | آرمان‌گرایی |
آرمان‌گرایی (Idealism) یا ایدئالیسم اخلاقی (Ethical Idealism)، به‌معنای ستایش یا دنبال کردن اصول یا اهداف متعالی یا حقیقی و به تعبیر دیگر، پیگیری مصرانه «آرمان» یا «ایده‌آل» است.[] این مفهوم معمولاً در برابر واقع‌گرایی (Realism) قرار می‌گیرد که به‌معنای، پذیرفتن واقعیت و تسلیم‌شدن در برابر واقعیت‌هاست.[]
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پيوست‌ها
...
[▲] پی‌نوشت‌ها
...
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها │ جامعه‌شناسی │ جامعه‌شناسی اجتماعی │ روان‌شناسی اجتماعی
