|
خاستگاه نام افغان
فهرست مندرجات
◉ اشاره‌های پیشین به این منطقه
◉ نظریه‌های دیگر
◉ کاربرد مدرن
◉ يادداشت‌ها
◉ پی‌نوشت‌ها
◉ جُستارهای وابسته
◉ سرچشمه‌ها
.
خاستگاه نام افغان
واژه‌ی «افغان» تاریخی طولانی و پرفرازونشیب دارد و نظریه‌های گوناگونی درباره‌ی خاستگاه آن مطرح شده است. بر پایه‌ی تعریف دایرةالمعارف بریتانیکا، واژه‌های «پشتون»، «پختون»، «پتان» و «افغان» همگی به هویت قومی پشتون‌ها اشاره دارند. بااین‌حال، مطابق آخرین قانون اساسی افغانستان، این واژه به تمامی شهروندان افغانستان، فارغ از وابستگی قومی و تباری‌شان، اطلاق می‌شود.
نخستین اشاره‌ها به نام «افغان» در منابع کهن هندی و یونانی دیده می‌شود.
از دیدگاه ریشه‌شناختی، مورد تأیید بسیاری از پژوهشگران برجسته، بر این باور است که واژه‌ی «افغان» به‌وضوح از واژه‌ی سانسکریت «اَشوه‌کا» (Ashvaka) یا «اَشوه‌کان» (Ashvakan) مشتق شده است؛ نامی که در نوشته‌های آریانوس به‌صورت «آساکنویس» (Assakenois) ثبت شده است.
با این حال، نظریه‌های گوناگونی درباره‌ی خاستگاه واژه‌ی «افغان» مطرح شده است:
۱. نظریه‌ی هندویی (ریشه‌ی سانسکریت)
برخی از پژوهشگران، به‌ویژه زبان‌شناسانی که بر متون کهن هندی و یونانی تمرکز دارند، بر این باورند که واژه‌ی «افغان» ریشه در زبان سانسکریت دارد. مطابق این نظریه، «افغان» از «اَشوه‌کا» (Ashvaka) یا «اَشوه‌کان» (Ashvakan) مشتق شده است که در زبان سانسکریت به معنای «اسب‌سوار» است.
این واژه در منابع یونانی به‌صورت «آساکنویس» (Assakenois) ضبط شده و در نوشته‌های آریانوس (مورخ یونانی قرن دوم میلادی) به اقوامی اشاره دارد که در مناطق شرقی سرزمین‌های آریایی و شمال‌غربی هند (امروزه شامل مناطق افغانستان و پاکستان) سکونت داشتند. این اقوام به‌ویژه به مهارت‌های نظامی و سواره‌نظام خود شهرت داشتند، که ممکن است منشأ این نام با آن‌ها مرتبط باشد.
۲. نظریه‌ی ایرانی (ریشه‌ی فارسی باستان و اوستایی)
برخی از پژوهشگران این واژه را با زبان‌های ایرانی مرتبط می‌دانند و معتقدند که «افغان» ممکن است از واژه‌ی اوستایی «آپاکانا» (Apakāna) یا «اوه‌گانه» (Avagāna) گرفته شده باشد که به مردمانی در شرق سرزمین‌های آریایی اشاره داشته است.
در زبان فارسی میانه، ممکن است این واژه به شکل «ابگان» (Abgan) تغییر کرده باشد که در برخی منابع ساسانی به‌عنوان نام قومی ذکر شده است.
در کتیبه‌های شاپور یکم ساسانی (۲۴۰–۲۷۰ میلادی) نام قومی به‌صورت «ابگان» (Abgan) آمده که برخی، همچون مارتین سپرینگلینگ (Martin Sprengling)، زبان‌شناس آمریکایی، در کعبه زرتشت، آن را با واژه‌ی «افغان» مرتبط می‌دانند.
۳. نظریه‌ی سامی (ریشه‌ی عبری-عربی)
برخی منابع تاریخی، به‌ویژه نوشته‌های قرون وسطایی اسلامی، ریشه‌ی واژه‌ی «افغان» را به اقوام سامی منسوب می‌کنند:
ابوالفضل علّامی در کتاب «اکبرنامه» (سده‌ی شانزدهم میلادی) اشاره می‌کند که افغان‌ها از نسل یکی از ده طایفه‌ی گمشده‌ی بنی‌اسرائیل هستند و نام «افغان» از یکی از اجداد این قوم گرفته شده است. به‌هرحال، این دیدگاه بیشتر به‌عنوان یک فرضیه تاریخی مطرح شده است و شواهد علمی و زبان‌شناختی دقیقی که به‌طور قطع این نظریه را تأیید کنند، وجود ندارد.
در کتاب «تاریخ فرشته» نیز ادعایی مطرح شده است که واژه‌ی «افغان» به‌معنای «سروصدا»، «داد و فریاد» یا «هیاهو» است. این ادعا نیز یک اشتباه آشکار زبان‌شناسی است؛ زیرا واژه‌ی «افغان» (معرب «ابگان») هیچ‌گونه ارتباط معنایی با واژه‌ای هم‌صدای «افغان» به‌معنای «فغان و داد و فریاد» ندارد. این اشتباه عمدتاً ناشی از شباهت آوایی میان این واژه‌ها است و باید از نظر زبان‌شناسی تصحیح گردد.
۴. نظریه‌ی مرتبط با سکاها و اقوام کوچ‌نشین آریایی‌تبار
برخی پژوهشگران واژه‌ی «افغان» را با اقوام سکاها (یکی از شاخه‌های هندواروپایی یا آریاییان باستان) مرتبط می‌دانند. این نظریه بر این باور استوار است که افغان‌ها از اخلاف سکاها هستند و نام آن‌ها ممکن است از یک اصطلاح سکایی یا تخاری گرفته شده باشد.
این پژوهشگران در مطالعات خود به بررسی مهاجرت‌های آریایی‌ها به آسیای میانه و افغانستان پرداخته‌اند و پیشنهاد کرده‌اند که برخی از نام‌ها و واژه‌ها، از جمله «افغان»، ممکن است از زبان‌های سکایی یا تخاری به‌وجود آمده باشد.
با این حال، امروزه این دیدگاه با تردید مواجه است و تحقیقات ژنتیکی و باستان‌شناسی نتایج پیچیده‌تری را نشان داده‌اند که نشان می‌دهند هویت قومی افغان‌ها نتیجه ترکیبی از چندین عامل تاریخی و فرهنگی است.
...
***
[▲] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانش‌نامه‌ی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
