آريايی‌ها (اقوام هندوايرانی) که شاخۀ شرقی اقوام هندواروپايی بودند، ابتدا در شمال افغانستان و جنوب تاجيکستان می‌زيستند. اما رفته رفته به جنوب هندوکش و شمال غرب هندوستان و سپس به ايران کنونی مهاجر شدند. بنابراين، اين گستره عظيم که بعدها، به‌عنوان سرزمين‌های آريايی، "آريانا"، "ايران" و در سدۀ بيستم توسط خاورشناسان غربی "ايران بزرگ" نام گرفت، پيشينۀ فرهنگ و تمدن آن به چندين هزار سال می‌رسد. به‌همين دليل، اين گستره عظيم فرهنگی - تمدنی که از لحاظ سياسی کشورهای مختلف را در خود جا داده است، از دير باز تا کنون دارای زبان‌ها و گويش‌های گوناگون بوده است. اكنون نيز زبان‌ها و گويش‌های گوناگونی در افغانستان، تاجيکستان، ازبکستان، ترکمنستان، پاکستان و ايران کنونی به‌كار می‌روند كه بعضی از آن‌ها ريشه‌ی آريايی (هندوايرانی) ندارند و حتی جزو زبانهای هندواروپايی هم به‌شمار نمی‌آيند. اما زبانی كه اغلب مردمان اين حوزه فرهنگی - تمدنی، در حال حاضر به آن سخن می‌گويند و زبان رسمی سه كشور افغانستان، تاجيکستان و ايران کنونی است، زبان فارسی دری است. اين زبان جزو شاخۀ ايرانی[۱] زبانهای آريايی (هندوايرانی) به‌حساب می‌آيد. به‌هر حال، تمامی زبانهای آريايی (هندوايرانی) و شاخه‌های آن جزو زبانهای هندواروپايی هستند که با گذر زمان تکامل پيدا کرده و خود به زيرشاخه‌های مختلف تقسيم شده‌اند.
[↑] زبانهای باستانی (از حدود ۴٠٠٠ تا ٢۵٠٠ سال پيش)
زبانهای آريايی (زبانهای هندوايرانی) در عهد باستان كه تا حدود ۲۵۰۰ سال پيش استفاده می‌شدند، امروزه به‌طور کلی به دو دسته هندی و ايرانی تقسيم می‌شوند. بهترين نمونه زبانهای هندی، همان زبان ودايی است که با خط سانسکريت به نگارش آمده بود. اما زبانهای باستانی ايرانی به دو شاخۀ شرقی و غربی دسته‌بندی می‌شوند. کهن‌ترين نمونه شاخۀ شرقی زبانهای کهن ايرانی، زبان اوستايی (زبان كتاب اوستا) است. شاخۀ غربی اين زبان‌ها نيز به دو دسته شمالی و جنوبی تقسيم می‌شود. زبان مادی جزو دسته شمالی و زبان پارسی باستان (زبان هخامنشی) جزو دسته جنوبی می‌باشد.
[↑] زبانهای ميانه (از حدود ۱۵٠٠ تا ٢۵٠٠ سال پيش)
اين زبان‌ها در حدود ۲۰۰۰ سال پيش گفتگو می‌شده‌اند و به دو دسته شرقی و غربی تقسيم می‌شوند.
زبانهای سغدی، خوارزمی، تخاری و سكايی جزو زبانهای ايرانی ميانه شرقی به‌حساب می‌آيند كه در افغانستان و آسيای مرکزی استفاده می‌شده‌اند.
زبانهای ايرانی ميانه غربی، "پهلوی" نام دارد كه نوع شمالی آن به پهلوی شمالی يا پارتی و نوع جنوبی آن به پهلوی ساسانی يا پارسی ميانه معروف است که بيشتر در ايران کنونی کاربرد داشت.
[↑] زبانهای نو (از حدود ۱۵٠٠ سال پيش تا کنون)
اين زبان‌ها از حدود ۱۵۰۰ سال پيش تا كنون رواج داشته‌اند و به دو دسته‌ی شرقی و غربی تقسيم می‌شوند.
زبان پشتو، شغانی، زبانهای پاميری، پشه‌يی، نورستانی و آسی جزو دستۀ شرقی زبانهای ايرانی نو هستند كه در افغانستان و آسيای مرکزی صحبت می‌شوند.
زبانهای دستۀ غربی ايرانی نو، اکثراً در ايران کنونی گوينده دارند، به دو شاخۀ شمالی و جنوبی بخش می‌شوند كه نوع شمالی آن كردی، گيلكی، مازندرانی، بلوچی و تالشی است و نوع جنوبی آن لری، زرتشتی يزد و كرمان و لاری است.
در اين ميان، زبان فارسی دری که خاستگاه نخستين آن، بلخ در کشور افغانستان است، کاملاً از اين دسته‌بندی‌ها مستثنی است؛ زيرا در هر دو بخش شرقی و غربی سرزمين‌های آريايی يکسان گوينده دارد.
[٢]
[٣]
[۴]
[۵]
[٦]
[٧]
[٨]
[۹]
[۱٠]
[۱۱]
[۱٢]
[۱٣]
[۱۴]
[۱۵]
[۱٦]
[۱٧]
[۱٨]
[۱۹]
[٢٠]
[٢۱]
[٢٢]
[٢٣]
[٢۴]
[٢۵]
[٢٦]
[٢٧]
[٢٨]
[٢۹]
[↑ ] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهديزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- برای ابهام‌زدايی کاربرد واژۀ "ايرانی" در اين مقاله، لازم به توضيح است: زمانی که در سال ۱۹۳۵ ميلادی (۱۳۱۳ خورشيدی)، رضا شاه برای خوشامدگويی به رژيم مقتدر نازی، اقدام به تغيير نام رسمی کشور ايران کنونی، "از پارس به ايران" کرد، با اين اقدام، يعنی اطلاق نام "ايران" از کل به جز، واژه‌های "ايران" و "ايرانی" دچار تحول معانی شدند. چنان که همه می‌دانند، در گذشته، "ايرانی" تنها مفهوم "قوم آريايی" داشت، اما پس از اين زمان، ايرانی بيشتر به مفهوم جديد "ملت ايران کنونی" يا "چيزی که منسوب به ايران کنونی باشد"، به کار گرفته شد! اين کاربرد مشترک واژۀ ايرانی برای دو مفهوم کاملاً متفاوت "قوم آريايی" و "ملت ايران کنونی"، سبب ابهام تاريخی گرديده است. اما منظور ما در اينجا، ناگزير به پيروی از نام‌گذاری‌های علمی دانشمندان غربی، همان مفهوم گذشته يعنی "قوم آريايی" است نه "ملت ايران کنونی".
[۲]-
[۳]-
[۴]-
[۵]-
[۶]-
[٧]-
[۸]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱۲]-
[۱۳]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱۶]-
[۱٧]-
[۱۸]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[٢۱]-
[٢۲]-
[٢۳]-
[٢۴]-
[٢۵]-
[٢۶]-
[٢٧]-
[٢۸]-
[٢۹]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بيرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
□
□
[برگشت به بالا] [گفت و گو و نظر کاربران در بارۀ مقاله]
