- زادگاه و آرامگاه زرتشت
- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
[زرتشت] [زادگاه زرتشت]
آنچه در زير می‌آيد، بخشی از برگردان از زبان انگلیسی به زبان پارسی گفتگوی است، که بانو سفیاهلم خبرنگار بی‌بی‌سی در روز یکم اکتبر ٢٠٠٧، با آقای دکتر خسرو خزاعی انجام داده است.
[↑] زادگاه و آرامگاه زرتشت
☐ می‌دانیم که چند سال است دوباره زرتشت و آئین او در میان قشرهای گوناگون مردم مطرح شده و در حال گسترش است. در این باره باز در آینده نزدیک گفتگو خواهیم کرد. ولی آنچه که امروز می‌خواهم امروز با شما در ميان بگذاريم، اين نکته درخور نگرش است که میان چند کشور درگیری فرهنگی به وجود آورده است و آن درباره مکان زادگاه و آرامگاه زرتشت می‌باشد.
■ آنچه که شما به ميان می‌کشيد، با اینکه بسیار ارزشمند است، اما هنوز در پرده ابهام مانده و تا کنون کسی پاسخ قانع کننده یا همگان‌پسندی را برای آن پیدا نکرده است. یکی از مهمترین دلایل آن مسئله سیاسی است که در درازای این مصاحبه خواهیم دید. از دیدگاه تاریخی و پژوهشهای گوناگون که در دوران نوین انجام شده چند نظريه وجود دارد که مهمترین آنها را در اين جا یادآوری می‌کنم:
نخستین نظریه که برخاسته از منابع و نوشتارهای زمان ساسانیان است زادگاه زرتشت را در باختر ایران یعنی در آذربایجان که به آن اتروپاتان می‌گفتند می‌نامد. یا گاهی در کردستان که سرزمین مادها بوده می‌شمارد. اگرچه در گذشته چندی از زرتشت‌شناسان این نظریه را پذیرفتند ولی با گذشت زمان و پژوهشهای زبان‌شناسی، امروز همگی به این نتیجه رسیده‌اند که زبان زرتشت و لهجه آن که بوسیله کتاب "گاتها" بما رسیده متعلق به منطقه‌ای بوده که امروز میان خراسان، شمال غربی افغانستان، جنوب تاجیکستان، جنوب ازبکستان و جنوب ترکمنستان واقع شده است. نظریه زادگاه زرتشت در آذربایجان زمانی درست شد که مرکز تصمیم‌گیری و قدرت ساسانیان به باختر ایران یعنی به آذربایجان و کردستان منتقل گردید و سیاست آن زمان ایجاب می‌کرد که چنین ادعايی ساخته شود.
☐ این مناطقی را که شما نام بردید بسیار وسیع و گسترده است. آیا دیدگاه‌های دقیق‌تری در این رابطه وجود دارد؟
■ تمام این مناطقی را که نام بردم، همگی در آسیای مرکزی واقع شده‌اند. این کشورها در زمان زرتشت بخشی از سرزمینی را تشکيل می‌دهند که به آن "سرزمین آریایی‌ها" می‌گفتند. امروز این سرزمین‌ها به کشورهای گوناگون با مرزهای سیاسی شناخته شده‌ای تعلق دارند که از دیدگاه من باید زادگاه و آرامگاه دقیق زرتشت را در آنها جستجو کرد و در این رابطه به دومین نظریه می‌پردازم.
دومین نظریه در اين درباره استان بلخ است که در شمال غربی افغانستان واقع شده است. می‌دانیم که بلخ یا "باختران" منطقه‌ای بسیار کهن و یکی از بزرگترین مراکز فرهنگی جهان باستان بوده است. همچنین می‌دانم که شاه این منطقه، ویشتاسپ در زمان زرتشت یکی از مهمترین پشتیبانان زرتشت بود که برای گسترش آئین او کوشش بسیار کرد و زرتشت از او بارها در سرودهای خود گاتها، به نیکی یاد کرده است. پس احتمال بسیار زیادی دارد که زرتشت که مورد حمایت نیرومند این پادشاه واقع شده بود و بوسیله او می‌توانست اندیشه و فلسفه خود را میان مردمان گسترش دهد. در همین سرزمین هم یعنی بلخ نیمه دوم زندگی خود را گذرانده و در همان سرزمین هم به زندگی جاوید پیوسته است.
اگر این فرضیه را درست بگیریم پس باید برای شخصيتی این چنین مهم یعنی زرتشت که شاه از پيروان او شده بود آرامگاهی درخور این چنین شخصی ساخته شده باشد.
پس این آرامگاه یا بازمانده‌های آن در کجاست؟ آيا در نقطه‌ای از بلخ واقع شده است؟ این موضوع نزديک به ۵٠ سال است که نظر بسیاری از پژوهشگران را به خود جلب کرده است.
در استان بلخ شهری وجود دارد به نام مزارشریف که بزرگترین شهر شمال غربی افغانستان و مرکز استان بلخ می‌باشد. در این شهر در روزگار کهن آرامگاهی وجود داشت که بسیار مورد احترام مردمان سرزمین آریایی‌ها بود. می‌گفتند که این آرامگاه، آرامگاه مرد مقدسی است که هزاران سال پیش می‌زیسته است. این آرامگاه سده‌ها بود که مکانی برای زیارت مردمان شده بود، بدون اینکه نامی از این شخص مقدس که آرامگاه به نام او ساخته شده بود، برده شود. در سده دوازده میلادی یعنی ۵٠٠ سال پس از حمله و تسخیر ایران و مناطق آسیايی مرکزی بوسيله عربها، یک ملای مسلمان گمنامی در شهر مزار شریف، ناگهان خوابی می‌بیند. او خواب می‌بیند که مکان این آرامگاه مزار امام علی، یعنی امام یکم شیعیان است! مردم عامی و خرافه‌پرست هم بدون اینکه در جستجوی دلیلی برای اين ادعای شگفت‌آور باشند هجوم می‌آورند و این آرامگاه را بازسازی می‌کنند و آن را مزار علی می‌نامند و از آن بزرگترین مرکز زیارت در افغانستان درست می‌کنند.
با اینکه امروز تمام مسلمانان جهان می‌دانند که مزار علی در شهر نجف در جنوب عراق واقع شده ولی مردم به این منطقه با سرسختی به این باورند که این مزار علی است، با اینکه هیچ دلیلی هم که بر روی خرد، یا دانش یا پژوهشهای تاریخی واقع شده باشد که این ادعا را تایید کند وجود ندارد. بر عکس با یک نگاه سطحی می‌توان به دروغ بودن این ادعا پی برد.
مکانی که امام علی در عربستان کشته شد، تا شهر مزار شریف در افغانستان بیش از ٣٠٠٠ کیلو متر مسافت دارد. چگونه آنها توانستند پیکر دو نیمه شده علی را با وسائل آن زمان یعنی شتر و خر و اسب در گرمای شدید کویرها و کوههای بدون راه به مزار شریف بیاورند و اصلا برای چی و به چه دلیل؟!! امام علی که خانواده‌ای در افغانستان نداشت، بازمانده‌ای در آن دیار نداشت که بدن بیجان او را ٣٠٠٠ کیلو متر را با شتر و اسب و الاغ به شهر مزار شریف ببرند.
بنابراین این دروغ بزرگ ٨٠٠ سال است، یعنی از سده ۱٢ تا به امروز، ادامه دارد. پس اگر این آرامگاه، که آرامگاه علی نیست، آرامگاه کیست؟ همان گونه که گفتم ۵٠ سال است که پژوهشگران احتمال قوی می‌دهند که این آرامگاه، آرامگاه زرتشت است. ولی برای مطمئن شدن باید به کاوش‌های باستان‌شناسی و تاریخی پرداخت.
☐ در افغانستان این آرامگاه مقدس‌ترین آرامگاه برای مردم است یک کاوش باستان‌شناسی و یا پژوهش علمی به طغیان و شورش تبدیل خواهد شد و طالبان بزرگترین بهره سیاسی را خواهند برد.
■ دقیقا همان گونه که در آغاز این مصاحبه گفتم مساله آرامگاه یا زادگاه زرتشت یک مساله سیاسی و فرهنگی است حتی در کشورهایی که طالبان وجود ندارند اين دشواری وجود دارد.
☐ نظریه‌های دیگری در این زمينه چیست؟
■ دو سال پیش باستان‌شناس روسی ویکتور سری یانیدی با حفاری‌هایی در جنوب ترکمنستان در استان مرو که در گذشته آن را مرگوش یا بعدا مرجانا می‌نامیدند و مانند بلخ يکی از مراکز بزرگ فرهنگی آن زمان‌های دوردست بود اعلام کرد که این منطقه زادگاه زرتشت و نخستین جایگاهی است که زرتشت پيام خود را اعلام کرده. او اين نظریه را برپایه کشف چند نيایشگاه زرتشتی و آتشکده مربوط به 3000 پيش از ميلاد مسيح، که دارای مکان برگزاری مراسم هم بودند اعلام کرد.
البته در این مورد باید چشم براه پژوهشهای بيشتری در این منطقه شد.
من مطمئن هستم که با شور شيفتگی بسيار که در باره آئين زرتشت بوجود آمده زادگاه و آرامگاه زرتشت هم بزودی پيدا خواهد شد.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: برگردان اين گفتگو برای دانشنامهی آريانا توسط مهديزاده کابلی از وب سايت شاهنامه و ايران رونويس شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- دکتر خسرو خزاعی، زادگاه و آرامگاه زرتشت، وب سايت شاهنامه و ايران
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ وب سايت شاهنامه و ايران
[برگشت به بالا]
