- منطقه جنوب‌غربی ایران
- غرب و شمال‌غربی ایران
- فلات مرکزی ایران
- فلات مرکزی، شمال‌شرقی و سایر بخشهای ایران
- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
[↑] منطقه جنوب‌غربی ایران
در منطقهی "دهلران" در نزدیک رودخانهی "مِهمه"، پنج تپهی باستانی واقع شدهاند که یکی از آنها تپهی "موسیان" است که برای نخستین بار در سال ۱٣٠۹ خورشيدی (۱۹٣٠ میلادی) گمانه زنی شد و دیگری، تپهی "علی کش" است که حفاری در آن در سال ۱٣۴٠ (۱۹٦۱میلادی) انجام گرفت.
این تپه برای دومین بار در سال ۱٣۴٢ (۱۹٦٣ میلادی) حفاری شد و سه دورهی فرهنگی - از آغاز دورهی نوسنگی تا پایان دورهی استقرار کامل در روستاها - در آن تشخیص داده شد که خود یکی از محلهای باستانی است که میتوان مراحل مختلف تحول و تغییرات فرهنگی را از گردآوری غذا تا تولید غذا در یک محل، در آن مورد مطالعه قرار داد.
ساکنان اولیهی این محل را شبانانی تشکیل میدادند که در فصل مناسب سال از ارتفاعات لرستان برای برداشت محصولات نباتی خودرو، به گوشهی شمالی دشت خوزستان سرازیر میشدند. این تازهواردان در خانههای تک اتاقی به سر میبردند که دیوارهای آن را از سله میساختند و پس از چرای احشام خود و برداشت غلات خودرو منطقه، هنگام آغاز فصل گرما به ارتفاعات لرستان برمیگشتند، این دوره را "بز مرده" نامیدهاند.
در دورهی بعد یعنی، دورهی "علی کش" ساکنان این محل علاوه بر گردآوری غلات و حبوبات خودرو منطقه، به شخم زمین میپرداختند و در کشت زمینهای کشاورزی، فعالیتهای محدودی داشتند. اینان، همانند مردم دورهی "بز مرده" هنگام فرارسیدن فصل گرما منطقه را ترک میکردند. مردم دورهی "علی کش" در خانههایی زندگی میکردند که دیوارهای آن از سله ساخته میشد و بیش از یک اتاق داشت، و در حیاط منزل، اجاق نیز برای تهیه غذا میساختند. مردگان خود را داخل روستا و زیر کف مناطق مسکونی همراه با وسایل شخصی درگذشته دفن میکردند.
مردم دورهی "علی کش" - همانند دورهی پیش - ظروف خود را از سنگ می‌تراشیدند و از سنگ و چوب و استخوان ابزار مورد نیاز را تهیه میکردند. در این دوره، سفال هنوز تولید نشده بود. مردم دورهی "علی کش" در آخرین مرحلهی گردآوری و ذخیرهی غذا و نخستین مراحل تولید کامل غذا و استقرار دایم در روستاها زندگی میکردند.
سومین دورهی فرهنگی مشخص شده در "علی کش"، به نام "محمد جعفر" نامیده شده است. آنان مردمی کشاورز و دامدار بودند و در روستایی که منازل آن را با چینه میساختند، به سر میبردند و از ظروف سادهی سفالی استفاده میکردند.
این چنین وضعیت لایههای فرهنگی، که در ایران مورد بررسی قرار گرفته است، و هر سه مرحلهی نوسنگی که میتوان در یک محل مورد مطالعه قرار داد، شاخص چگونگی تغییرات فرهنگ دورهی نوسنگی در خاور نزدیک و میانه میباشد.
در خوزستان و جنوب غربی ایران، نقاط باستانی دیگری نیز مورد بررسی قرار گرفتهاند که آثار بدست آمده از آنها، قابل مقایسه با آثار به دست آمده از «علی کش» هستند که عبارتند از:
- "چغابنوت" در کنار رود خانه دز
"چغامیش" در جنوب دزفول
"بنه فاضلی" در دو کیلومتری شمال چغامیش
تپهی "جعفرآباد" در کنار رودخانه شائور در سه کیلومتری شمال شوش در کنار جاده اندیمشک به اهواز
تپههای "بند بال"، "بوهلان"، "جوی" در اطراف تپهی جعفرآباد و خود تپه باستانی "شوش"، (قسمت آکروپل آن)
در دهلران نیز علاوه بر موسیان و علی کش، تپههای باستانی دیگری مانند:
"چغا سفید"، "چغا سرخ"، "مِهمه"، "خزینه" و "بیات" مراحل پیشرفتهتر استقرار دایم در روستاها و دوران نوسنگی با تولید غذا و استفاده از سفال را معرفی مینمایند.
در چشمه ماهی "هفت تپه" نیز، آثار دوران نوسنگی شناسایی شده است.
تپهی "تولایی"، تپهی "ابوفندوا" و تپهی "قبرشیخان" از دیگر محلهای باستانی معروف دوران نوسنگی در جنوب غرب ایران هستند.
[↑] غرب و شمال‌غربی ایران
در غرب ایران که از نظر مطالعات باستان‌شناسی گاهی نیز به آن منطقهی ابرسن (زاگرس) گفته میشود، آثاری از ادوار مختلف تغییرات و تحولات فرهنگی دورهی نوسنگی در ایران را میتوان مورد بررسی و مطالعه قرار داد.
در حدود ٦٠ کیلومتری کرمانشاه در هولیان (هُـلیلان)، تپهی "گوران" مورد بررسی و حفاری قرار گرفته است که در آن ٢۱ لایهی باستانی تشخیص داده شد و از دو لایهی زیرین - گرچه چند پیکرک گلی پیدا شد - ولی سفال یافته نشد.
نخستین نمونهی بقایای معماری که عبارت بودند از چند پاره‌ی دیوار گلی از لایهی ۱٦ به‌دست آمد. گاهی پس ِدیوارها را با سنگ ساخته بودند و دیوارها و کف برخی از بخشهای بنا را با کاهگل اندود کرده بودند.
نخستین ساکنان تپهی "گوران" در کلبههایی به‌سر میبردند که دیوارهای آنها را با تنهی درختان میساختند و سپس روی آن را با گل اندود میکردند. این ساکنان، زندگی کوچ روی داشتند. نخستین نمونهی سفال از لایهی ۱۹ به‌دست آمد که بسیار ساده و خشن بود. همزمان با استفاده از این نوع سفال، از نوع دیگری سفال که دارای نقوش سادهی هندسی بود نیز استفاده میشد.
با توجه به‌نوع معماری دو لایهی نخست تپهی "گوران" به‌نظر میرسد که ساکنان نخستین "گوران" را کوچ‌نشینان منطقه تشکیل میدادند که فقط مدت کوتاهی در محل به‌سر میبردند و در فصل نامناسب سال، به‌سایر نقاط کوچ میکردند.
از دیگر نقاط باستانی غرب ایران، تپههای "سراب" و "آسیاب" میباشند. این تپهها در حدود ٦ کیلومتری شمال شرقی کرمانشاه واقع شدهاند.
به نظر میرسد که ساکنان تپهی "آسیاب" در تولید غذای مورد نیاز خود دخالت چندانی نداشتهاند. این ساکنان، خانههای مدوری داشتند که قسمتی از آن را در زمین میکندند.
ولی، بقایای به دست آمده از تپهی "سراب" نمایانگر یک زندگی روستایی ابتدایی است که ساکنان آن صنعت سفالگری نداشتند اما به تدریج به این فن دست یافتند.
تپهی دیگری که در نزدیکی این دو محل واقع شده است و به نام "سیابید" خوانده میشود، مرحلهی استقرار کامل در روستا را همراه با تولید غذا معرفی می‌نماید. در حدود ۱٠ کیلومتری غرب شهر "هرسین" و در کنار جادهی ارتباطی هرسین - کرمانشاه، تپهی باستانی "گنج دره" قرار دارد که حفاری آن در سال ۱٣۴۴ (۱۹٦۵ میلادی) آغاز و در سالهای ۱٣۴٦ و ۱٣۵٣ نیز ادامه یافت و در نتیجهی این حفریات، پنج دوره استقرار مشخص شد.
کهنترین قطعهی سفال دوران نوسنگی که در ایران به دست آمده، از پایینترین طبقهی استقرار تپهی "گنج دره" یافت شده است.
قدمت این قطعهی سفال که دارای خمیری به رنگ خاکستری تیره و در حراراتی کم پخته شده است، با استفاده از تعیین قدمت آثار با روش موسوم به کربن ۱۴، در حدود ٨۴۵٠ سال پیش از میلاد تعیین شده است. آثار معماری قدیمیترین طبقه استقرار را، حفرههای کوچک مدوری تشکیل میدهند که در زمین کنده شدهاند.
طبقات استقرار بالاتر، شامل خانههایی است با اتاقهای مستطیلی شکل و بدون پی سنگی که سطح دیوار و کف آنها با کاهگل اندود شده بود. به طور کلی، "گنج دره" تپهای است که مراحل نخستین استقرار دایم در روستاها را در غرب ایران نشان میدهد.
یکی دیگر از محلهای باستانی غربی ایران که همانند تپههای "سراب" و "آسیاب" و "سیابید" و "گنج دره" نشاندهندهی حضور انسان در دورهی نوسنگی در غرب ایران هستند، تپهی "عبدالحسین" است که گزارش حفریات در آن اخیرا منتشر شده است. این تپه در ٦۵ کیلومتری شرقی تپهی "گنج دره" واقع شده است.
علاوه بر "سه گابی" یکی دیگر از نقاط باستانی واقع در غرب ایران که باید در ارتباط با دورهی استقرار دایم در روستاها مورد مطالعه قرار گیرد، "گودین" تپه است که در نزدیکی کنگاور و در کنار رودخانهی "گاماساب" (گاماس آب) قرار گرفته است. آثار دوران نوسنگی در این تپه (دورهی هفتم) از دو گمانهی آزمایشی که در سال ۱٣۴۴ (۱۹٦۵ میلادی) حفر گردید به دست آمده است.
ساکنان دوران نوسنگی در تپهی "گودین" در خانههایی میزیستند که دیوارهای آن را با چینه میساختند و از ظروف سادهی سفالی و سنگی استفاده میکردند. تاریخی که برای دوران نوسنگی "گودین" (دورهی هفتم) پیشنهاد شده است، بین ٧۵٠٠ تا ٧٠٠٠ سال پیش است.
در نهاوند نیز "تپه گیان" و "تپه جمشیدی" آثار دوران نوسنگی را مینمایند.
در کردستان در نزدیکی تپهی باستانی "زیویه" محلی به نام تپهی "سیوان" مورد مطالعه قرار گرفته است و در نتیجهی حفاری دو گمانه آزمایشی کوچک، مشخص شده که این محل معرف دوران نوسنگی و استقرار کامل در روستاها همراه با تولید غذا و استفاده از سفال است.
در شمال غربی ایران، در جنوب دریاچهی اورمیه در دره "سولدوز"، حفریاتی در چندین تپه باستانی انجام شد که آثار به‌دست آمده از "حاجی فیروز" معرف مرحله‌ای از دورهی نوسنگی است که ساکنان آن با کشاورزی و دامداری غذای مورد نیاز خود را تامین میکردند و دارای ظروف سفالی متنوع از نظر شکل و کاربرد و تزیین بودند.
در این دوره، سه محل باستانی مراحل مختلف فرهنگی، از استقرار دایم در روستاها در هزارهی ششم پیش از میلاد تا آغاز استقرار در شهرها در هزارهی چهارم پیش میلاد، را معرفی می‌کنند که به‌ترتیب از قدیم به جدید، آثار هر دوره از تپههای "حاجی فیروز"، "دالما" و بالاخره "پیزدلی" به‌دست آمده‌اند.
تپهی "حاجی فیروز" که به‌صورت برجستگی کوچکی در دو کیلومتری تپهی "حسنلو" در درهی سولدوز در جنوب دریاچهی ارومیه و شمال شرقی "نقده" واقع شده است، برای نخستین بار در سال ۱٣٣٧ (۱۹۵٨ میلادی) حفاری شد.
ساکنان تپهی "حاجی فیروز"، خانههای خود را که به‌صورت اتاقهای منفرد با تقسیماتی داخلی بود، با خشت‌های نامنظمی میساختند که با دست به آنها شکل داده بودند و دیوارها و کف اتاق‌ها را با کاهگل اندود میکردند.
مردگان خود را در داخل روستا و گاهی در گوشهی اتاقهای اصلی دفن میکردند و هدیه‌های همراه جساد را در گور قرار میدادند.
هر خانه متشکل از یک اتاق مستطیل شکل بود که با یک دیوارک داخلی به دو بخش تقسیم میشد. این خانه، هم محل زندگی و استراحت بود و هم محل انجام کارهای روزانه از قبیل آماده کردن غذا و طبخ آن. به همین علت در قسمتی که برای کارهای روزانه اختصاص یافته بود، اجاق برای طبخ غذا و ایجاد گرما و انبارهای کوچک برای ذخیرهی مواد خوارکی مورد مصرف، تعبیه میشد.
درمیان سفال‌‌های به‌دست آمده از تپهی «حاجی فیروز»، قطعاتی از نوع سفالی که به‌اصطلاح "سینی پوست کنی" نامیده می‌‌شوند به‌دست آمد که به‌نظر میرسد از آنها برای طبخ نان استفاده میکردند.
از دیگر محلهای باستانی در شمال غربی ایران که آثار به دست آمده از آنها معرف دوران نوسنگی میباشد، میتوان از "یانیک تپه" واقع در شمال شرقی دریاچه ارومیه و "اهرنجان" واقع در دشت سلماس در گوشهی شمال غربی دریاچهی ارومیه نام برد.
با توجه به بررسی اجمالی که به آن اشاره شد، به نظر میرسد که در غرب ایران (در گستره‌‌ای از جنوب غربی و دشت خوزستان تا شمال غربی و دشت سلماس در راستای رشته کوه‌‌های ابرسن (زاگرس) میتوان مراحل مختلف گونه‌‌گونی (تطور) فرهنگی در دوران نوسنگی از جمع‌آوری غذا تا دورهی گردآوری و ذخیرهی غذا و از این دوره تا دورهی تولید غذا و سرانجام آغاز شهرنشینی، را در این زمان که تقریبا سه هزار سال از تاریخ فرهنگ انسان را شامل میشود و از حدود ۱٠,٠٠٠ سال تا ٧٠٠٠ سال پیش را در بر می‌‌گیرد، مورد بررسی دقیق قرار داد.
[↑] فلات مرکزی ایران (شامل ساحل جنوبی دریای مازندران)
مطالعات باستان‌شناسی در منطقهی فلات مرکزی ایران، نسبت به منطقهی غرب به‌ویژه جنوب‌غربی بسیار جدید است و سابقه‌‌ی آن به‌سال ۱٣٠۹ (۱۹٣٠ میلادی) میرسد.
تا قبل از حفریات دانشگاه تهران در دشت قزوین، آثار به‌دست آمده از تپهی "سیلک" (سـیـَلک) کاشان، شاخص ادوار مختلف دوران نوسنگی در فلات مرکزی ایران بود. ولی، با حفریات در دشت قزوین و مطالعات انجام شده پسین بر روی آثار به‌دست آمده از تپههای سه‌‌گانه‌‌ی "زاغه"، "قبرستان" و تپهی "سگزآباد" مشخص شد که تاریخ گونه‌‌گونی فرهنگ را در فلات مرکزی ایران از دوران نوسنگی تا میانه‌‌ی دورهی هخامنشی میتوان در این سه تپهی باستانی مورد مطالعه دقیق قرار داد.
تپهی "زاغه" در دو کیلومتری و نیمه جنوبی روستای حیدرآباد و در ٢٣٠٠ متری شمال شرقی تپهی "سگزآباد" در دشت قزوین واقع شده است. تپهی "سگزآباد" نیز در هشت کیلومتری شمال روستای "سگزآباد" از بخش "بویین زهرا" واقع شده است.
ساکنان تپهی "زاغه" در ابتدا منازل خود را از چینه بنا کردند و به تدریج با خشت‌‌هایی که با دست شکل داده شده بود، دیوار خانه‌‌ها را میساختند. کف و دیوار خانه‌‌ها را با کاهگل اندود میکردند. گاهی نیز دیوارها را با رنگ تزیین میکردند.
مردگان را در داخل روستا و همراه با هدیه‌‌ها دفن می‌‌نمودند. ظروف سفالی ساده و نقش‌دار به کار میبردند و غذای مورد نیاز را از کشاورزی و دامداری تامین میکردند.
ساکنان زاغه در حدود ٧٠٠٠ سال پیش، این روستا را ترک کردند و به محل دیگری رفتند. در فلات مرکزی ایران، محلهای باستانی دیگری نیز شناسایی شدهاند که از نظر فرهنگ با آثار به دست آمده از تپهی "زاغه" همزمان هستند.
مهم‌ترین این محل‌‌ها عبارتند از:
- "سیلک" کاشان،
"چشمه علی" نزدیک شهر ری در جنوب تهران
"قره تپه" شهریار
"اسماعیل آباد" ساوج بلاغ کرج
"پوئینک" وارمین
همچنین، در شرق تهران در "دلازیان" سمنان و "شیر ژیان" نزدیک تپهی "حصار" دامغان نیز آثار دو غار "کمربند" و "هاتو" واقع در ساحل دریای مازندران در هشت کیلومتری بهشهر نیز آثار دوران نوسنگی به‌دست آمده است.
هرچند گزارش حفریات "مهران‌آباد" ساوه هنوز منتشر نشده است و از "قمرود" فقط چند سطر اطلاع به‌صورت خبرنامه در دست است، ولی آثار این دو محل نیز معرف دوران نوسنگی فلات مرکزی هستند.
اخیرا نیز، در یک تپهی باستانی به نام تپهی "شغالی" واقع در پیشوای ورامین، آثار دوران نوسنگی حفاری شده است.
[↑] فلات مرکزی، شمال‌شرقی و سایر بخشهای ایران
در شمال شرقی ایران، آثار دوران نوسنگی در محلهای باستانی واقع در شمال شهرستان شاهرود نزدیک بسطام و نزدیک شاهرود و همچنین در دشت گرگان در دو محل «تورنگ تپه» و «یاریم تپه» شناسایی شدهاند.
در تپهی «سنگ چخماق» در کنار جادهی شاهرود به بسطام، آثار دوران نوسنگی به صورت خانههایی که دیوار آنها با خشت و چینه ساخته میشد و ساکنان خانه‌‌ها با کشاورزی و دامداری غذای مورد نیاز را تامین و از ظروف ساده سنگی و سفالی استفاده میکردند، شناسایی شده است.
نظیر چنین آثاری، از محل باستانی «خوریان» واقع در جنوب غربی شاهرود نیز به دست آمده است.
در سایر بخشهای ایران، از جمله کرمان در محل¬های باستانی «تل ابلیس» در درهی «مشیز»، «تپه یحیی» در درهی «سوغان»، نزدیک روستای دولت آباد نیز آثار دوران نوسنگی شناسایی شده است.
در جلگه‌‌ی مرودشت فارس نیز آثار به دست آمده از تپههای «گپ»، «جاری»، «نخودی»، «موشکی» و «باکون»، آثار این دوران مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است.
همچنین، در اطراف شیراز و کازرون نیز آثار دورهی استقرار در روستاها از محل‌‌هایی چون «جلیان»، «بیزدان»، «کوتاهی» و «کازرون» شناسایی شده است.
از دیگر محلهای باستانی که نشان دهنده‌‌ی دوران‌‌های مختلف فرهنگی در ایران هستند عبارتند از:
- ۱- "سه گردان" واقع در شمال غربی نقده در آذربایجان غربی.
٢- "تپه گرد" در یک کیلومتری جنوب شرقی دهکده‌‌ی "چله گاه" در بخش لردگان بهبهان.
٣- "تل تیموران" در یک کیلومتری غرب قصبه‌‌ی کوشک ارسنجان فارس.
۴- "تل شغا" نزدیک شیراز.
۵- منطقهی دماوند، بررسی سطحی آثار دوران سنگ.
٦- "تپه جمشیدی" در دشت خوا در دره نهاوند.
٧- "قلعه رستم" از توابع بخش لُردجان در ٨٢ کیلومتری جنوب غربی بروجن، بین دهکده سیله و جوانمردی.
٨- "غار کربوتا"، نزدیک دهکده تازه کند، با آثار دورهی نوسنگی.
۹- "غار غلاباد" بین بوکان و میاندوآب، با آثار دورهی فراپاینه سنگی.
۱٠- "غار مزدوران"، در مزدوران، نزدیک مشهد، با آثار دورهی نوسنگی.
۱۱- پنـاهـگاه ســنگی "ملهان" در جنـوب شــاپور (ســلماس) از دورهی نوســنگی.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهديزاده کابلی از کتاب "ايران پيش از تاريخ" که توسط دکتر صادق ملک شهميرزادی برشتۀ تحرير درآمده، از سايت اينترنتی پایگاه پژوهشی آریابوم بازنويس شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- ملک شهمیرزادی، صادق، ایران در دوران پیش از تاریخ، "آثار دوره نوسنگی در ایران"، پایگاه پژوهشی آریابوم
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ □ ملک شهمیرزادی، صادق، ایران در دوران پیش از تاریخ، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۸ خ
[برگشت به بالا] [گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله]
