- ايران در دوره پارينه سنگی
- ایران در دوره فرا پارینه‌سنگی
- ایران در دوره نوسنگی
- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
[↑] ایران در دوره نوسنگی
در پایان آخرین مرحلهی پارینه سنگی که قبلا دوران میان سنگی خوانده میشد و امروزه در نامیدن آن به فراپارینه سنگی توافق همگانی وجود دارد، دوران جدیدی آغاز شد که با تحولاتی که در صنایع و روش زندگی صورت گرفت، آن را دوران نوسنگی مینامند.
تمامی حوادث و اتفاقاتی که به‌وقوع پیوست تا انسان برای ادامهی حیات دست از جمعآوری غذا و شکارورزی و صید بردارد و با تولید غذا وارد مرحلهی نوینی از زندگی فرهنگی گردد، که ما امروز ادامهی آن را میگذرانیم، از همین دوران فرهنگی که اصطلاحا نوسنگی نامیده شده، آغاز گردید است.
این دوران در خاورمیانه و ایران زودتر از ۹٠٠٠ سال قبل شروع نشده است، در حالیکه در دیگر قسمتهای جهان گاهی چند هزار سال بعد از آن آغاز گردید.
در ایران حدود ۹٠٠٠ سال قبل، گروههایی از جوامع انسانی با استقرار در یک منطقه و در نهایت یک محل، دورهی کوچ دایم از منطقهای به منطقهای دیگر و از محلی به محلی دیگر را پشت سر گذاشتند و دورهی تولید غذا و سکونت در یک محل را آغاز کردند.
این دوران نسبت به سایر ادوار فرهنگی دارای چندین ویژگی است که از جملهی آنها تغییراتی است که در شکل ظاهری برخی از ابزارهای سنگی به‌وجود آمد تا عملکرد آنها را تغییر دهد و در جهت نیازهای فنی خود، آنها را به ابزارهای کارآمدتری تبدیل کند.
ابزارهای سنگی به‌سرعت تخصصی شدند. انواع تیغهها، خراشنده‌ها و رنده‌ها، اسکنه‌ها و مته‌ها برای کاربردهای خاص ساخته شدند و ابزارهایی خاص متناسب با تولیدات کشاورزی نیز، به آنها اضافه گردید. این گروه را بیشتر هاون‌های سنگی، دسته هاون‌ها، ساینده‌ها و ساتورهای سنگی برای خرد کردن ساقهی حبوبات و غلات و نظایر آنها، تشکیل می‌دادند.
دوران نوسنگی در ایران را میتوان به چند دورهی کوتاهتر بر اساس تحولات صنعتی ابزارسازی و یا نحوهی زندگی، تقسیم کرد. آنچه رایج بوده است، تقسیم این دوران به دو "دوره نوسنگی قبل از تولید و استفاده از سفال"، و "دوره نوسنگی توام با تولید غذا و استفاده از سفال" بوده است. این تقسیم‌بندی را اگر برای منطقهی محدود خاور نزدیک و خاورمیانه بتوان پذیرفت، با توجه به فرهنگ انسان در سطح جهان غیر قابل قبول است.
به‌عنوان مثال در ژاپن دورهی نوسنگی از حدود ده‌هزار سال قبل شروع شده و از همان آغاز با تولید سفال که به سفال نوع "جامون" (jamon) مشهور است، همراه بوده است. مردم دورهی جامون علاوه بر سفال، از ظروف سنگی و همچنین تیر و کمان نیز استفاده میکردند و در محوطه‌های کوچک به‌سر می‌بردند. این مردم غذای مورد نیاز خود را از طریق جمعآوری و شکار صید تامین میکردند. نخستین تولیدکنندگان غذا در حدود قرن سوم پیش میلاد در ژاپن از طریق کشت برنج به تامین نیازهای غذایی پرداختند که با دورهی "یایوی" (Yayoi) آغاز شد.
برای ایران در دوران نوسنگی، یعنی در دورانی که پایان آن استقرار کامل در روستاها و آغاز شهرنشینی است، نگارنده با توجه به مطالعات انجام شدهی انسانشناسی و باستان‌شناسی تقسیم‌بندی زیر را پیشنهاد کرده است:
- الف) دوره جمعآوری غذا
ب) دوره گردآوری و ذخیره غذا
پ) دوره تولید و استقرار در روستاها
به‌موجب این تقسیم‌بندی، دوران نوسنگی ایران با جمعآوری غذا و شکار صید، که ادامهی روش زندگی در دورهی فراپاینه‌سنگی است، ادامه پیدا کرد، ولی با این تفاوت که تحولات و تغییرات چشمگیری در فن ابزارسازی به‌وجود آمد. از ریز تیغهها به مراتب بیشتر از دوران قبلی استفاده میشد و ادوات سنگی تخصصی دیگری که در دوران قبلی سابقه نداشت، ساخته و به‌کار گرفته شد.
آثار این دوره در غارها و پناهگاههای سنگی در قسمتهای مختلف ایران، شناسایی شدهاند که آثار موجود در غارهای "علی تپه"، "هاتو" و "کمربند" مشخص‌ترین آنها هستند که تا کنون گزارش گردیدهاند.
در دورهی بعد، یعنی دورهی گردآوری و ذخیرهی غذا که گاهی نیز با تولید نوعی سفال ساده همراه بوده است، انسان علاوه بر جمعآوری و شکار و صید برای تامین غذای مورد نیاز فوری، قسمتی از برداشت خود را نیز به‌صورت ساده و ابتدایی برای مدت کوتاهی ذخیره میکرده است تپهی "گنج دره" در نزدیکی هرسین کرمانشاه و "تپه سراب" در شش کیلومتری شرق کرمانشاه، نمونههای از این دورهی فرهنگی را ارایه میکنند.
در دورهی بعدی که تولید غذا آغاز شد، انسان علاوه بر تولید بخش مهمی از نیازهای غذایی خود، موفق گشت تا با ایجاد سرپناههای ساده در معماری نیز قابلیتهای فرهنگی خود را ظاهر سازد و روستاهای کوچک موقت و در نهایت روستاهای دایمی را پدید آورد که خود مقدمهای بر شهر نشینی محسوب میشود.
در ایران، تمامی مراحلی را که انسان پیموده است تا از زندگی کوچ‌روی و خانه‌به‌دوشی دایمی به مرحلهی آغاز شهرنشینی وارد گردد، میتوان با استنادات و شواهد عینی حاصل از بررسیها و حفریات انسانشناسی مورد مطالعه قرارداد. چنین مطالعهای در سایر مناطق خاورمیانه به آسانی ایران امکان ندارد. با توجه به این مهم است که باید خاورمیانه و خاور نزدیک، منطقهای کلیدی برای بررسی تحولات فرهنگی انسان تصور کرد و آن را گاهواره و مهد فرهنگ و تمدن نامید.
با وجود تغییراتی که در هر دوره نسبت به دورهی پیش پدید میآمد، تمام یا جنبههایی از نحوهی فرهنگهای پیشین باقی ماندند که امروز با مطالعهی آنها میتوان با سابقهی فرهنگی برخی از گونه‌های فرهنگی انسان در خاور نزدیک نیز آشنا شد. به‌عنوان مثال، در تپه "گوران" در درهی هلیلان (هـُـلیلان) که در حدود ٦٠ کیلومتری جنوب کرمانشاه واقع شده است، باستان شناسان موفق به شناسایی چگونگی بقایای نخستین مرحلهی استقرار موقت در آن محل شدهاند که میتوان آن را پیشینهای بر زندگی کوچ روی تصور کرد.
در ایران که تاثیر ویژگیهای فرهنگی منطقهای و محلی در نحوهی ساخت ادوات و ابزارهای سنگی به‌دلیل چند گونگی وضعیت طبیعی و اقلیمی از دورهی پارینه‌سنگی جدی آغاز شده بود، در دوران نوسنگی با وضوح بیشتری قابل بررسی است. به‌همین دلیل، در بررسی ادوار مختلف دوران سنگی در ایران، تحولات فرهنگی هر منطقه باید به‌طور مستقل مورد بررسی قرار گیرد. در مطالعهی حاضر، فقط به‌صورت بسیار فشرده به‌تغییراتی که در دوران نوسنگی در مناطقی که پژوهشهای باستان‌شناسی آن مناطق بیش از سایر قسمتها صورت گرفته است، پرداخته خواهد شد.
اهم این مناطق عبارتند از: جنوب غربی ایران، غرب ایران، منطقه فلات مرکزی و شمال شرقی ایران.
متاسفانه، هنوز گزارش کامل حفریات و بررسیهای باستان‌شناسی انجام شده در سایر مناطق ایران منتشر نگردیده و اطلاعات موجود از حدود خبرنامههای کوتاه تجاوز نمی‌کند. به‌همین سبب، ارایه‌ی نمونههای مشخص از تحولات و تغییرات فرهنگی ایران در دوران نوسنگی به مناطقی در جنوب غربی و غرب، فلات مرکزی و شمال شرقی ایران در این مختصر محدود میباشد.
بنابراین، به اجمال ویژگیهای فرهنگی این دوران را در چندین محل باستانی فهرست‌وار نام میبریم.
در نقشهها نیز، محلهای تقریبی باستانی را که گزارش بررسی و حفریات آنها چاپ و منتشر شده است (هر چند به‌صورت خبرنامههای کوتاه) تعیین مینماییم.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهديزاده کابلی از کتاب "ايران پيش از تاريخ" که توسط دکتر صادق ملک شهميرزادی برشتۀ تحرير درآمده، از سايت اينترنتی پایگاه پژوهشی آریابوم بازنويس شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- ملک شهمیرزادی، صادق، ایران در دوران پیش از تاریخ، "ایران در دوره نوسنگی"، پایگاه پژوهشی آریابوم
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ □ ملک شهمیرزادی، صادق، ایران در دوران پیش از تاریخ، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۸ خ
[برگشت به بالا] [گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله]
