 |
|
عبدالحق بیتاب
فهرست مندرجات
- زندگی‌نامه
- نمونه‌ی شعر
- آثار
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
شاعران افغانستان شاعران زبان دری
صوفی عبدالحق بیتاب (زاده‌ی ۱٢٦۵ خ - درگذشته‌ی ۱٣۴٧ خ)، ملقب به ملک‌الشعرا، ادیب متصوف و شاعر غزلسرای افغانستان در قرن بیستم میلادی[۱] و استاد دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه کابل بود.
| ▲ | زندگی‌نامه |
 |
عبدالحق بیتاب، به‌سال ۱٣٠٦ هجری قمری[۲] (۱٢٦۵ خورشیدی) در قصاب کوچه، در جوار مسجد پل‌خشتی کابل زاده شد و همان‌جا پرورش یافت.[٣] پدرش عبدالاحد خان عطار بود و بیتاب هنوز بیش از هشت سال نداشت که پدرش درگذشت و سرپرستی او را دایی‌هایش ملا عبدالغفور آخندزاده و ملا عبدالله خان مرشد بر عهده گرفتند.[۴] بیتاب، فنون ادب و بلاغت و عربی، علوم عقلی اسلامی و هیئت را، ابتدا در خانواده و سپس نزد استادان شهر کابل فرا گرفت، و خود از سی سالگی به تدریس ادب فارسی دری در مدارس کابل (دبیرستان‌های حبیبیه، غازی، استقلال، ملالی و دارلمعلمین کابل) پرداخت[۵] و سپس فنون ادبی، بدیع، عروض و قافیه، معانی و بیان، دستور زبان و اصول عرفان و تصوف را در دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه کابل درس می‌گفت. وی در خانه‌ی خود نیز همواره پاسخگویی پرسش‌های ادب‌پژوهان بود. بسیاری از چهره‌های ادبی معاصر افغانستان، از شاگردان بیتاب به‌شمار می‌روند[٦].
بیتاب، در شعر و شاعری، خود را شاگرد قاری عبداللّه می‌دانست و از اثر تربیت او در تهذیب ذوق ادبی و شاعری خود، با افتخار بسیار، یاد می‌کرد[٧] و بدان می‌بالید، چندان‌که بارها بر زبان رانده بود که «اگر قاری نمی‌بود، بیتاب، بیتاب نبود.» وی در انواع شعر از غزل، قصیده، مرثیه، قطعه، مثنوی، مخمس و مسدس طبع‌آزمایی کرده، اما به غزل بیش از دیگر انواع شعر تمایل داشته است. از شعرای سبک هندی، کلیم همدانی، سلیم تهرانی، طالب آملی، صائب تبریزی، و به‌ویژه عبدالقادر بیدل و از شعرای سبک عراقی سعدی و حافظ را بیشتر می‌پسندید[٨]، اما خود به سبک هندی شعر می‌سرود. شعر او ساده و روان و عبارات سخنش کوتاه و جامع است و از صنایع بدیعی، ایهام را خوش‌تر داشت. وی خود گفته است که بنابر موقع کابل که میان هند و خراسان نهاده است، غزلش میان سبک هندی و خراسانی است. در اشعار بیتاب نام‌ها و اصطلاحات روزمره‌ی فراوانی راه یافته است که می‌تواند نشانه‌ی توجه شاعر به مردم زمانه‌اش باشد.[۹]
غزلیات بیتاب را بالغ بر سه هزار بیت دانسته‌اند؛ و این شمار، با توجه به عمر دراز بیتاب و اشتغال او به شعر و شاعری، نشان می‌دهد که به کثرت شعر علاقه‌مند نبوده و آوردن مضامین تازه برایش اهمیت بیشتری داشته است[۱٠].
وی پس از قاری عبداللّه، در سال ۱٣٣۱ خورشیدی، به پیشنهاد وزارت معارف، از محمدظاهرشاه لقب ملک‌الشعرایی یافت.
بیتاب، در مذهب حنفی بود و در تصوف از طریقه‌ی نقشبندیه پیروی می‌کرد. گفته می‌شود، در طریقت، مرید و شاگرد شاه‌محمدغوث لودین، از مشایخ نقشبندیه‌ی مجددّیه‌ی هرات، بود[۱۱]. زندگی پارسایانه‌ای داشت، در گوشه‌گیری روزگار به‌سر می‌برد و هرگز پای از کابل بیرون ننهاد.[۱۲]
او در کنار تدریس، پنج سال از زندگی خود را در ترجمه و تفسیر قرآن گذراند و بر چاپ آن نظارت دقیق و مستقیم داشت.[۱٣] یکی از افتخارات بیتاب دریافت «نشان درجه دوم معارف» و «مدال رشتین»، به پاس خدمات فرهنگی او بوده است.
عبدالحق بیتاب، در سال ۱٣۴۴ خورشیدی، از سوی شاه، به‌عنوان سناتور در مجلس سنا (مشرانو جرگه) انتصاب شد[۱۴] و سرانجام، در ٢٠ اسفند ۱٣۴٧، در هشتاد و دو سالگی در کابل درگذشت.[۱۵]
| ▲ | نمونه‌ی شعر |
غزل زیر را صوفى عبدالحق بيتاب، هنگامى سروده است كه پس از درگذشت ملك‌الشعرا قاری عبدالله، لقب ملک‌الشعرایی را بر اساس فرمان محمدظاهرشاه، پادشاه آن‌زمان افغانستان، دریافت کرد:
آنچه مى‌بايست دارى از عطاى كردگار
اهل عِرفانت ز فيض خويش مملو كرده‌اند
كابل و غزنين و بلخ و هم هرات و قندهار
حاذق و ناظم، ظهير و عاجز، افغانِ شهيد
كاهى و مهجور و واصل، طرزىِ شوكت‌مدار
| ▲ | آثار |
آثار منثور و منظوم استاد عبدالحق بیتاب متنوع است و دیوان اشعار، متون ادبی و کتاب‌های درسی در خصوص تصوف و عرفان، دستورزبان و ... را دربرمی‌گیرد. به‌نوشته‌ی سرور مولایی، آثار او بیشتر در زمینه‌ی ادب پارسی و ادب عربی و منطق و بعضی رشته‌های فرهنگ اسلامی است. در این میان می‌توان از آثار او به کتاب‌های زیر اشاره کرد:
-
□ دیوان بیتاب، کابل - ۱٣٣٠ خورشیدی
□ علم بدیع، کابل - ۱٣٣٠ خورشیدی
□ گفتار روان در علم بیان، کابل - ۱٣٣٢ و ۱٣۴٦ خورشیدی
□ علم معانی، کابل - ۱٣٣٢ و ۱٣۴٧ خورشیدی
□ دستور زبان فارسی، کابل - ۱٣٣٣ خورشیدی
□ مفتاح‌الغموض در قافیه و عروض، کابل - ۱٣٣٣ و ۱٣۴٧ خورشیدی
□ ترجمه‌ی مبادی علم منطق، از طه‌حسین، کابل - ۱٣٣۵ خورشیدی
□ ترجمه‌ی صریری در مبادی نحو عربی، از صریری ابوالحسن علی قندوزی، کابل - ۱٣٣۵ خورشیدی
□ ترجمه‌ی علم منطق، از عبده خیرالدین، کابل - ۱٣٣۵ خورشیدی
□ ترجمه‌ی ایساغوجی، کابل - ۱٣٣۵ خورشیدی
□ ترجمه‌ی انشای مقالات، از محمود عابدین، مصطفی السقا و علی السباعی، کابل - ۱٣٣۵ خورشیدی
[▲] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشته‌ی تحرير درآمده است.
[▲] پيوست‌ها
پيوست ۱: شرح حال عبدالحق بیتاب از زبان خودش
پيوست ۲: ...
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]- در دایرةالمعارف آریانا آمده است: «عبدالحق بیتاب (صوفی)، از مشاهیر شعرای غزلسرای افغانستان در قرن بیستم بود.» (دایرةالمعارف آریانا، ج ۵، ص ۹٠۵)
[۲]- همان‌جا، ج ۵، ص ۹٠۵؛ مولایی، محمدسرور، دانشنامه جهان اسلام، ج ۵، به نقل از: خسته، صص ٧۱، ٧٣؛ حنیف بلخی ، ص ۱٦٨.
[٣]- همان‌جاها.
[۴]- دانشنامهی ادب فارسی: ادب فارسی در افغانستان، ج ٣، ص ۱۹٠؛ و نیز: دانشنامه جهان اسلام، ج ۵، به نقل از: خسته، ص ٧۱؛ مولایی، ص ۱۱٧۵؛ ژوبل، ص ۵۹. با این تفاوت که در دانشنامهی جهان اسلام، به‌جای دایی‌ها، عموها ذکر شده است. البته ظاهراً هر دو روایت اشتباه است. چون‌که در دایرةالمعارف آریانا آمده: «بیتاب هنوز هشت سال داشت که والد خویش را از دست داد و تربیه‌ی موصوف الیه به مامایش عبدالغفور آخندزاده و ملا عبدالله‌خان مرشد تعلق گرفت.» در این روایت نسبت بیتاب با ملا عبدالله‌خان مرشد مشخص نیست. اما او خود در شرح حالش، این دو را مامای خود خطاب می‌کند.
[۵]- همان‌جا، به نقل از: خسته، ص ٧۱.
[٦]- همان‌جا، به نقل از: ژوبل؛ حنیف بلخی، همان‌جاها؛ خسته، ص ٧٢
[٧]- همان‌جا، به نقل از: خسته، ص ٧٣.
[٨]- دایرةالمعارف آریانا، ج ۵، ص ۹٠۵
[۹]- دانشنامهی ادب فارسی: ادب فارسی در افغانستان، ج ٣، ص ۱۹٠
[۱٠]- دانشنامه جهان اسلام، خسته، ص ٧٣
[۱۱]- همان‌جا، به نقل از: خسته، ص ٧٣؛ ژوبل، همان‌جا.
[۱۲]- دانشنامهی ادب فارسی: ادب فارسی در افغانستان، ج ٣، ص ۱۹٠
[۱٣]- همان‌جا
[۱۴]- دایرةالمعارف آریانا، ج ۵، ص ۹٠۵
[۱۵]- دانشنامه جهان اسلام، پیشین، حنیف بلخی، ص ۱٦۹؛ مولایی، همان‌جا.
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□ آریانا دایرةالمعارف (جلد پنجم)، کابل: از انجمن دایرةالمعارف افغانستان، مطبعه دولتی کابل - ۱٣۴٨ خ.
□ مولایی، محمدسرور، مدخل بیتاب، عبدالحق، دانشنامهی جهان اسلام (جلد پنجم)، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ ۱٣۹٢ خ
□ دانشنامهی ادب فارسی (جلد سوم) ادب فارسی در افغانستان، به سرپرستی حسن انوشه، تهران: مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی دانشنامه: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت امور فرهنگی، چاپ اول - ۱٣٧٨ خ.
□ مولایی، محمدسرور، «درگذشت دو چهره‌ی ادب فارسی»، سخن، دوره‌ی هجدهم، شماره‌ی ۱۱-۱٢، فروردین ۱٣۴٨ خ، صص ۱۱٧۵-۱۱٧٦.
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها: │ افغانستان‌شناسی │ چهره‌های ادبی افغانستان │ شاعران افغانستان
