- اصطلاح ایرانی میانه
- دسته‌بندی
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[زبان آریایی] [زبان‌های ایرانی]
زبان‌های ایرانی میانه (به انگلیسی: Middle Iranian languages)، از لحاظ زبان‌شناسی مدرن، دربرگیرنده بخشی از زبان‌های ایرانی است که ریشه در زبان‌های هندوایرانی (آریایی) دارد و میان قرن چهارم پیش از میلاد و قرن نهم پس از میلاد، در سرزمین‌های آریایی سخن گفته می‌شد. این زبان‌ها به‌دو دسته‌ای شرقی و غربی تقسیم می‌شود:
به‌نوشتۀ ای. م. اُرانسکی، در تاریخ زبان‌های ایرانی «عصر زبان‌های ایرانی میانه»، در واقع مرحله‌های انتقالی و حلقه‌ای واسط است که زبان‌های ایرانی باستانی و کنونی را به‌یکدیگر متصل می‌کند. در این مرحله زبان‌های ایرانی از حالت باستانی و اشتراک و همانندی بدوی خویش بیش از پیش دور شدند.[۱] او می‌افزاید:
- «در آغاز این دوره اختلاف زبان‌های ایرانی آن‌چنان فراوان نبود که تفاهم میان متکلمان اقوام گوناگون ایرانی‌زبان (و از آن‌جمله متکلمان به زبان‌های غربی و شرقی) را بالکل غیر مقدور سازد. ولی در پایان دورۀ مزبور وضع به‌کلی دگرگونه بود. مقایسۀ آثار زبان‌های غربی ایرانی (مثلاً آثار پارسی میانه در قرن ششم میلادی) با آثار معاصر آن که به‌زبان‌های شرقی ایرانی (مثلاً سغدی) وجود داشته، نشان می‌دهد که در پایان عصر زبان ایرانی میانه دائرۀ اختلاف تا چه حد وسیع شده بوده. فرد سغدی و یا خوارزمی که در قرن ششم میلادی می‌زیسته و به‌زبان مادری خود سخن می‌گفته، نمی‌توانست به ساکنان فلات ایران که به‌پارسی یا پارتی سخن می‌گفتند ادای مقصود کند.»[٢]
اصطلاح «ایران میانه» به زبان‌هایی اطلاق می‌شود که از پایان شاهنشاهی هخامنشی تا آغاز اسلام در سرزمین‌های آریایی به‌کار می‌رفته است. ای. م. اُرانسکی می‌نویسد:
- «عصر زبان میانه ایرانی تقریباً با دو واقعۀ تاریخی مهم که در زندگی اقوام ایران و آسیای میانه، رخ داد مصادف بود: آغاز آن عصر با لشکرکشی اسکندر مقدونی به‌سوی مشرق و انقراض شاهنشاهی هخامنشی و پایان آن با فتح ایران و آسیای میانه به‌دست تازیان و دخول آن سرزمین‌ها در قلمرو اسلام مقارن گشت.»[٣]
اما این حدود زمانی به‌کلی تقریبی است و برای تعریف این اصطلاح کفایت نمی‌کند. زیرا که از یک طرف قدیم‌ترین آثاری که از این دوره باقی است متعلق به اواخر قرن اول پیش از میلاد مسیح است و بنابراین سه قرن با انقراض خداندان هخامنشی فاصله دارد؛ از طرف دیگر اسناد و نوشته‌هایی که مربوط به این دوره از زبان‌های ایرانی است تا اواخر قرن سوم هجری (اواسط قرن دهم میلادی) نیز وجود داشته و به‌دست آمده است.[۴]
[↑] دسته‌بندی
زبان‌های ایرانی میانه به‌دو گروه شرقی و غربی دسته‌بندی می‌شود: گروه شرقی شامل زبان‌های باختری، سغدی، خوارزمی، تخاری و سکایی است؛ و گروه غربی که زبان‌های پارتی و پارسی میانه (پارسیک) را در بر می‌گیرد.
این دسته‌بندی زبان‌های ایرانی میانه که توسط زبان‌شناسان غربی انجام شده و زبان‌شناسان ایرانی از آنان پیروی کرده‌اند، نقصی که دارد حضور زبان دری در میان این زبان‌ها نادیده گرفته شده است. در حالی که در روایات سده‌های نخستین دورۀ اسلامی از زبان دری در کنار این زبان‌ها نام برده شده است. چنان که در این مورد، ابن نديم از زبان عبدالله بن مقفع گويد:
- «زبان‌های فارسی عبارت از: پهلوی، دری، فارسی، خوزی، و سريانی است. پهلوی منسوب است به پهله‌ی که نام پنج شهر است: اصفهان، ری، همدان، ماه نهاوند، و آذربايجان. و اما دری زبان شهرنشينان بود، و درباريان با آن سخن می‌گفتند و منسوب به‌دربار پادشاهی است و از ميان زبان‌های اهل خراسان و مشرق، زبان مردم بلخ در آن بيشتر است. اما فارسی، زبان موبدان و علما و امثال آنان بود، و مردم فارس با آن سخن می‌گفتند. و خوزی زبانی بود که با آن شاهان و اميران در خلوت و هنگام بازی و خوشی با اطرافيان خود سخن می‌گفتند، و سريانی زبان همگان، و نوشتن هم نوعی از زبان سريانی فارسی بود.»[۵]
به‌هر حال، اصطلاح «ایرانی میانه»، در واقع شامل همه زبان‌هایی است که در این دورۀ تاریخی، در سرزمین‌های آریایی متداول بوده است.
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- ای. م. اُرانسکی، مقدمۀ فقه‌اللغۀ ایرانی، ص ۱۴۵
[٢]- همان‌جا، ص ۱۴۵
[٣]- همان‌جا، ص ۱۴٦
[۴]- ناتل خانلری، پرویز، تاریخ زبان فارسی، ج ۱، ص ٢٠۱
[۵]- ابن نديم، الفهرست، ص ٢٢
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ ای. م. اُرانسکی، مقدمۀ فقه‌اللغۀ ایرانی، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: انتشارات پیام، چاپ اول ۱۳۵۸
□ ناتل خانلری، پرویز، تاریخ زبان فارسی (جلد اول)، تهران: فرهنگ نشر نو، چاپ هفتم ۱۳۸٧
□ محمد بن اسحاق بن نديم، الفهرست، ترجمة محمدرضا تجدد، تهران: انتشارات اساطير، چاپ اول ۱۳٨۱،
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
