سيب‌زمينى، كارتوشكه، كچالو
فهرست مندرجات
- سيب‌زمينی، ضامن زندگی؟
- سيب‌زمينی در کشورهای پارسی‌زبان
- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
[قبل] [بعد]
در ميان هزاران نوع ميوه و سبزى و گياه، سيب زمينی جايگاه ويژه‌ای دارد. با يک جستجوی مختصر اينترنتی می‌توان دريافت که اين گياه در سراسر جهان چه قدر طرفدار دارد و چه تعداد باشگاه‌های دوستداران سيب زمينی در کشورهای مختلف به تبليغ سيب زمينی و تشويق مردم به استفاده آن می‌کوشند.
سيب زمينی گياه سخت جانی است که تقريباً در هر نوع ارتفاعی از سطح آب می‌رويد، ريشه‌های آن در زمين خشک و باير هم قادر به دويدن است و در سرمای شمال و رطوبت جنگل‌های خيس هم دوام می‌آورد.
هر دانه آن به‌حدی از ويتامين و مواد معدنی و پروتئين و کالری و سلولوز سرشار است که مايحتاج روزانه بدن را تامين می‌کند و يک فرد سالم بزرگسال می‌تواند صرفاً با خوردن سيب زمينی برای مدت درازی زنده بماند.
خاصيت خوب ديگر سيب زمينی انحاى مختلف تهيه آن است. آن را می‌توان به‌شيوه پيک نيکی روی اخگر سوزان آتش پخت يا آبپزش کرد، يا درون ماهی تابه سرخ و بريانش کرد، رنده کرد، له و پوره کرد يا با آن سوپ پخت.
عده‌‌ای هم سيب زمينی را خشک يا منجمد می‌کنند و برای بعد نگه می‌دارند. شماری هم از عرق آن مشروب می‌سازند. خلاصه، از اين گياه باستانی به‌هر نوع ممکن استفاده می‌شود.
[↑] سيب‌زمينی، ضامن زندگی؟
اخيراً در باره تاريخ سيب‌زمينی در بريتانيا کتابی چاپ شده با نام «خوردنی دل‌پذير: سيب زمينى در تاريخ جهان» به‌قلم جان ريدر که ممکن است خيلی‌ها آن را نديده باشند. اما مرور کوتاه اين کتاب حقايق جالبی را در باره سيب زمينى آشکار می‌کند و خود به‌خود اين پرسش در ذهن‌ها بروز می‌کند که چگونه گذشتگان ما بدون اين گياه حياتی دوام آورده بودند.
کتاب جديد هم در مورد چگونگی پيدايش سيب زمينى روی سفره‌های ما همه معما‌ها را نگشوده، اما بر پايه داده‌های مختلف، تاريخ پيدايش آن را به هشت هزار سال پيش کشانده است.
در آن دوران کهن انسان‌های عصر حجر در کوهستان آند برای نخستين‌بار سيب زمينی خودرو را کشف کرده بودند که در آغاز سمی بوده است. اما با درآميختن و پيوند زدن آن با گونه‌های ديگر گياهان سيب زمينى را برای استعمال غذايی مناسب‌تر کرده‌‌اند.
جالب اين جاست که فرنگی‌ها در اواخر سده ١٥ ميلادی از طريق کريستف کلمب نخست با سيب زمينى شيرين آشنا شدند. چهل سال بعد از آن «فرانسيسکو پيزارو» يکی از فاتحان اسپانيايی آمريکا در فرهنگ مردم بومی آن سرزمين‌ها با خوردنی خوش مزه‌ای برخورد که بعداً آن با نام «پاتاتا» وارد اروپا شد.
طی سده بعدی سيب زمينی مزارع وسيعی را در هلند به‌خود اختصاص داد. اما آشنايی فرانسوی‌ها با سيب زمينی توسط آنتوآن پارمنتير صورت گرفت که طی مدت محکوميتش در زندان پروسی‌ها در زمان جنگ هفت ساله برای سه سال تمام صرفاً سيب زمينی خورد و زنده ماند.
وی سال ١٧٨٥ پس از آزادی از زندان سيب زمينى را به درباريان پاريس معرفی کرد. گياه تازه مورد پسند شاه واقع شد و او به پارمنتير گفت: «روزی فرانسه به‌خاطر يافتن نان برای فقرا از تو سپاسگزار خواهد شد.» گياه جديد در فرانسه «پوم دو تر» نام گرفت و برگردان تحت‌اللفظی آن به فارسی «سيب زمينی» شد.
هزاران خانواده بينوا در فرانسه و فراتر از آن زندگی خود را مديون آورندگان سيب زمينی بودند. جمعيت اروپا پس از کشف سيب زمينی يکباره افزايش يافت. مزرعه‌ای که قبلاً تنها يک نفر را تغذيه می‌کرد، اکنون وسيله زنده ماندن چهار خانواده شده بود.
جان ريدر در کتاب خود با تحقيق و تفحص در اين زمينه تلاش کرده ثابت کند که حتا انقلاب صنعتی اروپا به‌نحوی از سيب زمينی نيرو گرفته است. جان ريدر معتقد است که بدون سيب زمينی بسياری از ما امروز در قيد حيات نبوديم و بدون سيب زمينی نيز قرار نيست جلو برويم.
سيب زمينی که ما غالباً از آن يک تصور واحد داريم، حدود پنج هزار نوع دارد و تنها در پرو، خاستگاه اين گياه، سه هزار نوع آن با شکل‌ها و رنگ‌های گوناگون پرورده می‌شود.
[↑] سيب‌زمينی در کشورهای پارسی‌زبان
دانندگان سرگذشت سيب زمينی تاريخ ورود اين گياه به ايران و افغانستان را به دهه ١٨٠٠ ميلادی و عهد قاجاريه مربوط می‌دانند. برتهولد لاوفر، مردم‌شناس آمريکايی می‌نويسد که سر جان ملکم، فرستاده دولت انگليس، نخستين نفری بود که سيب زمينی را به دربار ايران معرفی کرد. از اين رو در آغاز به سيب زمينی «آلوی ملکم» می‌گفتند و بعداً واژه «سيب زمينی» جايگزين آن شد. و اما در افغانستان به آن «کچالو» می‌گويند که احتمالاً ترکيبی است از دو واژه «کچه» به‌معنی کال و ناپخته و «آلو».
در واقع، تاکيد بر روی خام بودن سيب زمينى بی‌جهت نيست. چون مثلاً هويچ را می‌توان هم خام و هم پخته خورد. اما سيب زمينی را قبل از تناول حتماً بايد پخت، تا سم ترکيب آن زدوده شود.
شايع‌ترين ترکيبات سمی سيب زمينی با نام‌های «سولانين» و «کاکونين» شناخته می‌شوند که معمولاً تحت دمای ١٧٠ درجه سانتی‌گراد از بين می‌روند. و اگر اين مواد زهرآگين در ترکيب سيب زمينی باقی بماند، خوردن آن باعث سردرد، اسهال و چنگه يا انقباض ماهيچه‌ها می‌شود. در بدترين موارد سيب‌زمينی خام می‌تواند آدم را گرفتار اغما (کوما) کند يا حتا بکشد.
تاريخ ورود سيب زمينی به تاجيکستان مبهم است. نويسندگان اطلس اينترنتی سيب زمينی باز هم به همان مورد معرفی سيب زمينی به دربار قاجار توسط سر ملکم انگليسی اشاره می‌کنند و حدس می‌زنند که اين گياه از ايران و يا شايد قبل از آن از هند وارد آسيای ميانه شده باشد.
اما نام روسی سيب زمينی در تاجيکستان و ديگر کشورهای آسيای ميانه (کارتوشکه) بيشتر به منبع روسی آن اشاره می‌کند، تا آسيايی.
با صعود يکباره قيمت گندم و ذرت در جهان، انتظار می‌رود نياز مردم به سيب زمينی افزايش يابد و احتمالاً اين حالت به‌نوبه خود به افزايش قيمت سيب زمينی خواهد انجاميد.
اين در حالی است که در هر سه کشور پارسی‌زبان سيب زمينی از جمله مواد عمده غذايی و مصرف آن فزاينده است.
ناآرامی‌های داخلی در افغانستان بخش اعظم مزارع کچالوی آن را از بين برده بود. اما در سال ٢٠٠٦ ميلادی «مرکز بين‌المللی سيب زمينی» برای راه‌اندازی دوباره توليد کچالو در اين کشور دست به‌کار شد.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط … برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- داريوش رجبيان، سيب زمينى، كارتوشكه، كچالو، سایت جديدآنلاين: ۰۷ آوریل ۲۰۰۸ - ۱۹ فروردین ۱۳۸۷
[↑] جُستارهای وابسته
□ گیاهان
□ سبزیجات
□ سیب زمینی
[↑] سرچشمه‌ها
□ سایت جديدآنلاين
