 |
|
جبرئیل
فهرست مندرجات
- واژه‌شناسی
- جبرئیل در کتاب مقدس
- جبرئیل در قرآن
- جبرئیل در روایات اسلامی
- از منظر فلسفی
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
واژه‌های کتاب مقدس واژه‌های قرآن
جبرئیل یا جبرائیل (به عبری: גַּבְרִיאֵל؛ به‌معنای «خداوند قدرت من است»[۱] و به انگلیسی: Gabriel)، فرشته‌ی است که در ادیان ابراهیمی، به‌طور معمول به‌عنوان یک پیک از جانب خدا به انسان خدمت می‌کند. این فرشته، نخستین‌بار، در عهد قدیم، به‌عنوان یک شخصیت رویایی بر دانیال ظاهر می‌شود[٢] که از این سبب، این کتاب، دانیال را «مرد جبرئیل» می‌نامد[٣]. نام جبرئیل، در عهد جدید نیز در انجیل لوقا، به‌نظر می‌رسد[۴]. در قرآن، از این فرشته، در شمار سایر موجودات نامریی دیگر، تعبیر به «غیب» شده است، که پرهیزگاران باید به آن ایمان بیاورند[۵]. اما در باور کلیساهای کاتولیک روم، انگلیکان (انجیلی‌ها)، لوتری (پروتستان) و ارتدوکس شرقی، بر اساس، «سفر خنوخ»، یکی از کتاب‌های اسفار غیررسمی قوم یهود، فرشتگان میکائیل، رافائل و جبرئیل در شمار قدیسین جا گرفته‌اند[٦].
| ▲ | واژه‌شناسی |
جبرئیل واژه‌ی عبری است که به همان شکل وارد زبان عربی نیز شده و از جمع واژه‌های دخیل در قرآن است[٧].
جبرئیل در هر دو زبان عبری و عربی به‌معنای «مرد خدا» است[٨] که به نوشتۀ قاموس کتاب مقدس، «خود مدلول اسم اشاره به قوت خدا می باشد»[۹]. این واژه، به‌صورت «جبرئیل»، «جبرائیل» و در زبان لاتین «گابریل» تلفظ می‌شود. چنان که در فرهنگ فارسی عمید آمده است: «جبرائیل مأخوذ از عبری، بندۀ خدا، پیک خدا، یکی از فرشتگان مقرب، فرشتۀ حامل وحی الهی، فرشته‌ای که وحی را بر پیغمبر نازل می‌کرد، امین وحی، روح‌الامین، روحالقدس، ناموس اکبر، جبرئیل و جبرائل و جبرئل و جبریل و جبرال و جبرین هم گفته شده، در زبان‌های اروپایی گابریل می‌گویند»[۱٠].
| ▲ | جبرئیل در کتاب مقدس |
نام جبرئیل ۴ بار در کتاب مقدس آمده است[۱۱]. ۲ بار در کتاب دانیال نام برده شده است (دانیال باب ٨ آیۀ ۱٦ و باب ۹ آیۀ ٢۱) که به گفتۀ مستر هاکس در قاموس کتاب مقدس، «او همان است که در ایام سابق به دانیال نبی فرستاده شد تا تفسیر رؤیا را بر او تعلیم کند»[۱٢]. همچنین، نام او ۲ بار دیگر در انجیل لوقا به‌عنوان مژده‌آور تولد یحیی برای زکریا و مژده‌آور تولد عیسی برای مریم ذکر شده است[۱٣]. بازهم مستر هاکس می‌نویسد: «فرشته‌ای است که ذکریا را به‌ولادت یحیی و مریم را به‌ولادت عیسی بشارت داد»[۱۴].
جبرئیل در آثار غیررسمی و مجعول بین عهدین (برای نمونه کتاب اول خنوخ) و بعد آن حضور برجسته‌ای دارد و در حد ملکی مقرب ارتقا یافته است. در ترجمه و تفسیر آرامی تورات، نقش جبرئیل بیشتر شده و به او فعالیت‌هایی نسبت داده شده که در دوره‌های اولیۀ عهد عتیق اتفاق افتاده است، مثلاً اوست که یوسف را راهنمایی می‌کند[۱۵] یا در دفن موسی شرکت دارد [۱٦]. همچنین در مأثورات یهودی، جبرئیل که تصور می‌شود از آتش ساخته شده، در کنار میکائیل[۱٧]، اوریل و رافائل جزو چهار فرشته‌ای است که در اطراف عرش اند. به‌علاوه، او در زمرۀ فرشتگان ملاقات‌کننده با ابراهیم و نیز ویران کنندۀ سَدوم (از قرای قوم لوط) دانسته شده است[۱٨].
هر چند جبرئیل هم در سنّت یهودی و هم در سنّت مسیحی، به‌مرور زمان، اهمیت و ارج و قرب بیشتری یافته و حتی تصویر او به‌صورت فرشته‌ای بالدار به آثار هنری راه پیدا کرده است، نه در سنّت یهودی (که در آن میکائیل مدافع همیشگی قوم یهود تلقی می‌شده است) و نه در سنّت مسیحی، جبرئیل هیچگاه به اندازۀ میکائیل اهمیت نیافته و همیشه مرتبه‌ای ثانوی داشته است[۱۹].
| ▲ | جبرئیل در قرآن |
نام جبرئیل در قرآن سه بار در آیات مدنی آمده است[٢٠] و وظیفهٔ اصلی او رساندن وحی است[٢۱] که آیۀ ۹۷ سورۀ بقره، تصریح شده است. با این حال، در بارۀ کیفیت انتقال و نزول وحی میان متکلمان اختلاف نظر وجود دارد[٢٢]. در قرآن تعابیر دیگری نیز هست که مفسران[٢٣] آن‌هـا را ناظـر بـه جبـرئیـل دانسـته‌انـد، از جملـه «روح‌الامـین»[٢۴] که حاکی از امانتداری او در رساندن وحی است؛ «رسولٍ کریم»[٢۵] که بر خصلت های نیک وی دلالت دارد؛ «شدیدالقوی» و «ذومِرّة» و «ذی قوة»[٢٦] که بیان کنندۀ توانمندی و قدرت بر انجام اوامر الاهی است؛ «مَکین» و «مُطاع»[٢٧] که از جایگاه و منزلت ویژۀ او نزد خداوند و دیگر فرشتگان حکایت می‌کند؛ «روحالقدس»[٢٨]. افزون بر انتقال وحی، جبرئیل نقش ویژه‌ای در ولادت عیسی مسیح داشت. چنان‌که در سوره‌های آل‌عمران و مریم دربارهٔ مژدهٔ تولد عیسی و ظهور او بر مریم سخن گفته شده است. همچنین آیه‌های ۹۷ و ۹۸ سوره بقره دشمنی با جبرئیل را هم‌ارز دشمنی با خدا می‌شمارد.
«قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ»[٢۹] (بگو كسى كه دشمن جبرئيل است [در واقع دشمن خداست] چرا كه او به‌فرمان خدا قرآن را بر قلبت نازل كرده است در حالی كه مؤيد [كتاب‌هاى آسمانی] پيش از آن و هدايت و بشارتى براى مؤمنان است) و «مَن كَانَ عَدُوًّا لِّلّهِ وَمَلآئِكَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِيلَ وَمِيكَالَ فَإِنَّ اللّهَ عَدُوٌّ لِّلْكَافِرِينَ» (هر كه دشمن خدا و فرشتگان و فرستادگان او و جبرئيل و ميكائيل است [بداند كه] خدا يقيناً دشمن كافران است)[٣٠].
شأن‌نزول این آیات را بهانه‌جویی یکی از علمای یهود به‌نام ابن صوریا دانسته‌اند که دلیل ایمان نیاوردن خود را حامل وحی بودن جبرئیل برای محمد می‌داند. به نوشتۀ دکتر محمدباقر محقق، «روایت کنند که ابن صوریا با جماعتی از یهود اهل فدک نزد رسول خدا که تازه به‌مدینه وارد شده بود، آمدند و چند پرسش از پیامبر نمودند». از جمله ابن صوریا پرسید که «به ما بگو کدام فرشته بر تو نازل می‌شود؟» پیامبر در پاسخ گفت: «جبرئیل». ابن صوریا گفت: «همین فرشته دشمن ما است و برای ما جنگ و خودنریزی می‌آورد ولی میکائیل فرشته‌ای است که خوشی و راحتی می‌آورد و اگر بر تو میکائیل نازل می‌گردید، به تو ایمان می‌آوردیم.» سپس خداوند این آیات را نازل کرد[٣۱].
| ▲ | جبرئیل در روایات اسلامی |
در روایات اسلامی نیز از جبرئیل که گاهی به روحالقدس تعبیر شده است[٣٢]، فراوان یاد می‌شود[٣٣]. نقش جبرئیل در این روایات، نسبت به کتاب مقدس و حتی قرآن پر رنگ‌تر و برجسته است و مأموریت‌های گوناگون برای او در نظر گرفته شده است.
بر اساس روایات موجود در منابع اسلامی، جبرئیل نخستین آیات قرآن (سورۀ علق، آیات ۱-۵) را در غار حرا به پیامبر وحی کرد. سپس پیامبر نزد خدیجه بازگشت و او را از این امر مهم آگاه ساخت[٣۴]؛ اما، طبق روایات متعدد در منابع اهل سنّت، پیامبر دچار تردید شد که آیا فرشتۀ وحی را دیده یا با شیطان ملاقات کرده است و به توصیۀ همسرش نزد وَرَقَة بن نَوْفَل - فردی نصرانی که با کتب پیشین آشنا بود - رفتند و او آنان را مطمئن کرد که آن فرشته همان ناموس اکبر است که پیشتر بر موسی نازل شده است[٣۵]. این داستان را عموم سیره‌نویسان و محدّثان و مفسران بعدی پذیرفته‌اند[٣٦]. حتی این احادیث به منابع حدیثی و تفسیری شیعی نیز راه یافته است[٣٧]. اما دانشمندان جدید شیعه به‌تفصیل به نقد سند و محتوای این روایات پرداخته‌اند، از جمله این‌که گفته‌اند «سلسله سند هیچ یک از این روایت‌ها به‌طور متصل به شاهد داستان نمی‌رسد؛ اختلاف نقل داستان خود گواهی بر ساختگی بودن آن است؛ تردید پیامبر در ماهیت وحی و ملاقات با جبرئیل یا شیطان با مقام عصمت پیامبر سازگاری ندارد»[٣٨]. گفتنی است در روایات شیعی گزارشی که از آغاز وحی ارائه شده، از مشکلات بالا مبرا گردیده تا با مقام و منزلت پیامبر هماهنگ شود[٣۹].
جبرئیل در مدت رسالت پیامبر همواره ولی و یاور او بود. چه شرح صدر پیامبر و تطهیر آن به‌دست او و میکائیل انجام گرفت[۴٠]؛ وضوگرفتن و نماز خواندن را به پیامبر تعلیم داد[۴۱]؛ در معراج همسفر و راهنمـای رسـول خـدا بـود[۴٢]، هرچـند در سـدرةالمنتـهی از همـراهی محمـد بازمانـد و پیامـبر به تنهـایی به سـیر معـراج ادامـه داد[۴٣]؛ هنگامی که پیامبر می‌خواست رسالتش را به خانواده‌اش ابلاغ کند[۴۴]، جبرئیل بر انجام این امر تأکید کرد[۴۵]؛ همو پیامبر را از توطئۀ کفار برای قتل او پیش از هجرت آگاه ساخت[۴٦]؛ در غزوۀ بدر، او به‌همراه هزاران فرشته به یاری پیامبر و اصحابش شتافت[۴٧]. جبرئیل همواره با تواضع نزد محمد حاضر می‌شد و همواره پیش از ورود بر پیامبر از او اجازه می‌گرفت. مکان حضور جبرئیل در مسجدالنبی مقام جبرئیل نام گرفته است[۴٨]. پیامبر، هر سال یک بار در ماه رمضان قرآن را بر جبرئیل عرضه می‌کرد[۴۹]. گفته شده او شصت هزار مرتبه بر پیامبر فرود آمده است[۵٠].
بنا بر روایات کتب اهل سنّت و شیعه[۵۱]، پیامبر دوبار جبرئیل را در صورت حقیقی‌اش رؤیت کرده است. یک‌بار در «افق اعلی»، هنـگامی که پیـامبر از او درخواسـت کـرد تا صـورت واقعـی‌اش را ببینـد، و بـار دیگـر در معـراج، نـزد «سـدرةالمنتهی»[۵٢]. نیز گفته‌اند که یک بار پیامبر او را در حالی که بین آسمان و زمین بر «کرسی» نشسته بوده، دیده و سپس آیات سورۀ مدثر بر او نازل شده است[۵٣]. به گفتۀ پیامبر، جبرئیل غالباً با چهرۀ جوان خوشرویی به‌نام دِحْیة بن خلیفه کلبی بر او ظاهر می‌شده است[۵۴] و حتی گفته‌اند که برخی صحابه و نیز عایشه جبرئیل را با این شمایل دیده و گمان برده بودند که او دحیة کلبی است[۵۵]. طبق برخی روایات، او یک‌بار در هیئت مردی برای تعلیم دین به میان صحابه آمد[۵٦]. او معمولاً همچون مرد معمولی با جامه‌ای سبزرنگ بر تن و عمامه‌ای ابریشمی بر سر، سوار بر اسب یا استر ظاهر می‌شد[۵٧]. طبق احادیث تشیع، ادعا شده که حتی امامان شیعه نیز از یاری و پشتیبانی جبرئیل بهره‌مند بوده‌اند. چنان‌که مجلسی[۵٨] بابی با این عنوان گشوده و احادیث بسیاری نقل کرده است. نیز گفته شده است که دعای «لیلةالسبت» را جبرئیل به علی آموخت [۵۹] و پس از درگذشت پیامبر مطالبی را بر فاطمه القا کرد که علی آن‌ها را در مصحفی، مشهور به مصحف فاطمه، نگاشته است[٦٠]. در مجموعه‌ای از روایات، تفاوت «رسول»، «نبی» و «امام» از نظر کیفیت نزول جبرئیل بر هر یک بیان شده است. چنان‌که رسول جبرئیل را می‌بیند و با او صحبت می‌کند، نبی او را در خواب می‌بیند و صدایش را می‌شنود و امام فقط صدایش را می‌شنود. صفار قمی[٦۱] این احادیث را در بابی با همین عنوان گردآورده است[٦٢].
جبرئیل در قصص انبیا نیز نقشی ممتاز دارد، چرا که آموزگار و مددکار همۀ انبیا از آدم تا عیسی بوده است. او به آدم زراعت و نحوۀ استفاده از آهن و مناسک حج، به نوح ساختن کشتی و به داود ساختن زره را آموخت؛ ابراهیم را از آتش نمرود رهانید؛ اسماعیل را هنگام ذبح و یوسف را زمان افکنده‌شدن در چاه یاری رساند و برای حمایت از موسی در مبارزه با فرعونیان، آنان را به بحر احمر کشاند و غرق کرد. اکثر این داستان‌ها را کعب الاحبار و وَهْب بن مُنَبِّه روایت کرده‌اند و به‌تفصیل در قصص الانبیای ثعلبی[٦٣] آمده است.
در روایات، جبرئیل با القاب طاووس الملائکه، افضل الملائکه، ناموس اکبر (به‌معنای صاحب خبر خیر، در مقابل جاسوس به‌معنای صاحب خبر شر) یاد شده است[٦۴]. جبرئیل در شمار چهار فرشتۀ برگزیده و مقرب الاهی است که وظیفۀ تدبیر عالم را بر عهده دارند[٦۵]؛ جبرئیل آورندۀ وحی، میکائیل موکَّل بر رزق و باران، اسرافیل دمنده در صور و عزرائیل فرشتۀ مرگ است. در روایات اقوالی دالّ بر برتری دیگر ملائک بر جبرئیل وجود دارد، چنان‌که گاهی به‌دلیل وساطت میکائیل و اسرافیل در نزول وحی یا به‌دلیل بزرگی میکائیل یا به‌سبب اماتة جبرئیل به‌واسطۀ عزرائیل در روز حشر، این سه ملک برتر از جبرئیل شمرده شده‌اند[٦٦]؛ اما، به برتری جبرئیل اشارات صریح‌تری هست[٦٧].
در وصف صورت حقیقی جبرئیل آمده است که او ششصد بال مرصع به دُر و مروارید دارد و در عظمت، مشرق و مغرب عالم را پر می‌کند[٦٨].
| ▲ | از منظر فلسفی |
از دید فلسفی، جبرئیل مانند سایر پدیده‌های متافیزیک، از جمع موجودات روحی یا نامرئی است که بیرون از عالم محسوس می‌باشد. چنین موجودات را نمی‌توان دید، نمی‌توان شنید و نه آن را لمس کرد، چون وجود فیزیکی ندارند. از همین‌روی، تمامی موجودات روحی که خارج از مطالعه فیزیک هستند، مطالعه آن‌ها در حوزه‌ای متافیزیک است. با در نظرداشت این نکته، تمامی آیات کتاب‌های مقدس و تمامی روایات اسلامی که حاکی از رویت یا سخن گفتن جبرئیل است، مورد پرسش می‌باشد.
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پيوست‌ها
...
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]- با توجه به‌معنای «جبروت»، که در عبری به‌معنای نیرومندی و قدرت است (رجوع کنید به مشکور، ج ۱، ص ۱٢٦)، احتمالاً جبرئیل از «جبروت» مشتق شده است (رجوع کنید به: ابوحیّان غرناطی، ج ۱، ص ٣۱٧). باتوجه به این‌که «جَبَر» از زبان عبری به‌معنای قدرت داشتن و توانمندی و «جبرئیل» به‌معنای شخص نیرومند نیز آمده است (زامیت، ص ۱۱٦، ۵٣٠؛ مشکور، همان‌جا؛ نیز رجوع کنید به: الجَبّار، این احتمال تقویت می‌شود. حتی القاب «شدیدالقوی» و «ذومرّة» نیز معادل عربی جبرئیل دانسته شده است (رجوع کنید به: جفری، ص ۱٠٠؛ مشکور، ج ۱، صص ۱٢٦-۱٢٧؛ جُعَیْط، ص ٦٣).
[٢]-
[٣]-
[۴]-
[۵]-
[٦]-
[٧]- واژۀ «جبرئیل» در اصل عبری است و ظاهراً به‌صورت سریانی‌اش به‌عربی راه یافته است (رجوع شود به: جفری، آرتور، واژه‌های دخیل در قرآن مجید، ترجمۀ دکتر فریدون بدره‌ای، صص ۱٠٠-۱٠۱).
[٨]- مستر هاکس، قاموس کتاب مقدس، ص ٢٧٨؛ و سرواژۀ «جبرئیل»، دانشنامۀ رشد
[۹]- قاموس کتاب مقدس، ص ٢٧٨
[۱٠]- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، ج ۱، ص ٦٧٧
[۱۱]- نام جبرئیل چهار بار در عهدین آمده است: دوبار در کتاب دانیال نبی و دوبار در انجیل لوقا. در کتاب دانیال نبی (٨: ۱٦)، جبرئیل به‌صورت انسانی بر دانیال پدیدار می‌شود تا معنای رؤیای او را برایش باز گوید. حضور جبرئیل با جذبه‌ای همراه است که دانیال از آن مدهوش می‌شود. در جای دیگری از کتاب دانیال نبی (۹: ٢۱)، جبرئیل در زمانی که دانیال مشغول دعا و قربانی است، پروازکنان نزد وی می‌آید تا اسراری را برایش آشکار کند. در این موارد جبرئیل فرشته نامیده نشده، بلکه صرفاً موجودی آسمانی است که می‌توان او را پیام‌آور خدا دانست و حضورش با جذبه و قدرتی الاهی همراه است (نیز رجوع کنید به: کتاب دانیال نبی، ۱٠: ۱٨).
[۱٢]- قاموس کتاب مقدس، ص ٢٧٨
[۱٣]- رجوع شود به: انجیل لوقا، باب ۱، آیات ۱۹ و ٢٦
[۱۴]- قاموس کتاب مقدس، ص ٢٧٨
[۱۵]- رجوع کنید به: سفر پیدایش، ٣٧: ۱۵
[۱٦]- رجوع کنید به: سفر تثنیه، ٣۴: ٦؛ دانشنامۀ معیار کتاب مقدّس، ذیل «Gabriel»
[۱٧]-
[۱٨]- رجوع کنید به: د. جودائیکا، ذیل «Michael and Gabriel»
[۱۹]- رجوع کنید به: دایرةالمعارف جدید کاتولیک؛ د. جودائیکا، همان‌جاها
[٢٠]- رجوع کنید به: سورۀ بقره، آیات ۹۷، ۹۸؛ سورۀ تحریم، آیۀ ۴
[٢۱]- سورۀ بقره، آیۀ ۹۷
[٢٢]- رجوع کنید به: فخررازی، ج ٢، ص ٣٢؛ صدرالدین شیرازی، ج ۱، صص ٢۹٦-٣٠۱؛ نیز رجوع کنید به وحی
[٢٣]- برای نمونه رجوع کنید به: طبری، جامع؛ طوسی، التبیان؛ فضل بن حسن طَبْرِسی، ذیل آیات
[٢۴]- سورۀ شعرأ، آیۀ ۱۹٣
[٢۵]- سورۀ حاقه، آیۀ ۴٠؛ سورۀ تکویر، آیۀ ۱۹
[٢٦]- سورۀ نجم، آیات ۵، ٦؛ سورۀ تکویر، آیۀ ٢٠
[٢٧]- سورۀ تکویر، آیات ٢٠، ٢۱
[٢٨]- سورۀ نحل، آیۀ ۱٠٢؛ که مضمون این آیه «قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ ...» با آیۀ ۹٧ سورۀ بقره: «قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ ِ...» که صراحتاً تنزیل قرآن را به جبرئیل نسبت داده، مطابقت دارد؛ برای احتمالات دیگر در بارۀ مراد از روحالقدس رجوع کنید به: میبدی، ج ۱، صص ٢٦٣-٢٦۴؛ فخررازی، ج ٣، ص ۱٧٧؛ نیز رجوع کنید به: روحالقدس
[٢۹]- سورۀ بقره، آیۀ ۹۷
[٣٠]- همان‌جا، آیۀ ۹۸
[٣۱]- محقق، محمدباقر، نمونۀ بینات در شأن‌نزول آیات، صص ٢۱-٢٢
[٣٢]- باری در قرآن، خداوند، نازل ساختن قرآن بر قلب پیامبر را به روحالقدس نسبت داده است: «قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقّ» (سورۀ نحل، آیه ۱٠٢) و در آیه دیگری همین امر را به جبرئیل منسوب داشته است: «قُلْ مَنْ كانَ عَدُوًّا لِجِبْریلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ» (سورۀ بقره، آیۀ ۹۷) و از این دو آیه استفاده می‌شود که روحالقدس همان جبرئیل است.
[٣٣]-
[٣۴]- رجوع کنید به: عاملی، ج ۱، ص ٢٣٣
[٣۵]- رجوع کنید به: ابن هشام، ج ۱، صص ۱۵۵-۱۵٧؛ ابن سعد، ج ۱، صص ۱۹۴-۱۹۵؛ طبری، تاریخ، ج ٢، صص ٢۹٨-٣٠٣؛ همو، جامع، ذیل علق؛ برای همین روایت با اندکی اختلاف رجوع کنید به: ابن حنبل، ج ۱، ص ٣۱٢، ج ٦، ص ٢٢٣؛ بخاری، ج ۱، ص ٣، ج ۴، ص ۱٢۴، ج ٦، ص ٨٨
[٣٦]- برای نمونه رجوع کنید به: قُرطُبی، ج ۱، صص ۱۱۵-۱۱٦؛ ابن کثیر، ج ٣، صص ۵-٦، ۱٣؛ ابن حَجَر عَسقَلانی، ج ٨، صص ۵۴۹-۵۵۴
[٣٧]- برای نمونه رجوع کنید به: ابوالفتوح رازی؛ فضل بن حسن طبرسی، ذیل آیات ابتدای سورۀ علق؛ ابن شهرآشوب، ج ۱، ص ۴٢
[٣٨]- رجوع کنید به: عاملی، ج ۱، صص ٢٢٠-٢٢٣؛ سبحانی، ج ۱، صص ۱٨٨-۱۹٠؛ دوانی، صص ۱۵٧-٢٠٦؛ شرف‌الدین، ص ۴٢۱؛ معرفت، ج ۱، صص ٨٠-٨٢
[٣۹]- رجوع کنید به: ابن شهرآشوب، ج ۱، ص ۴٣؛ نهج‌البلاغة، خطبة ۱۹٢؛ بَحْرانی، ذیل علق؛ مجلسی، ج ۱٧، صص ٣٠۹-٣۱٠؛ برای تفصیل بیشتر در این باره رجوع کنید به: وحی
[۴٠]- ابن حنبل، ج ٣، ص ۱۴۹؛ طبری، تاریخ، ج ٢، ص ٣٠٨
[۴۱]- ابن هشام، ج ۱، ص ۱٦۱؛ طبری، تاریخ، ج ٢، ص ٣٠٧
[۴٢]- ابن حنبل، ج ٣، ص ۱۴٨-۱۴۹؛ بخاری، ج ۴، صص ٧٧-٧٨؛ طبری، تاریخ، ج ٢، صص ٣٠٨-٣٠۹
[۴٣]- ابن بابویه، ۱٣٨٦، ج ۱، ص ٢٧٧؛ قرطبی، ج ٣، ص ۴٢۵
[۴۴]- رجوع کنید به: سورۀ شعرأ، آیۀ ٢۱۴
[۴۵]- طبری، جامع، ذیل سورۀ شعرأ، آیۀ ٢۱۴؛ همو، تاریخ، ج ٢، ص ٣٢٠
[۴٦]- ابن هشام، ج ٢، ص ٣٣٣؛ طبری، تاریخ، ج ٢، ص ٣٧٢
[۴٧]- ابن سعد، ج ٢، ص ۱٦؛ طبری، جامع، ذیل سورۀ انفال، آیۀ ۹؛ مجلسی، ج ۵٦، صص ۱۹٨-۱۹۹
[۴٨]- رجوع کنید به: کُلَیْنی، ج ۴، ص ۴۵٢؛ ابن بابویه، ۱۴٠۴، ج ٢، ص ۵٧٠؛ همو، ۱٣٦٣ ش، ج ۱، ص ٨۵؛ طوسی، مصباح المتهجّد، ص ٧۱٠
[۴۹]- رجوع کنید به: ابن حنبل، ج ۱، صص ٢٧٦، ٣٢۵-٣٢٦، ٣٦٣؛ بخاری، ج ٢، ص ٢٢٨، ج ٦، صص ۱٠۱-۱٠٢
[۵٠]- ابن شهر آشوب، ج ۱، ص ۴۱
[۵۱]- رجوع کنید به: ابن حنبل، ج ۱، ص ٣۹۵، ٣۹٨، ۴٠٧، ج ٦، ص ٢۴۱؛ بخاری، ج ۴، صص ٨٢-٨٣، ج ٦، ص ۵٠؛ طبری، جامع، ذیل سورۀ نجم، آیات ٨-۱۱، ۱٢-۱٦، ۱٧-۱٨؛ ابن بابویه، ۱٣٨٧، ص ٢٦٣؛ احمد بن علی طبرسی، ج ۱، ص ٣٦٢
[۵٢]- رجوع کنید به: سورۀ نجم، آیات ۱-۱٨
[۵٣]- رجوع کنید به: ابن حنبل، ج ٣، ص ٣٧٧؛ بخاری، ج ۱، ص ۴، ج ٦، صص ٧۵-٧٦؛ طبری، جامع؛ طوسی، التبیان، ذیل مدثر
[۵۴]- رجوع کنید به: ابن سعد، ج ۴، ص ٢۵٠؛ ابن شهرآشوب، ج ٢، ص ٢۵۴؛ ابن طاووس، صص ۱٢۹-۱٣٠، ۱۴٨؛ سیوطی، ج ۱، ص ٢٠۵؛ نیز رجوع کنید به: دحیة بن خلیفه کلبی
[۵۵]- رجوع کنید به: ابن سعد، ج ٣، صص ۴٢٢، ۴٨٨، ج ۴، ص ٢۵٠؛ طبری، تاریخ، ج ٢، صص ۵٨٢-۵٨٣؛ همو، جامع، ذیل سورۀ احزاب، آیات ٢٦-٢٧؛ کلینی، ج ٢، ص ۵٨٧؛ احمد بن علی طبرسی، ج ۱، ص ۱۹۵
[۵٦]- رجوع کنید به: ابن حنبل، ج ۱، صص ٢٧، ۵٢-۵٣؛ بخاری، ج ۱، ص ۱٨
[۵٧]- رجوع کنید به: ابن هشام، ج ٣، ص ٧۱٦؛ ابن سعد، ج ٢، ص ٢٦؛ طبری، تاریخ، همان‌جا
[۵٨]- ج ٢۵، ص ۴٧ به بعد
[۵۹]- طوسی، مصباح‌المتهجّد، ص ۴٢٠
[٦٠]- رجوع کنید به: صفار قمی، ص ۱٧۴؛ کلینی، ج ۱، صص ٢۴۱، ۴۵٨
[٦۱]- صص ٣٨٨-٣۹۴
[٦٢]- نیز رجوع کنید به: کلینی، ج ۱، صص ۱٧٦-۱٧٧
[٦٣]- برای نمونه رجوع کنید به: صص ٣٢، ٣۴، ۴٨، ٦٧-٦٨، ٨٢، ۱٠٠، ۱٧٦، ٢۴۵
[٦۴]- رجوع کنید به: نَوَوی، ج ۱، ص ۱۴۴؛ قزوینی، ص ۹۱؛ سیوطی، ج ۱، ص ۹٢؛ مجلسی، ج ۱٧، ص ٣٠۹، ج ۱٨، ص ٢٢٨، ج ۵٦، ص ٢۵٨
[٦۵]- رجوع کنید به: ابن بابویه، ۱۴٠۴، ج ۴، ص ٢٣٦؛ سیوطی، ج ۱، صص ۹٣-۹۴؛ مجلسی، ج ۵٦، ص ۱٧٠، ج ٦۵، ص ۱٨
[٦٦]- برای نمونه رجوع کنید به: سیوطی، ج ۱، صص ۹٢-۹٣؛ مجلسی، ج ٦، ص ٣٢۹، ج ۵٦، ص ٢٢٣
[٦٧]- رجوع کنید به: مجلسی، ج ۵٦، صص ٢٠٦، ٢۴۹، ٢۵٨؛ برای تفصیل بیشتر در این باره رجوع کنید به: ملائکه؛ اسرافیل؛ عزرائیل؛ میکائیل
[٦٨]- رجوع کنید به: ابن حنبل، ج ۱، ص ۴٠٧؛ بخاری، ج ۴، صص ٨٣-٨۴؛ مقدسی، ج ۱، ص ۱٧٣؛ قزوینی، صص ۹۱-۹٢؛ قس‌الاختصاص، صص ۴۵-۴٦ که جزئیات ویژگی‌های جبرئیل را به نقل از ابن عباس آورده است؛ نیز رجوع کنید به ملائکه.
[▲] جُستارهای وابسته
□ رسول کریم
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□ ابوحیّان غرناطی، تفسیر البحرالمحیط، بیروت: ۱۴٠٣ هـ.ق (۱۹٨٣ م)
□ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، نجف: ۱۹۵٦ م.
□ محمدجواد مشکور، فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های سامی و ایرانی، تهران: ۱٣۵٧ ش
□ محقق، محمدباقر، نمونۀ بینات در شأن‌نزول آیات، ...
□ مستر هاکس، قاموس کتاب مقدس، ...
□ عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، ...
□ ابن طاووس، الیقین باختصاص مولانا علی(علیه‌السلام) بامرة المؤمنین، قم: چاپ انصاری، ۱۴۱٣ هـ.ق
□ محمد بن عمر فخررازی، التفسیرالکبیر، قاهره: [بی‌تا]، چاپ افست تهران [بی‌تا].
□ محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، تفسیر القرآن‌الکریم، قم: چاپ محمد خواجوی، ۱٣٧۹-۱٣٨٠ ش
□ محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن، بیروت: چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، [بی‌تا].
□ محمدهادی معرفت، التمهید فی علوم القرآن، قم: ۱۴۱۱-۱۴۱٢ هـ.ق
□ یحیی بن شرف نووی، تهذیب الاسمأ و اللغات، مصر: ادارة الطباعة المنیریة، [بی‌تا]، چاپ افست تهران [بی‌تا].
□ علی دوانی، «آغاز وحی و بعثت پیامبر(ص) در تاریخ و تفسیر طبری (بررسی و نقد)»، در یادنامۀ طبری، ویراستار: محمد قاسم‌زاده، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ۱٣٦۹ ش
□ هشام جعیط، الوحی و القرآن و النبوة، بیروت: ٢٠٠٠ م.
□ محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، استانبول: ۱۴٠۱ هـ.ق (۱۹٨۱ م)
□ ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، استانبول: ۱۴٠٢ هـ.ق (۱۹٨٢ م)
□ ابن کثیر، تفسیر القرآن‌العظیم، بیروت: ۱۴۱٢ هـ.ق
□ ابن هشام، سیرةالنبی، قاهره: چاپ محمدمحیی‌الدین عبدالحمید، ۱٣٨٣ هـ.ق (۱۹٦٣ م)
□ ابن حجر عسقلانی، فتح‌الباری: شرح صحیح‌البخاری، بیروت: دارالمعرفة، [بی‌تا].
□ احمد بن محمد ثعلبی، قصص‌الانبیأ، المسمی عرائس المجالس، بیروت: المکتبة الثقافیة، [بی‌تا].
□ Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Quran, Baroda 1938.
□ Martin R. Zammit, A comparative lexical study of Quranic Arabic, Leiden 2002.
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها: │ دین‌شناسی │ واژه‌شناسی دینی │ موجودات روحی
