- واژه‌شناسی
- تعاریف کاربردی
- روزهای هفته
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[گاه‌شماری] [یکاهای زمان]
روز (به عبری: יממה (شبانه‌روز) و یا יום (روز روشن)؛ به عربی: یوم و یا نهار؛ به انگلیسی: Day و یا Daylight؛ به آلمانی: Tag و یا Tageslicht)، مدت زمان از یکدوره متناوب حرکت وضعی زمین می‌باشد که با توجه به مبدأ این دوره کاربردها و تعاریف گوناگون دارد. عام‌ترین کاربرد آن روز خورشیدی به‌معنی دوره تناوب نسبت به‌خورشید (روز حقیقی) است که با تعدیل آن بر پایه یکای متریک زمان - در دستگاه بین‌المللی واحدها - (ثانیه) به‌عنوان یکدوره ۲۴ ساعته (روز متوسط) واحدی از زمان و گاه‌شماری است[۱].
کاربرد دیگر آن، روز نجومی است که این تناوب با مبدأ یک نقطه ثابت کیهانی (ستاره یا نصف النهار) است. برای دیگر سیارات نیز با توجه به دوره تناوب وضعی‌اشان شبانه‌روز در نظر گرفته می‌شود[٢].
همچنین واژهٔ روز می‌تواند به قسمتی از روز که شب نیست اشاره داشته باشد، که در اصل «روز روشن» خوانده می‌شود و یا روز می‌تواند به یک روز از هفته یا «یک روز تقویم» اشاره داشته باشد[٣].
[↑] واژه‌شناسی
واژه روز، به‌طور کلی، در زبان فارسی دری، به دو معنای «شبانه‌روز» (یک شبانه‌روز برابرِ بیست و چهار ساعت است) و «روز روشن» به‌کار می‌رود. گفته می‌شود، این واژه با واژه‌های روشن و روزنه همریشه است[۴]؛ اما محرز نیست.
آنچه در زبان فرانسه، امروزه به‌معنای «روز» به‌کار می‌رود، در واقع، ریختی از زبان فارسی دری است و برگرفته از واژه «روز» فارسی است. این واژه «ژور» (jour) همان واژه فارسی «روز» است که به مرور زمان حالت اصلی خود را از دست داده است. در خود زبان فرانسه، علاوه بر کاربرد این واژه پسوند «دی» (di) نیز به‌معنای «روز» است که در کلمات lundi، mardi، mercredi، jeudi، vendredi، samedi دیده می‌شود که البته همان معادل day در زبان انگلیسی است. گفتنی است، بخش دوم واژه فْرَدا (دا) همان است که امروز در زبان انگلیسی day خوانده می‌شود. این واژه، در زبان پهلوی (پارسی میانه) «فْرَتاک» بوده است که این‌گونه (تاگ) نیز در آلمان به‌جای روز است. یکای زمان است که برابر با ۲۴ ساعت است. بیشتر در گفتگوی رایج به شبانه‌روز، روز گفته می‌شود. مثلاً می‌گویند، از فلان تاریخ ده روز گذشت، که منظور ده شبانه‌روز است. شبانه‌روز از یکاهای سیستم SI نیست، اما کاربرد آن همراه با یکاهای SI مجاز است[۵].
[↑] تعاریف کاربردی
۱- شبانه‌روز خورشیدی حقیقی که شبانه‌روز متغیر نیز نامیده می‌شود، یکدوره تناوب حرکت وضعی زمین می‌باشد که با توجه به مبدأ این دوره کاربردها و تعاریف گوناگون دارد و عام‌ترین کاربرد آن روز خورشیدی به‌معنی دوره تناوب نسبت به خورشید است که این دوره تناوب به‌علت نوسان سرعت سالانه و دورانی خورشید در روزهای متفاوت و میل سالانه خورشید نسبت به زمین، هر بار متغیر بوده شبانه‌روز خورشیدی حقیقی یا متغیر نامیده می‌شود[٦].
شبانه‌روز متغیر یا حقیقی که نشانگر موقعیت واقعی خورشید در دایرةالبروج نسبت به مکان خاص است، کاربرد دینی جهت تعیین اوقات شرعی دارد. مثلاً لحظه اذان ظهر با توجه به زمان واقعی خورشید هنگام زوال است که درست در نیمروز واقعی می‌باشد. در حالی‌که با تعدیل آن دیگر ساعت رسمی اذان ظهر همیشه ثابت نیست و یا ۱۲ نیمروز را نشان نمی‌دهد. قدیم در کشورهای اسلامی در مواردی ساعت‌ها (به‌خصوص ساعات جیبی) براساس شبانه‌روز حقیقی یا زمان واقعی بوده و با آن اوقات شرعی را محاسبه می‌کردند. و مبدأ آن را یکی از اوقات ظهر یا غروب قرار می‌دادند. مثلاً اذان ظهر همواره ساعت ۱۲ محلی بوده است. و به‌علت متغیر بودن شبانه‌روز هر روز یا چند روز یکبار ساعت را همزمان با زوال خورشید تنظیم می‌کرده‌اند. و به آن ساعت ظهرتیم می‌گفتند. و دیگر اوقات شرعی را نیز در نظر می‌گرفتند در این مورد طلوع و غروب را به‌راحتی در نظر می‌گرفتند. در مواردی ساعت صفر را بر اساس لحظه غروب خورشید از افق تنظیم می‌کردند. و به آن ساعت غروب‌تیم می‌گفتند و غروب هر یک یا چند روز آنرا مجددا تنظیم می‌کردند. در مورد اخیر لحظه اذان مغرب و میانگین زمان غروب تا اذان صبح نیمه شب شرعی را راحت‌تر محاسبه و به‌خاطر می‌سپردند[٧].
٢- شبانه‌روز خورشیدی استاندارد، که شبانه‌روز خورشیدی میانگین (متوسط) نامیده می‌شود، شبانه‌روز استاندارد و رسمی است که با میانگین‌گیری و تعدیل شبانه روز متغیر برپایه یکای ثانیه، به‌عنوان یکدوره ۲۴ ساعته واحدی از زمان و گاه‌شماری است. طی یک سال حداکثر تفاضل شبانه روز متغیر با متوسط آن، ۱۶ دقیقه و ۲۴ ثانیه است. شبانه‌روز متوسط خورشیدی را که از نیم‌شب (متوسط) آغاز می‌شود را شبانه‌روز عرفی نیز می‌نامند[٨].
روز یا شبانه‌روز متوسط، یکایی از زمان است که برابر ۲۴ ساعت می‌باشد که هر ساعت به ۶۰ دقیقه و هر دقیقه به ۶۰ ثانیه تقسیم می‌شود. هرچند که روز یک یکای متریک نیست، اما برای استفاده با سامانه متریک پذیرفته شده‌است. یکای متریک زمان، ثانیه است. شبانه‌روز در سیستم SI برابر است با ۸۶۴۰۰ ثانیه[۹].
۳- شبانه‌روز نجومی مبدأ یکدوره تناوب حرکت وضعی زمین است که براساس، یک ثابت کیهانی شامل یک ستاره یا نصف‌النهار نجومی با توجه به نقطه اعتدال بهاری می‌باشد. در ستاره‌شناسی روز نجومی برابر است با یکبار گردش زمین به‌دور خود نسبت به ستارگان ثابت است که طول آن ۲۳٫۹۳۴ ساعت است. این زمان با توجه به نصف النهار سماوی اندکی متفاوت است[۱٠].
برای دیگر سیارات نیز با توجه به دوره‌ی تناوب وضعی‌شان، شبانه‌روز به همه معانی فوق به‌خصوص به‌معنی نجومی آن کاربرد دارد[۱۱].
۴- روز روشن (در مقابل شب) به معنای فاصلهٔ میان طلوع تا غروب خورشید است. از دیدگاه نجومی، نیمی از سطح هر سیاره در منظومه شمسی که رو به خورشید قرار دارد روز است و نیمهٔ دیگر آن شب است[۱٢].
[↑] روزهای هفته
۱- شنبه: شَـنبه اولـین روز هفتـه در گاه‌شـماری خورشـیدی و ششـمین روز هفتـه در تقویـم میـلادی اسـت. پارسـی میـانهٔ آن «شـانپت» اسـت که ظاهـراً برگـرفتـه از گاه‌شـماری عـبری اسـت. در زبـان عـبری، این روز «شـبات» (שַׁבָּת) یا «יום השבת»[۱٣] (روز شنبه) نامیده می‌شود که برای یهودیان روز استراحت و مقدس است[۱۴].
٢- یکشنبه: دومین روز هفته در گاه‌شماری خورشیدی و آخرین و هفتمین روز هفته در تقویم میلادی است. در تقویم آریایی با نام «مهرشید» شناخته می‌شود و معادل آن در تقویم گریگوری «Sunday» (روز خورشید) می‌باشد[۱۵]. در کشورهای اروپایی و آمریکایی این روز تعطیل رسمی است.
٣- دوشنبه: سـومیـن روز هفتـه در گاه‌شـماری خورشیدی و اولین روز هفته در تقویم میلادی است. در گاه‌شمار آریایی نام این روز «مهشید» است[۱٦] و معادل آن در تقویم گریگوری «Monday» (روز ماه) می‌باشد.
۴- سه‌شنبه: سه‌شنبه چهارمین روز هفته در گاه‌شمار خورشیدی و با نام «Tuesday» دومین روز هفته در تقویم میلادی است. در گاه‌شمار آریایی نام این روز «بهرام شید» است[۱٧].
۵- چهارشنبه: چهارشنبه نام پنجمین روز هفته در گاه‌شمار خورشیدی و با نام «Wednesday» دومین روز هفته در تقویم میلادی است. در گاه‌شمار آریایی نام این روز «تیر شید» است[۱٨].
٦- پنچ‌شنبه: پنج‌شنبه ششمین روز هفته در گاه‌شماری خورشیدی و با نام «Thursday» چهارمین روز هفته در گاه‌شماری میلادی است. در گاه‌شماری آریایی نام این روز «اورمزد شید» است[۱۹].
٧- جمعه یا «آدینه»: در تقویم جلالی و در برخی از کشورهای اسلامی مانند عربستان سعودی، عراق، ایران و افغانستان، هفتمین و آخرین روز هفته و روز تعطیل هفته‌ی کاری و شنبه، روز اول هفته و روز اول هفته‌ی کاری به‌شمار می‌آید، و در تقویم میلادی، با نام «Friday» (روز آزاد) پنجمین روز هفته است، در کشورهایی که به‌طور قراردادی یکشنبه روز اول هفته است، آدینه، ششمین روز هفته محسوب می‌شود. در کشور اسرائیل نیز آدینه و شنبه روزهای آخر هفته و یکشنبه روز اول هفته کاری است. در گاه‌شمار آریایی نام این روز «ناهید شید» است[٢٠].
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط … برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[٢]-
[٣]-
[۴]-
[۵]-
[٦]-
[٧]-
[٨]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱٢]-
[۱٣]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٦]-
[۱٧]-
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
