جستجو آ ا ب پ ت ث ج چ ح
خ د ذ ر ز ژ س ش ص ض ط ظ
ع غ ف ق ک گ ل م ن و ه ی

۱۳۹۱ اسفند ۱۳, یکشنبه

واژه‌های دخیل در زبان دری

از: ستار سعیدی

واژه‌های دخیل در زبان دری

کدام زبان برای دولت افغانستان بیگانه است؟

فهرست مندرجات

[قبل][بعد]


شورای وزیران افغانستان اخیراً در جلسه‌ای به ریاست حامد کرزی، رئیس‌جمهوری، کاربرد «زبان‌ها و لهجه‌های بیگانه» و «استفاده از کلمات نامانوس» در رسانه‌ها را ممنوع کرده است.

این که آیا می‌توان با فرهنگ، به‌ویژه پدیده پویا و رو به رشد زبان، برخورد مطلق‌گرایانه کرد، بحث جداگانه‌ای می‌طلبد، اما پیش از آن، منظور دولت از زبان‌های بیگانه و کلمات نامانوس جلب توجه می‌کند.

هرچند شورای وزیران به‌طور مستقیم از هیچ زبان یا گویشی نام نبرده است، اما تجزیه و تحلیل نوع برخورد دولت افغانستان با زبان‌های مختلف، شاید بتواند به حل این معما و تفسیر منظور دولت از بیگانه و نامانوس، کمک کند.


[] عربی

پیشینه‌ی هجوم اعراب و پیوندهای مذهبی به سرزمین‌های فارسی‌زبان، میراث سنگینی از واژه‌های عربی بر جای گذاشته است. نه تنها در افغانستان، بلکه در ایران و تاجیکستان، دو بخش دیگر پیکره فارسی‌زبان نیز انبوهی از واژه‌های مورد استفاده، عربی است.

در افغانستان، دست‌کم از سوی نهادهای رسمی و دولتی حساسیتی نسبت به واژه‌های عربی موجود در زبان‌های فارسی و پشتو وجود ندارد و کاربرد وسیع واژه‌ها و عبارات عربی در مکاتبات اداری، نشانه تأیید آن‌ها است.

نهادهای رسمی در افغانستان، حتی به‌جای واژه‌ها و عبارات ساده‌ی فارسی موجود، در مکاتبات اداری از تعابیر سنگین عربی استفاده می‌کنند که مخاطب عام باید آن را برای خود به فارسی ترجمه کند.

«تحریر مکتوب هذا» به‌جای «نوشتن این نامه»، یا «الی یوم شنبه» به‌جای «تا روز شنبه» از مثال‌هایی است که نمونه‌های زیادی از آن را در نوشتار و گفتار رسمی افغانستان می‌توان یافت. پس عربی، نه تنها بیگانه نیست، بلکه زبان مذهب است و به کاربرد آن مباهات می‌شود.


[] انگلیسی

اگرچه در عرف دیپلماتیک، رهبران کشورها معمولاً در نشست‌های بین‌المللی و کنفرانس‌های مطبوعاتی که با همتایان خارجی‌شان دارند، به زبان ملی خود سخن می‌گویند، اما حامد کرزی، رئیس‌جمهوری افغانستان، تأکید زیادی بر استفاده از زبان انگلیسی دارد و تاکنون دیده نشده است که در هیچ سفر خارجی - به استثنای ایران و تاجیکستان که فارسی زبان هستند - از زبان‌های رسمی کشور خودش استفاده کند.

او در نشست‌های خبری مشترک با مهمانان خارجی‌اش در کابل هم بیشتر به انگلیسی‌ سخن می‌گوید تا فارسی و پشتو. رئیس‌جمهوری افغانستان حتی چندی پیش دستور داد که تدریس درس‌های علمی در دانشگاه‌ها، به زبان‌های بین‌المللی مانند انگلیسی باشد.

بسیاری از وزارت‌ها و نهادهای دولتی، نامه‌های خبری خود را به رسانه‌ها، به زبان انگلیسی می‌نویسند و سایت‌های اینترنتی بعضی از نهادهای دولتی، به زبان انگلیسی است تا فارسی و پشتو؛ گویی که مخاطب این سایت‌ها و خبرنامه‌ها فقط خارجی‌ها هستند.

از سوی دیگر، کاربرد واژه‌های انگلیسی در رسانه‌ها، تاکنون با مخالفت نهادهای رسمی مواجه نشده است و ادارات ذیربط، کار خاصی برای تغییر نام واحدهای تجاری مانند «فلان شاپینگ سنتر» یا «فلان سیتی سنتر» انجام نداده‌اند. واژه‌هایی مثل پرابلم (مشکل)، پروگرام (برنامه)، پلان (نقشه)، پالیسی (سیاست)، ستلایت (ماهواره)، مدیا (رسانه) و ... از زبان عام و خاص به گوش می‌رسد و در هر رسانه‌ای شنیده می‌شود، اما کسی مخالفتی نمی‌کند.


[] هندی و اردو

فهرست مدونی از واژه‌هایی که از هند وارد زبان مردم افغانستان، اعم از فارسی و پشتو شده، وجود ندارد، اما این واژه‌ها، آنقدر در فرهنگ افغان‌ها ریشه دوانده است که کمتر کسی در افغانستان ممکن است به بیگانه بودن آن‌ها فکر کرده باشد.

این‌ها نمونه‌هایی از وام‌واژه‌هایی است که از هندی وارد زبان مردم افغانستان شده است و معادل فارسی آن‌ها، معمولاً بیگانه پنداشته می‌شود:

    سرک از واژه هندی سرکا (Saraka): خیابان
    میله از میلا (Mela): گلگشت و تفریح
    پُت، از پوتا (puThTha): پنهان
    چُپ (Chup): خاموش و ساکت
    مُرچ، از مِرچ و مِراچا (Miracha & Mirch): فلفل
    کیله، از کیلا (Kila): موز
    چوک (Chowk): میدان
    گادی (Gaddi): گاری و کالسکه
    والا / وان (Wala / Wan): پسوند شغل، مانند چی و باشی در فارسی و ترکی (گادی‌وان: کالسکه‌چی یا موتروان: راننده)

ریشه این واژه‌ها، به‌راحتی قابل ردیابی است: مردم افغانستان سینما را بیشتر با فیلم‌های هندی شناختند و برای ده‌ها سال، محصولات سینمایی هند را حتی بدون ترجمه در سینما تماشا کرده‌اند.

بسیارند افغان‌هایی که بدون سفر به هند یا بدون آموزش دیدن، هندی حرف می‌زنند و خواننده‌های افغان که به زبان هندی می‌خوانند.

تهاجم غزنویان و دیگر شاهان خراسان به هند و حاکمیت چند صد ساله مغول‌های فارسی‌زبان بر شبه قاره، تأثیر زیادی بر فرهنگ و زبان آن کشور داشته است و تا پیش از استعمار بریتانیا، فارسی در برخی مقاطع تاریخی زبان رسمی هند و در سده‌های منتهی به استعمار، زبان دوم آن کشور بوده است.

بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که مراودات زبانی میان سرزمین‌های فارسی‌زبان (از جمله جغرافیای کنونی افغانستان) و شبه‌قاره، یک طرفه به سوی هند بوده است تا برعکس. بر این اساس، انبوه هستند واژگان فارسی در زبان هند، اما اندک واژه‌های هندی موجود در زبان فارسی، بیشتر از سانسکریت آمده است تا زبان امروزی هند.

در افغانستان کنونی اما، برخلاف دیگر پیکره‌های فارسی‌زبان، مانند ایران و تاجیکستان واژه‌های هندی زیادی، مانند مثال‌های بالا، به‌چشم می‌خورد که به‌نظر می‌رسد در یک سده اخیر وارد زبان فارسی دری شده باشند.

نه در گذشته و نه امروز، دولت‌ها در افغانستان، مقاومتی در برابر ورود واژه‌های هندی و اردو به زبان‌های رایج در کشورشان نشان نداده‌اند و هیچ رسانه یا سینمایی را به‌خاطر پخش بدون ترجمه فیلم‌های هندی مورد بازخواست قرار نداده‌اند.


[] فرانسه

برخلاف ایران، در افغانستان زبان فرانسه نفوذ کمی داشته است؛ نام ماه‌های سال میلادی و اسامی کشورها که در ایران به زبان فرانسه رایج است، در افغانستان معادل انگلیسی آن استفاده می‌شود. با این وجود، واژه‌های فرانسوی زیادی در افغانستان به‌کار می‌رود، از کابینه، پارلمان، ارگان، آژانس، لیسانس و دیگر وام‌واژه‌های مشابه در فارسی ایران گرفته، تا برخی واژه‌های دیگر که وارد فارسی ایران نشده‌اند اما در افغانستان کاربرد دارند، مانند قوماندان (کوماندان) به‌معنای فرمانده، پتلون (پنتالون) به‌معنای شلوار، سکتور به‌معنای بخش، کلتور به‌معنای فرهنگ، و موارد پرشمار دیگر.

به‌همین صورت، وام‌واژه‌های زیادی از زبان‌های روسی، ترکی و مغولی هم در زبان‌های پشتو و فارسی افغانستان وجود دارد.


[] فارسی

در واقع، تنها نگرانی که در سال‌های اخیر بارها از سوی نهادهای رسمی مثل کابینه و پارلمان افغانستان دیده شده است، در برابر واژه‌های اصیل فارسی یا در مواردی، کاربرد معادل‌های ساخته‌شده در زبان فارسی ایران است.

کاربرد واژه‌های فارسی دانشگاه و دانشکده به‌جای معادل‌های پشتوی آن‌ها، پوهنتون و پوهنزی، در کنار برخی واژه‌های فارسی دیگر مانند دادگاه عالی به‌جای استره محکمه، دادستان به‌جای ثارنوال و مانند این‌ها، تاکنون بارها خشم مقام‌های دولتی افغانستان را برانگیخته است.

در افغانستان اگر کسی از واژه فارسی «خیابان» استفاده کند، که ریشه چند صد ساله دارد، برچسب بیگانه‌گرایی می‌خورد، بنابراین ناگزیر است به‌جای آن بگوید سرک (هندی) یا وات (پشتو)، یا از واژه عربی «جاده» استفاده کند که معنای دقیقی برای خیابان نیست، بلکه به راه‌های برون‌شهری گفته می‌شود.


[] معادل‌سازی

این نگرانی در میان برخی فارسی‌زبان‌های افغانستان وجود دارد که دولت بیشتر واژه‌های فارسی را هدف قرار می‌دهد و معادل‌سازی‌های پشتو نه تنها با مخالفتی مواجه نمی‌شود، بلکه با کاربرد در ادارات و نشریات دولتی رسمیت می‌یابد.

به‌گونه مثال، استفاده از واژه کهن دبستان (ناصرخسرو: حسرت نکند کودک را سود به پیری - هرگه که به خردی بگریزد ز دبستان) با حساسیت و مخالفت مواجه می‌شود، اما معادل پشتوی آن، شونزی، کاملاً رایج است و در تابلو مکتب‌های ابتدایی نوشته می‌شود. همچنین در حالی که استفاده از عبارت های فارسی مثل دادگاه عالی، دادستان، نگارستان، دانشگاه، دانشجو و مانند این‌ها، «بیگانه» پنداشته می‌شود، معادل‌سازی‌های جدید پشتو برای واژه‌های موجود، مانند انتخابات (تول‌تاکنی)، نامزد یا کاندیدا (نوماند)، رئیس‌جمهور (ولسمشر)، عکس (انذور)، رسانه (رسنی) و ... با استفاده در نامه‌نگاری‌های اداری و سایت‌های دولتی رسمیت می‌یابد و ترویج می‌شود.

به‌همین صورت، فارسی‌زبان‌های افغانستان ناگزیرند واژه‌های عربی، انگلیسی، اردو، مغولی و فرانسوی موجود را به‌عنوان «ترمینالژی ملی» بپذیرند، در صورتی که حتی برای نام وزارت‌ها و ادارات دولتی به زبان پشتو معادل‌سازی شده و رسماً استفاده می‌شود:

    «د شوونی او روزنی وزارت» (وزارت تعلیم و تربیه)
    «د لوړو زدکرو وزارت» (وزارت تحصیلات عالی)
    «د ولسمشر ویاند دفتر» (دفتر سخنگوی رئیس‌جمهور)
    «دکورنیوچارو وزارت» (وزارت امور داخله)
    «د بهرنیو چارو وزارت» (وزارت امور خارجه)
    «د کلیو دبیا رغونې اوپراختیا وزارت» (وزارت احیا و انکشاف دهات)
    «د عامی گتو وزارت» (وزارت فواعد عامه)
    «د اعامی روغتیا وزارت» (وزارت صحت عامه)

با همه این‌ها، آگاهان معتقدند که در میان عامه مردم افغانستان حساسیتی نسبت به کاربرد زبان‌های پشتو یا فارسی وجود نداشته و ندارد، تا زمانی که دولت این حساسیت‌ها را به وجود نیاورد، و تجربه نشان داده است که هرجا دولت در این مورد دخالت کرده، حساسیت‌ها به میان مردم نیز راه یافته است.[۱]


[] يادداشت‌ها


يادداشت ۱: اين مقاله برای دانش‌نامه‌ی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.



[] پی‌نوشت‌ها

[۱]- ستار سعیدی، کدام زبان برای دولت افغانستان بیگانه است؟، بخش افغانستان سایت فارسی بی بی سی: شنبه ٠٢ مارس ٢٠۱٣ - ۱٢ اسفند ۱٣۹۱



[] جُستارهای وابسته







[] سرچشمه‌ها

بخش افغانستان سایت فارسی بی بی سی