[مجلس مؤسسان] [لويه جرگه‌ها در افغانستان]
لویه جرگه یا مجلس مؤسسان[۱] (به دری: مجلس بزرگ؛ به انگلیسی: Loya jirga یا Constitutional assembly)، بزرگ‌ترین گردهمایی سران قومی و شخصیت‌های برجستۀ سیاسی و اجتماعی افغانستان است که در موارد بحرانی یا ضروری، از جمله، برای تصویب قانون اساسی و یا اصلاح و بازنگری در آن در افغانستان تشکیل می‌شود[٢]. این مجمع بزرگان، از سوی رئیس جمهور فراخوانده شده، اعضای آن می‌توانند هم انتخابی و هم انتصابی باشند[٣]. نخستین جرگۀ بزرگ، در سال ۱۱۶۰ هجری (۱۷۴۷ میلادی) برگزار شد و سرنوشت و آینده کشور تازه‌ای به‌نام افغانستان را رقم زد[۴]. در آن زمان، این سرزمین، خراسان نامیده می‌شد که از سدۀ هفتم هجری (قرن سیزدهم میلادی)، به‌سبب دو یورش ویرانگر مغولان و تاتارها برای مدت طولانی دچار انحطاط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی شده و مرکزیت سیاسی و وحدت سرزمینی آن به‌طور کلی از میان رفته بود[۵].
[↑] واژه‌شناسی
لویَه جرگه، ترکيبی از دو واژه «لویه» و «جرگه» است. «لویه» واژه‌ای پشتو و به‌معنای «بزرگ» است و «جرگه»، واژه‌ای ترکی - فارسی و به‌معنای نشست، گردهمایی و همایش ریش‌سفیدان و سران قبیله و قوم است[٦]. در فرهنگ فارسی عمید، در معنای «جرگه» آمده است: «صف و حلقه، دسته، گروه، عده‌ای از مردم که دور هم جمع شوند، عده‌ای سپاهی یا شکارچی که در صحرا شکار را محاصره کنند.»[٧] اما در اصطلاح، «لویه جرگه»، به‌مفهوم جرگهٔ بزرگ، جرگه ملی یا مجلس مؤسسان است که بزرگ‌ترين مجمع بزرگان و شخصیت‌های قومی، سیاسی و اجتماعی کشور افغانستان را در بر می‌گيرد[٨]. صديق وفا، پژوهشگر افغان می‌نویسد:
- «جرگه واژۀ دری و به‌معنای گروه وصف، حلقه، مجلس و محفل آمده است، جرگه در کاربردهای سیاسی - اجتماعی آن به‌معنای گردهمایی و نشست است، به‌عبارت دیگر هر مجلس، جلسه و اجلاسی که برای تصمیم‌گیری، نظرخواهی و مشورت در باره یک امر محلی، قومی و ملی برگزار شود، جرگه است. آنچه جرگه را از نشست‌ها و گردهمایی‌های دیگر جدا می‌سازد محتوا، شیوه کار و منظور آن است، محتوای جرگه مردمی است و برای سنجش آرای عمومی يک معیار سنتی پذیرفته‌شده است، ولو در موقعيت کنونی که اتوريته سنتی قبيله‌يی بنابر نفوذ گستردۀ جنگ‌سالاران ضربه خورده و احيای مجدد آن ايجاب يک مرحله‌گذار به‌نظام دموکراتیک را می‌نمايد، با آن‌هم برخی‌ها جرگه را نوعی ريفراندم یا همه‌پُرسی نيز خوانده‌اند، امّا همه‌پرسی (Refrandom) بيشتر مفهوم رای‌گيری مستقيم از همه اعضای تشکيل‌دهندۀ يک سازمان يا يک جامعه را دارد، که برای رد يا تصويب سياستی که رهبران يا نماينده‌گان‌شان پيشنهاد کرده‌اند می‌باشد، تفاوت کلی آن با جرگه و لويه جرگه در آن است که در ريفراندم رای‌گيری محض مطمع‌نظر است، اعضای سازمان يا جامعه در ريفراندم مجال جر و بحث و تبادل‌نظر را نمی‌يابند، حال آن‌که در جرگه و لويه جرگه بحث و فحص صورت گرفته و روحيه دموکراتیک آن علی‌الرغم آن‌که تندروان چپ جرگه را يک «تجمع فئودالی و قّبيله‌يی» می‌دانند و تندروان راست «چسپيدن بر جرگه را» نسبت مغايرت با امیال تنگ‌نظرانه‌شان مردود می‌دانند، عناصر دموکراتیک آن فراخ‌تر و بيشتر است، غايت و منظور از تشکیل جرگه‌ها چاره‌جویی، رسیده‌گی و تصمیم‌گیری همه‌گانی در مورد یک مسأله سیاسی - اجتماعی است.»[۹]
[↑] تاریخچه
جرگه‌ها در افغانستان پیشینۀ بسیار دیرینه دارد، چنان‌که گفته می‌شود، سرزمینی که امروز افغانستان نامیده می‌شود، «از زمان آریایی‌ها تا امروز، مهد جرگه‌ها بوده است و مردم آن از طریق برگزاری همچو گردهمایی‌ها و نظرخواهی‌ها، در مقاطع مختلف تاریخی، مشکل‌ترین و مبرم‌ترین مسایل خود را حل کرده‌اند.»[۱٠]
نخستین جرگۀ بزرگ، پس از کشته‌شدن نادرشاه افشار، در ماه اکتبر ۱۷۴۷ میلادی (در سال ۱۱۶۰ هجری)، در مزار شیر سرخ، در داخل قلعه نظامی نادرآباد برگزار شد و ۹ روز به درازا کشید. پس از ۹ روز گفتگو میان سران قوم پشتون از طوایف غلزایی، پوپلزایی، نورزایی، سدوزایی و دیگر اقوام، احمدشاه ابدالی از طایفۀ سدوزایی به‌عنوان پادشاه برگزیده شد و حاضران با او بیعت کردند.
گفته می‌شود يک مرد صوفی (درویش) به‌نام صابرشاه کابلی خوشه گندمی را به‌جای تاج بر کلاه احمدخان نصب کرد و او را پادشاه خواند و به جروبحث پايان داد. اما این گفته محرز نیست.
لویه جرگه در تاریخ معاصر افغانستان از یک سنت قومی و قبیله‌ای به یک سنت سیاسی تبدیل شده است و زمامداران این کشور، از آن برای تحکیم پایه‌های قدرت خود استفاده کرده‌اند[*].
[↑] انواع
[۱۱]
[۱٢]
[۱٣]
[۱۴]
[۱۵]
[۱٦]
[۱٧]
[۱٨]
[۱۹]
[٢٠]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱: گاه‌شمار لویه‌جرگه‌های افغانستان، از بی بی سی
پيوست ٢: بررسی لویه‌جرگه در هشت قانون اساسی افغانستان، از بی بی سی
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶: لویه‌جرگه مشورتی افغانستان، از دانشنامۀ آریانا
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[٢]-
[٣]- لویه جرگه در گذشته، در بیشتر موارد، از سوی پادشاه فراخوانده می‌شد.
[۴]- لويه جرگه‌ها يا جرگه‌های بزرگ در افغانستان، جام جهان‌نمای بی بی سی (بخش فارسی): ۱٠ مه ٢٠٠٢
[۵]- مهدیزاده کابلی، تاریخ افغانستان نوین، نگارش سال ۱٣٧۵ خورشیدی (چاپ نشده).
[٦]- گاه‌شمار لویه جرگه‌های افغانستان، وب‌سایت فارسی بی بی سی (بخش افغانستان): سه شنبه ۱۵ نوامبر ٢٠۱۱ - ٢۴ آبان ۱٣۹٠
[٧]- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، ج ۱، ص ٦٨٦
[٨]- صديق وفا، لويَه جَرگه‌ها و نقش ارزشمند آن در ساختار اجتماعی - سياسی و قانون‌گذاری افغانستان (بخش نخست)، ماهنامۀ نی، انجمن فرهنگی نی، شماره ۵ و ٦ سال هفتم سرطان و اسد ۱٣٨٨ - جون و جولای ٢٠٠٨
[۹]- همان‌جا
[۱٠]- تاریخچه جرگه‌ها، سایت رسمی لویه جرگۀ عنعنوی - جمهوری اسلامی افغانستان
[۱۱]-
[۱٢]-
[۱٣]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٦]-
[۱٧]-
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
