- واژه‌شناسی
- طبقه‌بندی علمی
- تاریخچه
- ویژگی‌های فیزیکی
- در متون دینی
- در ادب فارسی
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[جانوران] [شترسانان]
شتر (به عربی: جمل؛ به انگیسی: Camel؛ به آلمانی: Altweltkamele)، جانوری چهارپایی است نشخواركننده، سُم‌دار و تهی‌شاخ (بدون شاخ) از رده‌ی پستانداران، راسته زوج‌سُمان، خانواده‌ی شترسانان و سرده‌ی «کاملوس» (Camelus) تعلق دارد[۱].
دمای بدن شتر می‌تواند در محدوده‌ی ٧ درجه فارنهایت بالا و پایین برود، در حالی که دمای بدن انسان، تنها در محدوده‌ی ۱ درجه فارنهایت بالا و پایین می‌رود[٢].
[↑] واژه‌شناسی
شتر، برگرفته از واژۀ پهلوی «اشتر» (uštur) است که به‌معنای حیوانی است قوی‌جثه و پُرطاقت و نشخوارکننده و حلال‌گوشت، دارای گردن دراز و دست و پای بلند، بر پشت خود یک یا دو کوهان دارد که از پیه و چربی تشکیل یافته؛ شتر بی‌کوهان نیز در آمریکای جنوبی پیدا می‌شود که قدش کوتاه‌تر است، برای سواری و بارکشی به‌کار می‌رود، شیر او خورده می‌شود، پشم و پوستش نیز در پارچه‌بافی و کفش‌دوزی به‌کار می‌رود. این حیوان بسیار پُرطاقت است، در سرما و گرما استقامت دارد و تا چند روز بدون آب و علف به‌سر می‌برد. نوعی از آن را که دونده و تندرو است، جمازه می‌گویند.[٣]
[↑] طبقه‌بندی علمی
شتر، از لحاظ طبقه‌بندی علمی، از فرمانروی جانوران (حیوانات)، از شاخه‌ی طنابداران، از رده‌ی پستانداران، از راسته‌ای جفت‌سمان (Artiodactyla)، از تیره‌ی شترسانان و از سرده‌ی کاملوس (Camelus) است[۴] که از نظر زیست‌شناسی، به گونه‌های مختلف: شتر یک‌کوهانه، دوکوهانه و بی‌کوهان بخش می‌شود[۵].
[↑] تاریخچه
کمتر جانوری، مانند شتر می‌تواند اثر تعیین‌کننده‌ای در تاریخ بشر داشته باشد، و اغراق نیست اگر ادعا شود که زندگی بدون وجود این حیوان، برای انسان‌هایی که در منطقه بزرگی از جهان یعنی بیایان زندگی می‌کردند، ناممکن بوده است. و احتمالاً تمدن هرگز در آفریقای شمالی و آسیای صغیر گسترش نمی‌یافت[٦].
نخستین شتر شناخته‌شده در جهان، به‌نام «پروتی‌لوپوس» (Protylopus)، بین ۴٠ تا ۵٠ میلیون سال پیش (در عصر ائوسن)، در شمال امریکا - به‌طور وحشی - زندگی می‌کرد.[٧] این حیوان، به اندازه یک خرگوش بود و در جنگل‌های باز که در حال حاضر داکوتای جنوبی نامیده می‌شود، می‌زیست.[٨] ٣۵ میلیون سال پیش، جانوری به‌نام «پیبروتهاریم» (Poebrotherium) وجود داشت که به اندازه یک بز بود و بسیاری از صفات آن، بیشتر شبیه ویژگی‌های شتر و لامای امروزی بود[۹]. همزمان (حدود ٣٠ میلیون سال پیش)، «ستانومایلوس» (Stenomylus) سمدار، که سرده‌ی منقرض شده از شترسانان اولیه است، در شمال آمریکا وجود داشت[۱٠] و حدود ۱۵،۵ میلیون سال پیش (در عصر میوسن)، ایپیکاملوس (Aepycamelus) گردن‌دراز، از آن تکامل یافت[۱۱].
جد مستقیم شترهای امروزی، به نام «پروکاملوس» (Procamelus)، در دورۀ میوسن زبرین و پلیوسن زیرین (حدود ۱۵،٧ میلیون سال پیش) در شمال آمریکا می‌زیست[۱٢].
در حدود ۳ تا ۵ میلیون سال پیش، «شُتُریان»[۱٣] (Camelidae)، از مسیر تنگه پاناما، از شمال آمریکا به جنوب آن راه یافت و در آن‌جا به لاما و جانداران همانند تکامل کرد و از طریق آبنای بیرنگ (Bering land bridge) به آسیا گسترش یافت[۱۴]. آخرین بازماندگان شتر بومی شمال آمریکا، موسوم به «کاملوپس» (Camelops hesternus)، همراه با اسپان، خرس‌های کوتاه‌رو، فیلان غول‌پیکر (ماموت‌ها)، جانداران درختزی، گربه‌های داندان‌خنجری و بسیاری از جانداران دیگر، هم‌زمانی با مهاجرت انسان از آسیا، از میان رفتند[۱۵]. با این وجود، سرده‌ی «کاملوپس»، تا حدود ۱٠،٠٠٠ سال پیش، جان سالم به‌در برد و سپس، منقرض شد. این‌که در انقراض آن‌ها آب‌وهوا نقش داشت یا شکار مهاجران، تاکنون، به‌درستی مشخص نیست[۱٦].
شتر، بیشتر از هفت هزار سال پیش اهلی گردید و از دو هزار سال پیش تاکنون هیچ‌گونه شتر یک کوهانه وحشی در دنیا دیده نشده است. شتر دو کوهانه تا پیش از ۵٠٠٠ سال پیش اهلی نشده بود و هنوز نوع وحشی آن در صحرای گبی در مغولستان وجود دارد ولی شتر دو کوهانه مانند شتر یک کوهانه در توسعه تمدن در مناطق بیابانی موثر بوده است.
[↑] ویژگی‌های فیزیکی
[↑] در متون دینی
در انجیل متی آمده است: «ای رهنمایان کور که پشه را صافی می‌کنید و شتر را فرو می‌برید! وای بر شما...»
[↑] در ادب فارسی
[۱٧]
[۱٨]
[۱۹]
[٢٠]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی با همکاری صدیق طرزی رهپو و مهدی خراسانی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[٢]-
[٣]- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، ج ٢، ص ۱٢۹٠
[۴]-
[۵]-
[٦]-
[٧]- Mukasa-Mugerwa, E. (1981 pages=1, 3, 20–21, 65, 67–68). The Camel (Camelus Dromedarius): A Bibliographical Review. International Livestock Centre for Africa Monograph 5. Ethiopia: International Livestock Centre for Africa.[٨]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱٢]-
[۱٣]- شُتُریان (Camelidae) خانواده‌ای از پستانداران هستند از زیرراسته پینه‌پایان (Tylopoda) راسته جفت‌سمُان. جانوران این تیره جثه‌ای متوسط تا بزرگ دارند و گردن‌شان بلند و لاغر و سرشان کوچک و باریک است؛ این جانوران پوزه دارند و لب بالایشان دارای یک شکاف است. شامل: لاما (Lama glama)، گواناکو (Lama guanicoe)، آلپاکا (Vicugna pacos)، ویکونیا (Vicugna vicugna)، شتر یک‌کوهانه (Camelus dromedarius) و شتر دوکوهانه (Camelus bactrianus).
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٧]-
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
