آغاز و گسترش حیات با کورنومتر

از: علی رنجبران

دیرینه‌زیست‌شناسی

آغاز و گسترش حیات با کورنومتر

فهرست مندرجات

• زمان‌بندی
  
• يادداشت‌ها
  
• پی‌نوشت‌ها
  
• جُستارهای وابسته
  
• سرچشمه‌ها
  
  

[قبل]

[بعد]

ما از گذشته زمین و همین‌طور تاریخ خودمان روی زمین چه می‌دانیم؟ وقتی می‌گوییم ممکن است قدیمی به‌نظر برسد می‌خواهیم از چند هزارسال قبل حرف بزنیم. اما نه، صحبت فراتر از این حرف‌هاست و به زمان‌های دور در چندین میلیون یا حتی میلیاردها سال قبل بر می‌گردد. حقیقت این است که آن‌زمان‌ها نشانه‌ها و شواهد زیادی روی زمین دیده می‌شود، فقط باید آن‌ها را پیدا کرد. وقتی هم که با زمین و گذشته‌اش سرو کار داریم پای علومی مثل زمین‌شناسی، فسیل‌شناسی و زیست‌شناسی به آن باز می‌شود. درس‌های زیادی در این باره در دوره دبیرستان آموزش داده می‌شود. حالا می‌خواهیم ببینیم این نتیجه بررسی‌های این علوم روی گذشته زمین و حیات روی آن، چه بوده است. حقیقت این است که دانشمندان از ساختارهای زمین‌شناسی و نشانه‌های آن، فسیل‌های به‌جا مانده استفاده می‌کنند تا تاریخ زمین را دوباره بازسازی کنند. آن‌ها از این بازسازی‌ها نتیجه گرفته‌اند که حیات روی زمین یک میلیارد سال بعد از تولد زمین شروع شده است؛ یعنی اولین موجوداتی که می‌توانستند خودشان را باز تولید کنند تک‌سلولی‌هایی بودند که ٣،٦ میلیارد سال قبل پا به‌عرصه وجود گذاشتند.از آن‌زمان نشانه‌های زیادی از ظهور ،پیدایش و انقراض گونه‌های مختلف از موجودات زنده در زمین به‌جای مانده است .حالا باید از دیرینه‌زیست‌شناسان تشکر کنیم، چون آن‌ها به مدد علومی مثل زمین‌شناسی، فسیل‌شناسی و زیست‌شناسی تاریخ حیات روی زمین را ردگیری کرده‌اند.

◄	زمان‌بندی

بیشتر تاریخ حیات در کره زمین، تشکیل شده از حیات تک‌سلولی‌ها و گونه‌های بسیار ساده. گونه‌هایی مثل باکتری‌ها برای میلیون‌ها سال نقش اصلی حیات را در کره زمین بازی می‌کردند. دوران دایناسورها بخش مهمی از تاریخ زمین است و تاریخ ما انسان‌ها تنها قسمت کوچکی از تاریخ زمین را تشکیل می‌دهد

۴،٨ میلیارد سال قبل، دوران شکل‌گیری زمین بود. ٣ میلیارد سال قبل، اولین باکتری‌ها ظاهر شدند. ٢،۱ میلیارد سال قبل، برای نخستین‌بار اکسیژن در جو پدیدار شد. اولین فسیل موجودات پُرسلولی مربوط به ٦٠٠ میلیون سال قبل است.[۱]

انقراض بزرگ
۴،٦ تا ٢،۵ میلیارد سال قبل	٢،۵ میلیارد تا ۵۴٢ میلیون سال قبل
دوران آركنن	دوران پروتزوئیك
پركامبرین
شکل‌گیری پوسته  همان‌طور که می‌دانیم قدیمی‌ترین سنگ‌ها روی زمین قدمتی ۴ میلیارد ساله دارند. البته کریستال‌هایی وجود دارند که قدمت‌شان به بیشتر از ۴،۴ میلیارد سال می‌رسد.  سردشدن مواد مذاب  پوسته‌ی اولیه زمین سنگ‌های نازکی بودند که از سردشدن مواد مذاب به‌وجود آمده بودند. آتشفشان‌های اولیه بسیار فعال بودند. آن‌ها مواد مذاب را به سطح آوردند. این مواد مذاب سرد شدند و پوسته زمین به‌تدریج صخیم‌تر شد.  شواهد اولیه  فسیل استروماتولیت‌ها که قدمتی ٣،۵ میلیارد ساله دارند اولین شواهد حیات روی زمین به‌حساب می‌آیند. فسیل‌شدن این موجودات تک‌سلولی در تشکیلات رسوبی نشان می‌دهد که آن‌ها زیر آب زندگی می‌کردند .در این تصویر فسیل نوعی خزه سبز به‌نام کولنیا دیده می‌شود.  ۴،٦ میلیارد سال قبل  در این زمان مواد اولیه تشکیل‌دهنده زمین به‌هم فشرده شدند.	حیات آبزی و بدون اکسیژن  جو زمین از ابتدا اکسیژن نداشت. بنابراین اولین ارگانیسم‌ها شروع به تنفس غیرهوازی کردند.  درصد اکسیژن  حیات روی زمین به مقدار اکسیژن هوا بستگی دارد. مقدار این ماده ٢،۱ دهم میلیارد سال قبل در جو زمین ثابت شد و به‌اندازه امروزی‌اش رسید. همان‌طور که این مدل ملکولی نشان می‌دهد وجود این ماده اجازه داد که ترکیبات اولیه مثل آب و دی‌اکسید کربن روی زمین ایجاد شود.  فسیل نادر  این فسیل کمیاب که در استرالیا پیدا شده است یکی از قدیمی‌ترین فسیل موجودات پرسلولی است. قدمت آن به ٦٠٠ میلیون سال قبل می‌رسد.  یک میلیارد سال قبل  قطعات بزرگ پوسته زمین به‌هم فشرده شده و قاره بزرگ رودنیا را تشکیل دادند.

پيدايش ٦٠ درصد گونه‌ها		پيدايش ٨٠ درصد گونه‌ها		پيدايش ۹۵ درصد گونه‌ها
۵۴٢-۴٨٨	۴٨٨-۴۴۴	۴۴۴-۴۱٦	۴۱٦-٣۵۹	٣۵۹-٢۹۹	٢۹۹-٢۵۱
كامبرین	اردوویسین	سیلورین	دوونین	كربونیفر	پرمین
پالئوزوئيك
حیات حفاظت‌شده  بیشتر گونه‌های جانوری که در دوره کامبرین شکل گرفتند گونه‌های محافظ‌دار هستند؛ یعنی همان‌طور که در عکس دیده می‌شود بیشتر آن‌ها از بدن‌شان به‌وسیله غلاف یا یک پوسته سخت محافظت می‌کردند.		تسلط بر خشکی  بیشتر گونه‌های خشکی‌زی در دوره سیلورین (نوار زیر صفحه) گیاهان در زمین‌های رسوبی روییدند و سخت‌پوستان از آب خارج شدند.		انقراض بزرگ  تغییرات بزرگ آب‌وهوایی و دیگر شرایط باعث شدند که انقراض بزرگ از راه برسد. این موضوع براساس شواهد فسیلی زیادی ثابت شده است.
انفجار کامبرین  تعداد زیادی از موجودات پُرسلولی در این دوره به‌وجود آمدند.		متالدتس  این راسته از جاندارن مثل اسفنج‌ها ساختارهای آهکی داشتند. آن‌ها در دریاهای دوران کامبرین زندگی می‌کردند.
		بی‌مهرگان  فسیل‌های زیادی از این نمونه‌ای بی‌مهرگان دریایی، از سنگ‌های رسوبی دوره سیلورین به‌دست آمده است.
				پیدایش اکسیژن  تکامل این ماهی اولیه نشان می‌دهد که اکسیژن زیادی در آب حل شده بود، این ماهی اولیه در دوره سیلورین وجود داشت.
				بر روی چهارپا  این دو زیست باستانی آکانتوستگا نامیده می‌شود. در دوره دودنین زندگی می‌کرده است و برای اولین‌بار روی چهارپا راه می‌رفته است.
فلس  این تصویر فلس‌های گونه‌ای به‌نام لپیدوتوس را نشان می‌دهد که نوعی ماهی منسوخ شده است. این ماهی به‌وسیله نوعی غلاف سخت و درخشان شبیه مینا پوشیده شده بود. بیشتر خزندگان و ماهی‌های آن دوره فلس‌هایی از این جنس داشتند.
٢٧٠ میلیون سال قبل  قاره‌ها دوباره از یک قاره بزرگ اصلی ترک خوردند. نام آن قاره پانگیا بود و منشا قاره‌هایی است که ما امروزه می‌شناسیم.			٢٠٠ میلیون سال قبل  پانگیا به لوراسیا و گندوانا تقسیم شد. خود این قاره‌ها طی زمان به چند قاره دیگر تقسیم شدند.

پیدایش ٧۵ درصد گونه‌ها
٢۵۱-٢٠٠	٢٠٠-۱۴٦	٦۵،۵-۱۴٦
تریاس	ژوراسیك	كرتاسه
مزوزوئیك
عصر خزندگان  فرقی نمی‌کند، با انواع گونه‌های بزرگ و کوچک خزندگان زمین را فتح کردند. البته بعضی از آن‌ها وابسته به آب و بعضی دیگر خشکی‌زی بودند.	گونه‌های جديد  اولين پستانداران و پرندگان در زمين ظاهر شدند. همين‌طور تقسيم‌شدن گونه‌های مختلف نرم‌تنان در همين دوره آغاز شده. گونه‌های زيادی به‌وجود آمدند مثل ناتيلوس كه تا حالا دوام آورده است.	تغییر دنیا  در پایان دوره مزوزوئیك تغییرات بزرگی در آب‌وهوای جهان رخ داد. این تغییرات با سرد شدن ناگهان هوا همراه بود و باعث شد که اولین عصر یخ از راه برسد.

	شکارچی  کیگانوتوسوروس یکی از بزرگ‌ترین گوشتخواران زمین بوده است. ارتفاع این شکارچی ۱۵ متر بود و دندان هشت سانتی‌متری‌اش در پایین دیده می‌شود.  سوپر وزن  باروساروس یکی از سنگین‌ترین دایناسورهای شناخته‌شده بود. براساس محاسبات و تخمین‌ها وزن این جانور علف‌خوار به ٢٠ تن می‌رسیده است.
	مهره‌داران  این فسیل مهره یک باروساروس است. گردن انعطاف‌پذیر این جانور به لطف این استخوان‌های محکم و سبک به‌وجود آمده بود.

	شکستن گندوانا  شکاف خوردن گندوانا آغاز شده بود و به قاره‌های آفریقا، آمریکای جنوبی استرالیا، هند و قطب جنوب شکسته شد.

٢٣-٦۵،۵	از ٢٣ میلیون سال قبل تا به حال
پالتوژن	نئوژن
سنوزوئیك
تغییر دوباره آب‌وهوا  ٢٠ میلیون سال ابتدایی دوران سنوزوئیک بسیار گرم بود اما به‌تدریج هوا سرد شد و دوباره یخ‌ها از راه رسیدند.	گسترش ساواناها  گسترش گونه انسان‌ها با گسترش چمن‌زارها و گرم دشت‌ها به‌عنوان پوشش گیاهی غالب روی کره زمین آغاز شده است.
بدون دشمن  بدون خطر از طرف دایناسورهای بزرگ، پستانداران و پرندگان (بازماندگان دایناسورها) توانستند تکامل پیدا کرده و زیاد شوند.
پر  یکی از اولین گونه‌های پرنده بی‌پرواز بودند آن‌ها باقیمانده دایناسورها به‌حساب می‌آیند و ٢،۵ متر بلندی داشتند.
	دندان خنجری  تیلاکوسمیلوس از خانواده کیسه‌داران بود یعنی شبیه کانگورو کیسه داشتند. اما ظاهر آن‌ها شبیه ببر بود. ماده‌ها، بچه‌های‌شان را درون کیسه حمل می‌کردند. دندان‌های آن‌ها هیچ وقت از رشد کردن باز نمی‌ایستاد. به‌همین دلیل به آن‌ها ببر دندان خنجری گفته می‌شود. فسیل آن‌ها در آرژانتین پیدا شده است. این گونه در دوره‌های پلیوس و میوسن از دوران جدید زندگی می‌کرد.
	استرالوپیتکوس افریکانوس  این موجود جد مشترک ما انسان‌ها بود و ٢،۹ تا ٣،٧ میلیون سال قبل در آفریقا زندگی می‌کرد. استرالوپیتکوس تنها یک متر بلندی داشت و هومو‌هابیلیس (انسان ابزارساز) از این گونه تکامل پیدا کرده بود.
خویشاوند ما  اولین فسیل یک گونه از انسان‌نما در سال ۱٨۵٦ پیدا شد؛ فسیل انسان نئاندرتال. آن‌ها با ما یا انسان هوشمند جد مشترکی داشتند اما گونه جداگانه‌ای محسوب می‌شدند. ظاهراً نئاندرتال‌ها در پایان آخرین عصر یخبندان منقرض شدند.  ۵٠ میلیون سال قبل  وضعیت قاره‌ها تقریباً شبیه امروز بود. بسیاری از رشته کوه‌های بلند نظیر آلپ، اندو بخشی از کوه‌های ایران دراین دوره شکل گرفتند. هند به زیر قاره آسیا برخورد کرد و رشته کوه‌های هیمالیا را درست کرد.

[↑] يادداشت‌ها

يادداشت ۱: اين مقاله برای دانش‌نامه‌ی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.

[↑] پی‌نوشت‌ها

[۱]- علی رنجبران، آغاز و گسترش حیات با کورنومتر، مجله‌ی دائرةالمعارفی «دانستنی‌ها»، شماره اول، نوروز ۱٣۹۱، صص ۱٠-۱۱.

[↑] جُستارهای وابسته

□
□
□

[↑] سرچشمه‌ها

□ مجله‌ی دائرةالمعارفی «دانستنی‌ها»، شماره اول، نوروز ۱٣۹۱