 |
|
چهارشنبه سوری
[جشن‌های آریایی] [نوروز]
چهارشنبه‌سوری (به انگلیسی: ؛ به آلمانی: Tschahar Schanbe Suri)، یکی از جشن‌های آریایی تباران است که در شب آخرین چهارشنبهٔ (آخرین سه‌شنبه شب اسفند ماه) سال خورشیدی، با افروختن آتش و پریدن از روی آن، برگزار می‌شود. جشن آتش در واقع پیش درآمد جشن نوروز است که نویددهنده رسیدن بهار و تازه‌شدن طبیعت است.
| ▲ | واژه‌شناسی |
واژهٔ «چهارشنبه‌سوری» از دو واژهٔ چهارشنبه - نام یکی از روزهای هفته - و سور به‌معنای عیش و عشرت ساخته شده است. واژۀ «سور»، در زبان و ادبیات فارسی و برخی گویش‌های ایرانی به‌معنای «جشن»، «مهمانی» و «سرخ» آمده است و نیز در زبان پشتو، «سور» به‌معنای سرخ است. گذشته از این، این واژه، به‌معنای بارو و شهر و بام بلند و حتی دیوار دور شهر آمده است.
اما، در مورد واژۀ «شنبه»، که لغت پهلوی است، دکتر محمد مقدم، استاد زبان‌شناسی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، می‌نویسد: «در ایران باستان آغاز روز را در سال خورشیدی از نیمروز، در سال یزدگردی از بامداد، و در سال مونگی (قمری) از نیم‌شب می‌گرفتند. در اوستا «ارم پثـ» یا «رپثـ»، «نیمروز» است که «پثـ» به‌معنای «مغز» و «میان» اسـت. «خشپـ» اوستایی «شب» و خشافنـ «شام» است که با پثـ در فارسی می‌شود «شامپت» که به‌صورت «پنبد» بر وزن مسجد ضبط شده و سپس به‌صور «شنبه» درآمده است. پس معنای شنبه «نیم‌شب» است کـه آغـاز روز در ماه مونگی و آغاز هفته است.»
اما، «چهارشنبه‌سوری»، به قطع یقین، یعنی جشن و شادی و سرور در هر چهارشنبه‌ی آخر سال یا آخرین سه‌شنبه شب اسفند ماه که آن شب را، به گفتۀ دکتر محمد مقدم، به‌مناسبت افروختن آتش [و سرخی آتش]، شب چهارشنبه‌سوری خوانده‌اند. نظر هانری ماسه، خاورشناس معاصر فرانسوی، نیز چنین است که «سوری همان سرخی است، و چهارشنبه‌سوری یعنی چهارشنبه سرخ و آتش»
| ▲ | پیشینه‌‌ی تاریخی |
درباره منشأ و نیز چگونگى نام‌گذارى این جشن، اطلاع روشن و مورد اتفاقى در دست نیست. برخی بر این باورند که در شاهنامهٔ فردوسی اشاره‌هایی درباره بزم چهارشنبه‌ای در نزدیکی نوروز وجود دارد که نشان‌دهندهٔ کهن بودن این جشن است. در حالی‌که اگر چهارشنبه‌سورى، جشنی كهن و متعلق به دوران پیش از اسلام دانسته شود، با دو مشكل مواجه است: اول این‌كه ایرانیان پیش از اسلام، هفته نداشتند و هر یك از روزهاى ماه را به نامى می‌خواندند. دیگر این‌كه بی‌احترامى به آتش و پریدن از روى آن با سنّت زردشتیان سازگار نیست. ضمن آن‌كه در قدیم‌ترین اشاره به «شب‌سورى» در قرن چهارم در تاریخ بخاراى نرشخى نیز سخنی از چهارشنبه نیست. در تاریخ بخارا آمده است:
- چون امیر سدید منصور بن نوح به ملک نشست، هنوز سال تمام نشده بود که در شب‌سوری چنان‌که عادت قدیم است آتشی عظیم افروختند.
با این حال ممكن است چهارشنبه‌سورى، بازمانده و شكل تحول‌یافته‌اى از یكى از جشن‌هاى رایج در ایران باستان بوده باشد، از جمله گاهنبارِ هَمَسْپَتْمَدَم و نیز جشن نزول فروهرها كه شش روز پیش از فرارسیدن نوروز برگزار می‌شد یا حتی جشن سده كه احتمال آن بسیار كمتر است. این فرض كه برافروختن آتش در این روز بازمانده سنّت اعلام سال نو با آتش‌افروزى بر بام‌هاست و پریدن از آتش، یادمان عبور سیاوش از آتش است نیز مطرح بوده است.
از سوى دیگر، چون در برخى منابع از نحوست روز چهارشنبه سخن رفته، ممكن است ابداع چهارشنبه‌سورى یا تحول آن به‌صورت فعلى در قرون اولیه اسلامى رخ داده باشد. هم‌چنین گفته شده كه چهارشنبه‌سورى به‌مناسبت بزرگداشت یاد قیام مختار ثقفى به خون‌خواهى امام حسین، در ٦٦ هجرى در كوفه بوده است كه در روز چهارشنبه‌اى آغاز گردید و براى اعلام این قیام، یاران مختار بر پشت بام‌هاى خانه‌هاى خود آتش افروختند.
تصویری از یکی از دیوار نگاره‌های چهل‌ستون، متعلق به دوران صفویه که جشن و پایکوبی ایرانیان را در شب چهارشنبه‌سوری به تصویر کشیده است
آتش‌بازی در شب چهارشنبه‌سوری در زمان ناصرالدین شاه و به‌وسیله‌ی فرانسوی‌ها در ایران رواج پیدا کرد. در ابتدا فقط برای سرگرمی شاه این نمایش انجام می‌شد؛ پس از آن، مردم هم در این سرگرمی سهیم شدند و دستور نمایش آن در میدان توپ‌خانه صادر شد و مردم در آن‌جا به تماشای آتش‌بازی می‌ایستادند و کم کم به شکلی که امروزه اجرا می‌شود، در آمد.
| ▲ | فلسفه‌‌ی چهارشنبه سوری |
| ▲ | جغرافیای چهارشنبه سوری |
| ▲ | آداب و رسوم |
| ▲ | نگارخانه |
[▲] يادداشت‌ها
بهرام فره‌وشی دربارۀ چهارشنبه‌سوری می‌نویسد: «مردم ایران کهن پیش از فرا رسیدن هر چـشن مذهبی به آتشکده‌ها روی می‌آوردند و به نیایش می‌پرداختند. زیـرا آتـش در دیـن ایران قدیم مـقدس بود و از نظر مقام به‌منزلۀ فرزند اَهورا محسوب می‌شد. بنابراین، پیش از جشن نوروز مخصوصاً می‌بایستی به آتشکده رفت. اما افروختن آتش در چهارشنبه شب مسلماً سال‌ها پس از آغاز دورۀ اسـلامی در ایران رایج گشته است، زیرا در ایران قدیم هفته نبوده است و برای ایام هفته نامی نداشته‌اند. اما رسم آتش‌افروزی پیش از عید بسیار کهن است و حتی مربوط به زمان‌های پیش از زرتشت و دوران‌های هندواروپایی است.
واژۀ سوری فارسی صفت پهلوی سوریک surik است ik پسوند نسبت است و sur به‌معنی سرخ است و در زبان فارسی گل سوری به‌معنی گل سرخ از همین ریشه است و این چهارشنبه را از آن جـهت سـوری گفته‌اند که در آن آتش سرخ افروخته می‌شد. این آتش در هنگام ساسانیان گویا در شب آغاز همسپتدم یعنی ششم اسفند ماه افروخته می‌شده است و شاید از این‌رو بوده است که فرورها از دیدن دود آتـش، جایگاه و باصطلاح دودمان خویش را بازشناسند و بدان‌سوی پرواز کنند. فرور درگذشته چنان‌که گذشت وابسته به دودمان است و واژۀ دودمان از کلمۀ دود مشتق شده است، یعنی مان و جا و مـکان دود و آتـش و واژۀ فرانسوی Foyer نیز کـه به‌معنی خانه و خانواده استعمال می‌شود یادگار ریشۀ کهن هندواروپایی است و با Feu به‌معنی آتش همریشه است.آتش‌افروزی پیش از نوروز و مخصوصاً آتش‌افروزی بر روی بام‌ها که در ایران کهن مرسوم بوده و امروز نیز در روستاها مـعمول است، گویا برای راهنمایی فرورها به‌سوی دودمان‌هاست، تا دودمان خویش را بازشناسند و ده روز در میان فرزندان خویش به‌سر برند.» (فره‌وشی، بهرام، جشن فروردین و سبب پیدایش آن و رابطه‌ی آن با جهان فَرَوَری، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، فروردین ۱۳۴٦ - شماره ۵٦، صص ۴٢۹-۴۳٠)
[▲] پيوست‌ها
...
[▲] پی‌نوشت‌ها
سرواژۀ چارشنبه سوری، لغت‌نامه دهخدا
سعید نفیسی، استاد دانشگاه تهران، زیر عنوان «چهارشنبه‌سوری»، در مجله مهر، شماره ۱۱، فروردین ۱٣۱٣، از صفحۀ ٨۴۱ تا ٨۴٣ و پیرو آن زیر عنوان «ذیل بر مقاله چهارشنبه سوری»، در مجلۀ مهر، شماره ۱٣، ص ٦۴، مقاله ٔ مفصل و محققانه‌ای نوشته است.
تاریخچه چهارشنبه سوری، پارسینه، ۲٦ اسفند ۱۳۹۱
دهخدا، علی اکبر، ذیل کلمۀ «چهارشنبه‌سوری»، لغت‌نامه‌ی دهخدا، چ ۱۳٧٧، ج ۵، ص ۹٧۹٧.
مقدم، محمد، چهارشنبه سوری، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال پنجم، فروردین ۱۳۳٧ - شماره ۳، ٧٨
نیکویی، علی، جشن چهارشنبه سوری (جستاری بر آخرین سه‌شنبه شب سال)، مجلۀ گزارش، اسفند ۱۳٨٧ و فروردین ۱۳٨٨ - شماره ٢٠٦، ص ٦
مقدم، محمد، چهارشنبه سوری، پیشین، ٧٨
هانری ماسه، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمه مهدی روشن‌ضمیر.
فره‌وشی، بهرام، جشن فروردین و سبب پیدایش آن و رابطه‌ی آن با جهان فَرَوَری، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، فروردین ۱۳۴٦ - شماره ۵٦، ص ۴۳٠
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها: │ جشن‌های آریایی │ آیین‌های نوروزی
