 |
|
غدد جنسی مرد
(Male gonads)
فهرست مندرجات
- آناتومی فیزیولوژیک بیضه‌ها
- پوشش‌های بیضه
- اسپرماتوژنز
- عوامل هورمونی که اسپرماتوژنز را تحریک می‌کند
- ترشح درون‌ریز بیضه‌ها
- انتقال تستوسترون
- ترشح آندروژن‌ها
- اعمال تستوسترون
- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
.
غدد جنسی مرد
بیضه یا خایه یا خصیه (به انگلیسی: Testicle یا Testis غده‌ی جنسی است که در همه‌ی پستانداران نر وجود دارد و همانند اندام هومولوگ خود یعنی تخمدان دارای دو وظیفه یعنی ساخت و تولید اسپرم (گامت نر) و ترشح هرمون‌های درون‌ریز (اندوکرین) به‌ویژه تستوسترون است. هر دو عمل یادشده به‌وسیله تحریک و کنترل هیپوفیز پیشین صورت می‌پذیرد.
غدد جنسی در مردان شامل بیضه‌ها[۱] می‌باشد. این غدد از نوع مختلط بوده و علاوه بر ساختن سلول‌های جنسی، هورمون‌هایی را نیز ترشح کرده و به خون می‌ریزند. غدد جنسی پس از به‌وجود آمدن در دوره جنینی به‌علت وجود گنادوتروپین‌های بدن مادر، هورمون می‌سازند، ولی پس از تولد تا زمان بلوغ غیرفعال می‌شوند. این غدد در هنگام بلوغ بر اثر ترشح هورمون‌های گنادوتروپین هیپوفیز، فعال می‌شوند و تراکم هورمون‌های جنسی در خون بالا می‌رود. بلوغ و بروز صفات ثانویه جنسی در مردان، تحت تأثیر این هورمون‌ها صورت می‌گیرد.[٢]
| ▲ | آناتومی فیزیولوژیک بیضه‌ها |
بیضه، عضو تخم‌مرغی شکل کوچکی است که در کیسه بیضه[٣] قرار دارد. غالباً بیضه چپ حدود یک سانتی‌متر پایین‌تر از بیضه راست قرار می‌گیرد. رشته‌ای حاوی عروق و اعصاب و مجرای منی‌بر به‌نام بند بیضه[۴] به قطب فوقانی آن متصل است. بیضه از خارج توسط کپسولی از جنس بافت همبند به‌نام پوشش سفید[۵] احاطه شده است. آلبوژینه بیضه، تیغه‌هایی را به‌داخل می‌فرستد و آن را به قطعاتی به‌نام لوبول تقسیم می‌کند. در هر لوبول بیضه یک تا سه لوله منی‌ساز[٦] وجود دارد. لوله‌های منی‌ساز از سلول‌های اجدادی جنسی و تعدادی سلول پشتیبان به نام سلول‌های سرتولی تشکیل شده‌اند. سلول‌های سرتولی، حفاظت، دفاع و تغذیه سلول‌های جنسی را بر عهده دارند. حدفاصل لوله‌های منی‌ساز از بافت همبند و سلول‌های لیدیگ[٧] پر شده‌اند. سلول‌های لیدیگ، آندروژن ترشح می‌کنند. لوله‌های منی‌ساز به‌تدریج در میان سینه بیضه[٨] به یکدیگر می‌پیوندند و شبکه بیضه[۹] را می‌سازند. از این شبکه تعدادی مجرا به‌نام مجرای وابران، اسپرماتوزوئیدها یا همان اسپرم‌ها را به اپی‌دیدیم[۱٠] منتقل می‌کنند. اپی‌دیدیم مجرای باریکی است که مجاور بیضه قرار داشته و انتهای آن به مجرای منی‌بر متصل می‌شود.[۱۱]
| ▲ | پوشش‌های بیضه |
بیضه در دوره‌ی جنینی در حفره‌ی شکم قرار دارد. هنگام تولد، بیضه بایستی از طریق مجرای کشاله‌ی ران عبور کرده، در اسکروتوم قرار بگیرد. هنگام عبور از مجرای کشاله‌ی ران، پوشش‌هایی از عناصر مجاور را با خود پایین می‌آورد و در نتیجه، چندین لایه بیضه را پوشانیده‌اند که از خارج به داخل عبارتند از:
پوست: پوست ناحیه‌ی بیضه دارای مو و غدد عرق فراوان است و تیره به‌نظر می‌رسد. رشته‌های عضلانی صاف به‌نام دارتوس در لایه‌ی سطحی وجود دارند که نسبت به تغییرات دما حساسند.
سه ورقه به‌نام لایه‌ی اسپرماتیک خارجی، میانی و داخلی: که در ضخامت لایه اسپرماتیک میانی، عضله کرماستر[۱٢] وجود دارد.
پوشش دولایه‌ای از جنس صفاق که به‌طور ناقص بیضه را پوشانده است: پس از تولد، ارتباط این لایه و صفاق بایستی از بین برود و برقرار ماندن آن باعث بروز فتق مادرزادی خواهد شد. جمع شدن مایع در بین این دو لایه را، آب آوردن بیضه[۱٣] می‌گویند.[۱۴]
| ▲ | اسپرماتوژنز |
اسپرماتوژنز در لوله‌های منی‌ساز طی سال‌های زندگی جنسی فعال، در اثر تحریک هورمون‌های گنادوتروپیک غده‌ی هیپوفیز قدامی رخ می‌دهد. این فرایند به‌طور متوسط در ۱٣ سالگی آغاز و در بیشتر سال‌های باقی‌مانده زندگی ادامه پیدا می‌کند، اما به‌طور مشخصی در سنین پیری کاهش پیدا می‌کند. در زمان شکل‌گیری جنین، سلول‌های زایای ابتدایی[۱۵] به‌داخل بیضه‌ها مهاجرت کرده و سلول‌های زایای نابالغی می‌شوند که اسپرماتوگونی نامیده می‌شوند و در سطح داخلی لوله‌های منی‌ساز در دو یا سه لایه قرار می‌گیرند. سپس در زمان بلوغ، اسپرماتوگونی شروع به تقسیم میتوز کرده و تکامل پیدا می‌کند و طی مراحل خاصی آغاز به تشکیل اسپرم می‌کند.[۱٦]
| ▲ | عوامل هورمونی که اسپرماتوژنز را تحریک می‌کند |
هورمون‌های زیادی نقش اساسی در اسپرماتوژنز دارند که عبارتند از:
- تستوسترون، که از سلول‌های لیدیگ ترشح می‌شود، برای رشد و تقسیمات سلول‌های زایای بیضه در مرحله‌ی اول ساخت اسپرم، ضروری است.
- هورمون محرک جسم زرد (LH) که از هیپوفیز قدامی ترشح شده و باعث افزایش ترشح تستوسترون می‌شود.
- هورمون محرک فولیکول (FSH) باعث تحریک سلول‌های سرتولی شده که سبب ایجاد فرایند اسپرمیوژنز یعنی تبدیل اسپرماتید به اسپرم می‌شود.
- استروژن.
- هورمون رشد، اختصاصاً باعث پیشرفت تقسیم اولیه‌ی خود اسپرماتوگونی‌ها می‌شود، که در غیاب آن اسپرماتوژنز به‌شدت ناقص است.
| ▲ | ترشح درون‌ریز بیضه‌ها |
هورمون‌های جنسی نر را با نام کلی آندروژن می‌خوانند که مهم‌ترین آن‌ها تستوسترون است. تستوسترون به‌وسیله‌ی سلول‌های لیدیگ یا بینابینی که در فواصل لوله‌های اسپرم‌ساز بیضه‌ها قرار دارند، ساخته می‌شود. ترشح تستوسترون به‌وسیله هورمون لوتئینی (LH) هیپوفیز پیشین تنظیم می‌شود و یک بازخورد منفی بین تستوسترون و هورمون لوتئینی وجود دارد که با افزایش تستوسترون در خون از ترشح هورمون لوتئینی کاسته می‌گردد و با کاهش تستوسترون در خون بر ترشح آن افزوده می‌شود. اعمال تستوسترون را می‌توان در مرحله قبل از تولد و از هنگام بلوغ به بعد بررسی کرد. در دوره جنینی تستوسترون باعث به‌وجود آمدن آلت تناسلی نر، بیضه‌دان، پروستات و کیسه‌ی اسپرم شده و از تشکیل اندام‌های جنسی زنانه جلوگیری می‌کند. باید توجه داشت که سیر طبیعی رشد و نمو جنین به‌سوی ماده شدن است و آنچه مانع این سیر شده و باعث ایجاد اندام تناسلی نر می‌شود، اثر تستوسترون در جنین است. هم‌چنین تستوسترون در دوره‌ی جنینی، در دو ماه آخر بارداری، موجب پایین آمدن بیضه‌ها و وارد شدن آن به بیضه‌دان می‌شود. عمل تستوسترون در هنگام بلوغ، ایجاد صفات ثانویه‌ی جنسی مردانه است که رشد موهای صورت و بدن، ریزش موی سر، رشد حنجره و بم شدن صدا، ضخیم شدن پوست و ترشح غده‌های چربی را شامل می‌شود. تستوسترون، پروتئین‌‌سازی و رشد ماهیچه‌ها را افزایش داده و در نتیجه، اوره خون را کم می‌کند؛ هم‌چنین رسوب املاح کلسیم را در استخوان‌ها افزایش داده و با اثر مستقیم خود در مغز، میل جنسی را فزون‌تر می‌کند. چنین به‌نظر می‌رسد که بین تستوسترون و رفتارهای تهاجمی و ستیزه‌جویانه نیز رابطه‌ی مستقیمی وجود داشته باشد.[۱٧]
| ▲ | انتقال تستوسترون |
انتقال تستوسترون در پلاسما به شکل متصل به پروتئین است که بیشتر به آلبومین و به یک پروتئین ویژه انتقالی به‌نام گلوبولین متصل‌شونده به هورمون جنسی (SHBG) یا گلوبولین متصل‌شونده به تستوسترون (TEBG) متصل می‌شود. به‌خاطر جدا شدن سریع آن از آلبومین، بخش تستوسترون در گردش در دسترس برای ورود به داخل بافت‌ها به مجموع تستوسترون آزاد و متصل به آلبومین یا حدود نیمی از سطح کل پلاسمایی آن نزدیک است.[۱٨]
| ▲ | ترشح آندروژن‌ها |
اصطلاح آندروژن به هر هورمون استروئیدی که اثرات مردساز دارد (شامل تستوسترون) اطلاق می‌شود؛ هم‌چنین آندروژن به هورمون‌های جنسی مردانه که در جاهای دیگر بدن به‌جز بیضه‌ها ساخته می‌شود، نیز اطلاق می‌گردد. برای مثال، غدد فوق‌کلیه حداقل ۵ نوع آندروژن ترشح می‌کنند که اثر آن‌ها بسیار کم است.[۱۹]
| ▲ | اعمال تستوسترون |
به‌طور کلی تستوسترون، مسئول ایجاد صفات متمایزکننده‌ی مردانه در بدن است. حتی در طول زندگی جنین نیز گنادوتروپین جفتی، بیضه‌ها را وادار به ترشح مقادیر متوسطی از تستوسترون می‌کند و تستوسترون در تمام دوره‌ی تکامل جنینی و حداقل ۱٠ هفته پس از تولد ترشح می‌شود؛ از آن پس در دوران کودکی تقریباً هیچ مقدار تستوسترون تولید نمی‌شود، اما در سنین حدود ۱٠ تا ۱٣ سالگی که حدود شروع بلوغ است، ترشح تستوسترون تحت تأثیر هورمون‌های گنادوتروپیک هیپوفیز قدامی به‌سرعت افزایش می‌یابد، ولی پس از ۵٠ سالگی سریعاً کاهش می‌یابد و در سن ٨٠ سالگی به ٢٠ تا ۵٠ درصد حداکثر ترشح آن می‌رسد. تستوسترون باعث رویش مو در نواحی مثل عانه، خط شکم تا ناف یا بالاتر، صورت، سینه و ... نیز می‌شود. هم‌چنین این هورمون اثر قابل توجهی بر روی صدا دارد به این صورت که باعث بزرگ شدن بافت حنجره شده و صدایی ناموزون و خشن را در ابتدا ایجاد می‌کند، ولی به‌تدریج صدا، بم و مردانه می‌شود. در ضمن تستوسترون متابولیسم پایه را نیز افزایش می‌دهد، به این صورت که در فرایند انتقال تستوسترون، پروتئین زیادی در پلاسما ترشح می‌شود که این افزایش مقدار پروتئین‌ها (به‌ویژه آنزیم‌ها) فعالیت همه سلول‌ها را زیاد می‌کند. تأثیر دیگری که تستوسترون بر روی بدن دارد این است که این هورمون در هنگام بلوغ باعث ضخیم شدن پوست می‌شود، لذا آکنه‌هایی که در مواقع بلوغ بروز می‌کنند به علت افزایش هورمون تستوسترون در خون می‌باشد.[٢٠]
[▲] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[▲] پی‌نوشت‌ها
[۱]- Testis
[٢]- حائری روحانی، سیدعلی، فیزیولوژی اعصاب و غدد درون‌ریز، تهران: سمت، ١٣٨٢، چاپ پنجم، ص ١۵٣.
[٣]- Scrotum
[۴]- Spermatic
[۵]- Tunica albuginae
[٦]- Semini ferous
[٧]- leydigs
[٨]- mediastinum
[۹]- Rete testis
[۱٠]- Epididymis
[۱۱]- امامی میبدی، محمدعلی، آناتومی، تهران: سماط، ١٣٨٢، چاپ ششم، ص ٢٢٧.
[۱٢]- Cermasteric
[۱٣]- Hydrocele
[۱۴]- همان، ص ٢٢٨.
[۱۵]- Premordial germ cells
[۱٦]- گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، حوری سپهری، تهران: اندیشه رفیع، ١٣٨٧، چاپ سوم، ص ١۰۰٩.
[۱٧]- فیزیولوژی اعصاب و غدد درون‌ریز، صص ١۵٣-١۵۴.
[۱٨]- هاریسون، تنسلی رادولف، بیماری‌های غدد و متابولیسم، مراد علیزاده، تهران: سماط، ١٣٨۰، چاپ اول، ص ٢٢٢.
[۱۹]- فیزیولوژی پزشکی، ص ١۰١٦
[٢٠]- فیزیولوژی پزشکی، ص ١۰١٧
[▲] جُستارهای وابسته
□
[▲] سرچشمه‌ها
□ كوثر يوسفی، غدد جنسی مرد، دانشنامهی پژوهه: ٢۴ آبان ۱٣۹٣
