منطقه‌يی که در آن جشن نوروز برگزار می‌شد، امروزه شامل چند کشور می‌شود. نوروز همچنان در این کشورها جشن گرفته می‌شود. با وجودی که بسیاری از آیین های نوروزی در این کشورها به صورت مشابه برگزار می‌شود، اما برخی آیین های نوروز در این کشورها دارای تفاوت‌هایی با یکدیگر هستند. به‌طور مثال در افغانستان در روز اول نوروز، سفره هفت‌میوه می‌چینند ولی در ایران، سفره هفت سین می‌اندازند. پس جغرافیای نوروز با اسم نوروز یا مشابه آن به سراسر خاور میانه بالکان، قزاقستان، تاتارستان و آسیای میانه چین شرقی (ترکستان چین) سودان زنگبار آسیای کوچک سراسر قفقاز تا آستراخان امریکای شمالی هندوستان، پاکستان، بنگلاديش، بوتان، نپال، تبت محدود می‌شود. همچنین کشورهایی مانند مصر و چین جز سرزمین‌هایی نیستند که در آن‌ها نوروز جشن گرفته می‌شد.
کشورهایی که نوروز را جشن می‌گیرند: ایران، افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان عراق، ترکیه، سوریه، لبنان، جمهوری آذربايجان، ازبكستان، قرقزيستان و قزاقستان
[↑] آیینهای نوروزی
خانه تکانی یکی از آیینهای نوروزی است که مردم بیشتر مناطقی که نوروز را جشن می‌گیرند به آن پایبندند. در این آیین، تمام خانه و وسایل آن در آستانه نوروز گردگیری، شستشو و تمیز می‌شوند. این آیین در کشورهای مختلف از جمله ایران، تاجیکستان و افغانستان برگزار می‌شود.
برگزاری مراسم آتشافروزی در میان کردها در شهر استانبول، ترکیه رسم افروختن آتش، از زمان‌های کهن در مناطق نوروز متداول شده است. در ایران و بخش‌هایی از افغانستان، این رسم به‌‌صورت روشن کردن آتش در شب آخرین چهارشنبه سال متداول است. این مراسم چهارشنبه‌سوری نام دارد. پریدن از روی آتش در ایام نوروز در ترکمنستان نیز رایج است. همچنین رسم افروختن آتش در بامداد نوروز بر پشت بام‌ها در میان برخی از زرتشتیان مرسوم است. اخير اين رسم در ايران رسما خلاف شعر خوانده شده و فتوای رسمی در مورد آن صادر شده است.
سفره‌يی هفت سین از سفرههای نوروزی است که در افغانستان و ایران رایج است.
سفرههای نوروزی یکی از آیینهای مشترک در مراسم نوروز در بین مردمی است که نوروز را جشن می‌گیرند. در بسیاری از نقاط ایران و برخی از نقاط افغانستان، سفره هفت سین پهن می‌شود. در این سفره هفت چیز قرار می‌گیرد که با حرف سین آغاز شده باشد؛ مثل سرکه، سنجد، سمنو، سیب و ... پهن کردن سفره هفت سین همچنین بعد از ورود اسلام، نیز بر روی سفره قرارداده می‌شود. تمامی هفت سینی که چیده می‌شود یک معناي خاص را نیز به همراه دارند. مثلا سیب نماد زیبایی و تن درستی است؛ سنجد به روایتی نماد عشق و محبت است؛ سبزه سرسبزی زندگی؛ سمنو (سمنك) برکت؛ سکه رزق و روزی؛ و سیر سمبل شفاء و سلامتی است.
در کابل و شهرهای شمالی افغانستان، سفره هفت میوه متداول است. در این سفره، هفت میوه قرار می‌گیرد، از جمله؛ کشمش سبز و سرخ، چارمغز، بادام، پسته، زردآلو و سنجد. چیدن سفره‌يی مشابه با استفاده از میوه خشک شده، در بین شیعیان پاکستان هم مرسوم است. علاوه بر این، سفره هفت شین در میان زرتشتیان، و سفره هفت میم در برخی نقاط واقع در استان فارس در ایران متداول است. در جمهوری آذربایجان نیز بدون توجه به عدد هفت، بر روی سفرههای نوروزی خود، آجیل قرار می‌دهند.
غذاهای نوروزی یکی از متداول‌ترین غذاهایی که به‌مناسبت نوروز پخته می‌شود، سمنو (سمنک، سومنک، سوملک، سمنی، سمنه) است. این غذا با استفاده از جوانه گندم تهیه می‌شود. در بیشتر کشورهایی که نوروز را جشن می‌گیرند، این غذا طبخ می‌شود. در برخی از کشورها، پختن این غذا با آیینهای خاصی همراه است. زنان و دختران در مناطق مختلف ایران، افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان سمنو را به‌‌صورت دسته‌جمعی و گاه در طول شب می‌پزند و در هنگام پختن آن سرودهای مخصوصی می‌خوانند.
پختن غذاهای دیگر نیز در نوروز مرسوم است. به طور مثال در بخش‌هایی از ایران؛ سبزی پلو با ماهی، در ترکمنستان نوروزبامه، در قزاقستان اویقی آشار، در بخارا انواع سمبوسه پخته می‌شود. به طور کلی پختن غذاهای نوروزی در هر منطقه‌يی که نوروز جشن گرفته می‌شود مرسوم است و هر منطقه‌يی غذاها و شیرینی‌های مخصوص به خود را دارد.
دید و بازدید یکی از سنت‌های نوروزی است که در بیشتر کشورهایی که آن را جشن می‌گیرند، متداول است. در برخی از مناطق، یاد کردن از گذشتگان و حاضر شدن بر مزار آنان در نوروز نیز رایج است.
برگزاری مسابقات ورزشی عمومی در معابر شهری و روستایی، یکی دیگر از آیین‌هایی است که در برخی از کشورها به مناسبت نوروز برگزار می‌شود. در ترکمنستان، مردان و زنان ترکمن بازی‌ها و سرگرمی‌های ویژه‌يی از جمله سوارکاری، کشتی، پرش برای گرفتن دستمال از بلندی و شطرنج برگزار می‌کنند. برپایی جنگ خروس و شاخ‌زنی قوچ‌ها از دیگر مراسمی است که در ترکمنستان برگزار می‌شود. در مناطق شمالی افغانستان نیز مسابقات بزکشی به مناسبت‌های مختلف از جمله نوروز برگزار می‌شود.
در افغانستان مردم به دشت‌ها برای سبزه لگد كردن و ديدن گل لاله می‌روند مردم کابل در طول دو هفته اول سال برای گردش به همراه خانواده به مناطقی که در آن‌ها گل ارغوان می‌روید، می‌روند.
مردم ایران روز سیزدهم حمل (فروردین)، به مکان‌های طبیعی مانند پارک‌ها، باغ‌ها، جنگل‌ها و ماطق خارج از شهر می‌روند. این مراسم "سیزده به در" نام دارد. از کارهای رایج در این جشن، گره‌زدن سبزه و گفتن دروغ سیزده است. مراسم "سیزده به در" در مناطق غربی افغانستان از جمله شهر هرات نیز برگزار می‌شود.
یکی دیگر از آیینهای نوروز که در آسیای میانه و کشور تاجیکستان مرسوم است، مراسم گل‌گردانی و بلبل‌خوانی است. گل گردان‌ها از دره و تپه و دامنهٔ کوه‌ها، گل چیده و اهل دهستان خود را از پایان یافتن زمستان و فرا رسیدن عروس سال و آغاز کشت و کار بهاری و آمدن نوروز مژده می‌دهند.
[↑] تاريخ نوروز در افغانستان
هزاران سال پيش، ساکنان سرزمين آريانا[٢] (ايران، افغانستان و تاجيکستان) روز اول سال و آغاز بهار را با برگزاری مراسم ويژه و توأم با سرور و شادمانی جشن می‌گرفتند و سرور و شادمانی در اين روز را به فال نيک گرفته و به برکت فيوضات آن، سالی را که پيش‌رو داشتند، نيک بخت می‌پنداشتند.
از روزگاران قديم تاکنون ساکنان اين سرزمين باستانی، قدرشنانی و بزرگداشت از نوروز تاريخی را فراموش نکرده و در هر عصر و زمانی از آن قدردانی و تجليل می‌کنند.
چرا "نوروز"؟
بعضی از پژوهشگران و سخن‌پردازان، ريشه تاريخی اين سنت بزرگ را به جمشيد شهريار بزرگ سلسله پيشدادی نسبت داده و نوروز را "نوروز جمشيدی" گفته‌اند.[٣]
در مجله فرهنگ آريانا، در باره نوروز از گفته‌های فردوسی شاعر بزرگ و توانای زبان پارسی چنين آمده است: "جمشيد پس از يک سلسله اصلاحات اجتماعی، بر تخت زرين نشست و فاصله بين دماوند تا بابل را در يک روز پيمود و آن روز (روزهرمزد) از ماه حمل (فروردين) بود. "هرمزد روز اول حمل را می‌گفتند" چون مردم اين شگفتی از وی بديدند جشن گرفتند و آن روز را "نوروز! خواندند".
همچنين، از زبان ابوريحان بيرونی نقل قول شده که گفته است: "نوروز از رسم‌های پارسيان است و نخستين روز است از حمل (فروردين) ماه و از اين جهت آن را "روزنو" ياد کرده‌اند؛ زيرا که پيشانی سال نو است و آنچه از پس او است، از اين پنج روز همه جشن‌هاست."
پيروان آيين زرتشت را عقيده بر آن است که در روز شش ماه حمل (فروردين) زرتشت توفيق يافت که با خداوند مناجات کند، لذا اين روز را به نام "نوروز" جشن می‌گرفتند.
[↑] نوروز در شهرهای مختلف افغانستان
جشن نوروز در بسياری از نقاط افغانستان، باشکوهمندی خاصی برگزار می‌شود، در مزارشريف، در زيارتگاهِ منسوب به حضرت علی، جشن بزرگی به نام ميله‌ی گل سرخ برگزار می‌شود و همه ساله، هزاران نفر از زايران آن زيارتگاه و علاقه‌مندان نوروز از نواحی مختلف کشور، حتا از کشورهای ايران و تاجيکستان و ديگر کشورهای آسيای ميانه به شهر مزارشريف می‌روند و اين جشن ملی و پارينه را با شکوهمندی هرچه بيشتر برگزار می‌کنند. در شهر کابل پايتخت نيز، ميله‌های نوروزی در محلاتی به نام خواجه صفا، شاه شهيد، دامنه سخی، کاريز مير، تپه زيبای استالف، گلغندی چاريکار برگزار می‌شود.
در هرات نيز، مردم به اين مناسبت، روزهای اول سال و چهارشنبه اول سال و نيز در سيزدهمين روز از نوروز، در تفريحگاه‌های داخل و خارج شهر گردهم می‌آيند و جشن نوروز را گرامی می‌دارند.
از جمله سنت‌های جشن‌های نوروزی و آغاز سال نو، راه‌اندازی ميله سمنک (سمنو) در شب اول نوروز همراه با سرور و شادمانی و همچنين تهيه و توزيع آب هفت ميوه (هفت نوع آجيل که در افغانستان به‌نام ميوه خشک معروف است)، تهيه هفت سين هم در برخی نقاط افغانستان متداول است.
در روايات تاريخی آمده است که يک تن از اميران ازبک‌های ماورأالنهر به‌نام امير عبدالله ديگ بزرگی را که از فلزات هفت جوش در شهر سمرقند ساخته شده بود، در سال ۱۰۵۰ هجری قمری به بلخ انتقال داد، در آن ديگ آب هفت ميوه گرفته می‌شد و در روز نوروز برای مردم توزيع می‌شد.[۴]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله زير عنوان جغرافيای نوروز بخش دوم مقاله نوروز است که با عنوان به پيشواز از بهار و نوروز ۱۳٨٩ توسط آقای احمد مسعود يمام برای ماندگار روزنامۀ صبح افغانستان برشتۀ تحرير درآمده است.اگرچه آقای احمد مسعود يمام مطالبی جالبی را دربارۀ نوروز گردآورده است، اما مقاله او چند ايراد کوچکی دارد که در پی‌نوشت‌ها ذکر شده است.يادداشت ۲: سرقت ادبی: آقای احمد مسعود يمام به پيشواز از بهار و نوروز ۱۳۸۹ مقالۀ با عنوان "نوروز" در دو بخش نگاشته است. علی‌رغم آن که نامبرده در مقاله خود از هيچ‌گونه منبع و مأخذی نام نبرده است، اما مشخص است که اين مقاله گردآوری مطالب درباره نوروز از جاهای مختلف می‌باشد. به‌هر حال، آنچه جالب توجه ماست، اين است که در قسمت نخست - در بخش اول - اين مقاله، آقای يمام مطالب را کاملاً از مقاله نوروز نوشتۀ آقای مهديزاده کابلی ، بدون ذکر منبع و نام نويسنده، از دانشنامه آريانا کپی کرده است که اين امر در حرف تحقيق و نويسندگی سرقت ادبی و بازی با شعور خوانندگان محسوب می‌گردد. اميد است در آينده کسانی که مطالبی را از دانشنامه آريانا کپی يا نقل می‌نمايند، نام و نشان نويسنده و منبع را ذکر نمايند. دوستدار شما: مهدی خراسانی
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- واژه‌ی آتش افروزی و آتش افروز، بار منفی دارد و کاربرد آن برای مراسم چهارشنبه‌سوری واژه‌ی مناسب نيست.
[۲]- کاربرد واژه‌ی آريانا به اين مفهوم وسيع به‌دور از تحقيق است. آريانا در اصطلاح خاورشناسان فقط بخش شرقی ايران بزرگ را شامل می‌شود که بخش عمده‌ی آن افغانستان امروزی را تشکيل می‌دهد.
[۳]- جمشيد شهريار بزرگ سلسله پيشدادی، يک شاه کاملاً اسطوره‌ی است؛ بنابر اين، نسبت نوروز به او ريشه تاريخی اين سنت کهن را روشن نمی‌کند بلکه آن را در تاريکی هزاره‌ها فرو می‌برد.
[۴]- احمد مسعود يمام، به پيشواز از بهار و نوروز ۱۳٨٩: نوروز، (بخش دوم)، جغرافیای نوروز، ماندگار روزنامۀ صبح افغانستان
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ ماندگار، روزنامۀ صبح افغانستان
[برگشت به بالا] [گفت و گو و نظر کاربران در بارهٔ مقاله]
