- اولین ساختمان رادیو
- مقر دوم، پل باغ عمومی
- اولین گویندگان
- اصولنامه رادیو
- برنامه‌های ادبی و هنری
- موسیقی در رادیو
- اولین ترانه با صدای زن
- برنامه‌های برون مرزی
- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
٨٥ سال پیش، در زمان امان‌الله خان رادیو کابل به پخش برنامه آغاز کرد، اما بر اثر حوادث داخلی بعد از مدتی از فعالیت باز ماند و در حمل (فرودین) سال ١٣٢٠ خورشیدی فعالیت خود را دوباره از سر گرفت که تا کنون ادامه دارد.
در این مدت رادیو افغانستان، نقش مهمی برای مردم این کشور در اطلاع‌رسانی و حتی پیروزی و شکست دولت‌ها داشته است. دست کم در دو تحول سیاسی تصرف رادیو کابل به‌تصرف افغانستان نیز انجامیده است.
در سال ١٣٠٤ خورشیدی شخصی به‌نام مهندس عطاالله به دستور امان‌الله خان به آلمان فرستاده شد تا آموزش‌های لازم را برای راه‌اندازی و نصب رادیو فرا بگیرد.
این شخص یکسال را در آلمان سپری کرد و بعد از فرا گرفتن آموزش‌های لازم به همراه چند متخصص آلمانی و دو دستگاه فرستنده رادیو، به کابل بازگشتند.
بعد از چند ماه فعالیت کارشناسی توسط متخصصان آلمانی و افغانی کار نصب دستگاه فرستنده به پایان رسید و صدای رادیو کابل از ساختمان کوچک "کوتی لندنی" توسط یک فرستنده کوچک ٢٠٠ وات روی موج ٣٦٠ متر به گوش شهروندان کابل رسید.
[↑] اولین ساختمان رادیو
"کوتی لندنی" که اولین‌بار صدای رادیو کابل از آن پخش شد، ساختمان باشکوهی بود که به‌شیوه انگلیسی بنا شده بود و در منتهی الیه شهر قدیم، به‌سوی غرب در کنار دریای کابل، متصل به پل هارتل اعمار گردیده بود ولی در حال حاظر هیچ اثری از آن باقی نمانده است.
صدای رادیو کابل را در آن زمان، فقط شهروندان کابل می‌توانستند بشنوند و دیگر شهرهای افغانستان از شندین صدای آن محروم بودند.
عمر رادیو در این دوره خیلی طولانی نبود و بر اثر حوادث داخلی در سال ١٣٠٧ از پخش برنامه باز ماند.
[↑] مقر دوم، پل باغ عمومی
در زمان سلطنت محمدظاهر شاه، با تصویب مجلس عالی وزرا، یک دستگاه فرستنده رادیویی به قیمت یک میلیون و هفت هزار افغانی معادل ٣٢ هزار پوند استیرلینگ، از آلمان خریداری شد و کار نصب آن در سال ١٣١٧ توسط متخصصان آلمانی در پل باغ عمومی کابل آغاز شد.
پخش دوباره برنامه‌های رادیو کابل در افغانستان بعد از یک وقفه ١٣ ساله در زمان صدارت شاه‌محمود خان، عموی ظاهر شاه و در ماه حمل ١٣٢٠ خورشیدی با مدیریت محمدمحسن خان و با سخنرانی سردار محمدنعیم خان معاون صدراعظم و وزیر معارف افغانستان آغاز شد.
برنامه‌های رادیو کابل در سال‌های اولیه تاسیس آن توسط یک فرستنده ٢٠ کیلووات روی موج متوسط ٦٦٠ متر از ساعت هفت بعد از ظهر آغاز و به مدت دو نیم ساعت ادامه داشت و صبح‌ها هم یک ساعت برنامه داشت که تمام برنامه‌های آن به‌صورت زنده پخش می‌شد.
[↑] اولین گویندگان
در برخی از نوشته‌ها آمده است که اولین گویندگان مرد و زن زبان فارسی رادیو کابل "گویا اعتمادی" و "رقیه ابوبکر" (رقیه حبیب) و اولین گوینده‌گان پشتو "عبدالجبار" و "مستوره" بودند که صدای آن‌ها از رادیو کابل شنیده شد.
ولی آنگونه که مرحوم دکتر عبدالاحمد جاوید که در آن سال‌ها مدتی مسئول رادیو کابل بوده، گفته است قبل از رقیه ابوبکر صدای یک گوینده زن که از ترک‌های ترکیه بود از رادیو پخش شده است، آقای جاوید نوشته است: "ما برای نخستین‌بار اعلانی را توسط یک زن که خودش ترک بود و شوهرش افغان، پخش کردیم، که حتی سواد خواندن و نوشتن فارسی را نداشت. ما فارسی را به الفبای لاتین می‌نوشتیم و او آن را می‌خواند. بعد اجازه دادند که آن را تبدیل کنیم به صدای یک زن افغان. بعد از آن نخستین‌بار "مسعوده جلال" که دختری خردسال بود، به‌عنوان یک دوشیزه کوچک اعلان‌های رادیو کابل را خواند."
دکتر جاوید هم در ادامه این مطلب در کتاب "افغانستان در قرن بیستم"، تاکید کرده است که: "اولین زنی که صدایش به‌صورت مطلق از رادیو پخش شد، رقیه ابوبکر یا رقیه حبیب بود که ما به خانه‌اش با دستگاه تیپ ریکادر (ضبط صوت) رفتیم و صدایش را ضبط کردیم. او در باره "زن و جامعه" یک سخنرانی کرد که ما آن را ضبط کردیم و از رادیو پخش شد.
[↑] اصولنامه رادیو
در ٢٥ جدی (دی) ١٣١٩ "اصولنامه رادیو" در ٢٧ ماده و چند تبصره توسط وزارت پست و تلگراف به زبان فارسی و پشتو تهیه و تنظیم شد و در اول دلو (بهمن) ١٣٢٣ در چاپخانه عمومی کابل به تعداد ٣٠٠ نسخه به‌چاپ رسید.
در ماده دهم این اصولنامه، به دارندگان رادیو که قبل از تنظیم این اصولنامه از خارج رادیو وارد کرده بودند یکماه فرصت داده شد تا برای گرفتن مجوز رادیوی خود اقدام کنند، در غیر این صورت به دارندگان رادیو هشدار داده شده بود که اگر در بازرسی مامورین رادیویی بدون مجوز مشاهده شد، صاحب آن مجازات خواهد شد.
در ماده ١١و ١٢ این اصولنامه تاکید شده بود که هر کسی که رادیو دارد می‌تواند با پرداخت یک افغانی مجوز رادیو دریافت کند و در زمان انتقال و فروش به‌شخص دیگری، موظف است مقامات مربوطه را در جریان بگذارد تا مجوز به‌نام شخص جدید صادر شود.
در فصل سوم و در ماده ١٥ این اصولنامه، دارندگان رادیوهای چراغ‌دار موظف شده بودند که ماهانه ٢ افغانی و در هتل‌ها و کافه‌ها ماهانه ٥ افغانی به دولت محصول پرداخت نمایند و کسانی که در مراکز ولایات (استان‌ها) رادیو داشتند باید ماهانه ٥٠ (نیم افغانی) محصول می‌پرداختند و طبق این قانون ساکنان ولسوالی‌ها برای داشتن رادیو مجبور به پرداخت محصول نبودند.
در ماده ٢٢ این اصول نامه درج شده بود: "اشخاصی که می‌خواهند رادیو را ترمیم (تعمیر) نمایند موظف هستند اجازه‌نامه داشتن رادیو را از مالک مطالبه کنند و هر گاه بدون ملاحظه جوازنامه متذکره به ترمیم آن اقدام نمایند و به مدیریت تخنیکی رادیو اطلاع ندهند، و در اثر تفتش (بازرسی) غفلت آن‌ها کشف شود، به آن‌ها جزای لازمه داده می‌شود."
در ماده ٢٤ اصولنامه رادیو درج شده بود که "هیج یک از اتباع خارجه بدون استیذان و اجازه وزارت پست و تلگرف نمی‌توانند به ترمیم رادیو اقدام نمایند."
[↑] برنامه‌های ادبی و هنری
بیشتر برنامه‌های رادیو در آن سال‌ها، علاوه بر اخبار، برنامه‌های ادبی و اجتماعی بود که مطالب آن را، رشید لطیفی، خلیل‌الله خلیلی، گلپاچا الفت، عبدالرحمن پژواک، علی‌احمد کهزاد که از مهم‌ترین نویسندگان رادیو بودند می‌نوشتند و مطالب زیر نظر صلاح‌الدین سلجوقی رئیس مستقل مطبوعات تنظیم می‌شد.
به‌تدریج برنامه ادبی و هنری رادیو بیشتر شد و در سال ١٣٤٢ "اداره هنر و ادبیات رادیو" بوجود آمد و برنامه‌های ماندگاری توسط این بخش تهیه می‌شد که از پر شنونده‌ترین برنامه‌های رادیو بود.
زمزمه‌های شب هنگام، مجله رادیویی، رادیو درام، از هر چمن سمنی، نمایش رادیویی، معرفی چهره‌های جاویدان ادبیات، دانه‌های قیمتی از فرهنگ عامیانه، دنیای ادب، در امتداد شب، داستان‌های دنباله‌دار، آینه آدینه و دنیای کتاب. مهم‌ترین برنامه‌های ادبی و هنری بودند که از رادیو افغانستان پخش می‌شدند.
[↑] موسیقی در رادیو
علاوه بر برنامه‌های ادبی، پخش موسیقی نیز بخش مهمی از برنامه‌های رادیو بود که گروه‌های موسیقی به رادیو می‌آمدند و به‌صورت زنده آواز می‌خواندند.
به‌نوشته عبدالاحمد جاوید از مدیران پیشین رادیو افغانستان: "اولین کسی که در رادیو آواز خواند و مورد پسند بسیار مردم واقع شد، کریم شوقی بود."
استاد غلام‌حسین، استاد قاسم افغان، استاد نتو و استاد قربانعلی، نخستین هنرمندان موسیقی بودند که در سال‌های نخست تاسیس رادیو، صدای آن‌ها از رادیو افغانستان پخش شد.
در آن زمان اکثر مردم در منازل خود رادیو نداشتند و در هر میدان و چهارراه شهر یک رادیو نصب شده بود که مردم دور آن جمع می‌شدند و به برنامه‌های رادیو گوش می‌دادند.
ظاهر هویدا، از برجسته‌ترین آوازخوان‌های افغانستان از کسانی است که اولین جرقه عشق به موسیقی را از همین رادیوهای عمومی احساس کرده است: "روزهای كه راديو نداشتيم و به‌خاطر شنيدن آهنگ‌ها، شبانه روی بام می‌خوابيدم و آنهم به‌خاطر فاصله زياد درست شنيده نمی‌شد و من كه ناراحت بودم، ناراحت‌تر می‌شدم … يا روزهايی كه به‌خاطر شنيدن يك پارچه موسيقی از طريق لودسپيكر (بلند گو)های "جاده ميوند"، مانند درخت‌ها ايستاده می‌شدم و تحمل بيشتر از نيم ساعت سردی را نداشتم وغمگينانه به خانه‌مان در دهمزنگ بر می‌گشتم."
[↑] اولین ترانه با صدای زن
شندین صدای زن از رادیو در آن روزگار، برای مردم خیلی غیر منتظره بود و به‌نوشته ظاهر طنین در کتاب افغانستان در قرن بیستم: "در فضای تعصب‌آلود آن روز افغانستان، زمزمه آهنگی با صدای یک زن، کمتر از یک انقلاب نبود."
برای اولین بار در سال ١٣٢٥ بود که آواز یک دختر شش ساله با عنوان "دوشیزه کوچک" از رادیو به گوش مردم رسید. نام اصلی او "فرشته" و از یک خانواده روشنفکر کابل بود که با کمک عبدالغفور برشنا که در آن زمان مسئول نشرات رادیو بود دو آهنگ او در دستگاه ساده‌ای که در آن زمان برای ثبت آهنگ‌ها معمول بود، ثبت شد و از رادیو پخش گردید.این آهنگ‌ها بسیار مورد استقبال مردم قرار گرفت.
همکاری این دوشیزه کوچک با رادیو افغانستان زیاد ادامه پیدا نکرد و به‌علت موانع خانوادگی و اجتماعی موسیقی را کنار گذاشت و به تحصیلات خود در مکتب ملالی ادامه داد.
"سامعه میرزاد" که با نام "شهلا" در رادیو کابل آواز می‌خواند، دومین دختری بود که صدایش از رادیو افغانستان شنیده شد.
سامعه میرزاد خواهر صالحه فاروق اعتمادی بود که در آن دوران مدیر لیسه (دبیرستان) ملالی در کابل بود. آنگونه که خود سامعه در خاطرات خود در کتاب "خاطرات اولین لیسه دختران افغانستان" آورده است، او علاقه زیادی به آوازخوانی داشته و روزها دور از چشم خانواده و مدیران، از مدرسه فرار می‌کرده و خود را به رادیو می‌رسانده است تا آواز بخواند: "هیچ وقت فراموشم نمی‌شود که هوا سرد بود و من نمی‌توانستم از دیوار مدرسه بپرم (فرار کنم) دم در (مدرسه) با یکی از دوستانم رفتم و یک کمی منتو (غذای مخصوص افغانی) برای نگهبان خریدم و دوستم با او سرگرم صحبت شد تا من بتوانم فرار کنم. یک آهنگ فوق‌العاده مقبول را در رادیو ضبط کردم که شعر آن از عبدالحق واله بود".
سامعه در ادامه خاطرات خود نوشته است: "وقتی خانه رفتم، پدرم گفت چرا این قدر دیر خانه آمدی، گفتم با همصنفانم تکیه‌خانه (حسینیه) رفته بودم. به من گفت در آنجا گریه کردی؟ گفتم بلی! گفت فکر نکنی از رادیو رفتنت خبر نشده‌ام. باور کنید، ده شاخه درخت بید را بر سرم شکست، مرا به‌حدی لت و کوب کرد که از الله گفتن ماندم. باز گفت رادیو می‌روی؟ گفتم بلی! تا اینکه خودش ضعف (غش) کرد..."
سامعه میرزاد، بعدها با کمک رقیه حبیب، علاوه بر آوازخوانی، گوینده رادیو شد و خبرهای صبح و عصر رادیو و بعضی دیگر از برنامه‌های ادبی و موزیکال را به‌همراه مهدی ظفریار اجرا می‌کرد.
بعد از سامعه، آزاده، ناهید و زنی نابینا به‌نام عالمتاب در رادیو آواز خواندند و از این میان فقط آزاده سال‌های زیادی در رادیو آوازخوانی کرد.
در سال ١٣٢٩ خورشیدی صدای دختری به‌نام "پروین" که نام اصلی او خدیجه بود از رادیو شنیده شد که با استقبال زیاد شنونده‌ها مواجه شد.
آنگونه که عبدالوهاب مددی در کتاب سرگذشت موسیقی افغانستان آورده است، در ماه حوت ١٣٢٩ خورشیدی، استاد لطیفی، با یک دستگاه ضبط صدا به منزل پروین رفت و چند آهنگ از او را در منزلش ضبط کرد و چند روز بعد این آهنگ‌ها از رادیوی کابل پخش شدند و مورد استقبال شنوندگان رادیو قرار گرفتند.
استقبال از صدای پروین باعث شد تا پای او به رادیو کابل کشیده شود، و در نوروز سال ١٣٣٠ ده سال بعد از تاسیس رادیو، برای اولین بار پروین در حالی که چادری (برقع) بر سر داشت، وارد استدیوی موسیقی رادیو کابل شد و آهنگ "گلفروش" را که بعدها بسیار معروف شد و شعر آن از محمدابراهیم خلیل و آهنگ آن از استاد غلام‌حسین خان بود در رادیو خواند و این آهنگ تا سال‌های زیادی از پر شنونده‌ترین آهنگ‌های رادیو کابل بود.
عبدالوهاب مددی، آوازخوان و آهنگ‌ساز افغان، بر این باور است که این آهنگ از جنبه‌های آهنگسازی، شعر و آواز تا حالا نیز از جمله بهترین آهنگ‌هایی است که در افغانستان ساخته شده است.
پروین که در سال ١٣٨٣ در کابل درگذشت از خاطره اولین روزی که صدایش از رادیو کابل پخش شد گفته است: "اولین آهنگی را که خواندم، به‌نام "گلفروش بود" سال نو بود، سال ١٣٣٠ خورشیدی. همان وقت مرا تشویق کردند، چون قبله‌گاه مرحومم یک هنرمند و یک شاعر بود و به موسیقی هم علاقه بسیار زیاد داشت. بعد من رفتم و آهنگ گلفروش را در رادیو خواندم".
تا قبل از جنگ‌های داخلی، ١٣٥ ترانه با صدای پروین در آرشیو موسیقی رادیو افغانستان وجود داشت.
[↑] برنامه‌های برون مرزی
در سال ١٣٣٤ خورشیدی، ساختمان جدید رادیو در جاده انصاری وزیر محمداکبر خان به کمک مهندسان آلمانی ساخته شد، و رادیو کابل از پل باغ عمومی به آنجا منتقل شد و فعالیت‌های آن گسترش یافت.
در سال‌های اولیه تاسیس رادیو فقط مردم کابل می‌توانستند صدای آن را بشنوند و دیگر ولایات این کشور از شندین صدای رادیو کابل محروم بودند. در سال ١٣٤٢ خورشیدی با گشایش تاسیسات جدید و راه‌اندازی چند استدیو بر کیفیت برنامه‌های رادیو افزوده شد و نام "رادیو کابل" به "رادیو افغانستان" تغیر یافت و با نصب یک دستگاه موج کوتاه کشورهای همجوار هم می‌توانستند صدای رادیو افغانستان را بشنوند.
با نصب دستگاه موج کوتاه، پخش برنامه‌های رادیو افغانستان به زبان‌های خارجی از جمله به زبان‌های اردو، انگلیسی، عربی، فرانسوی؛ آلمانی و روسی نیز آغاز شد.
برخی از گویندگان و کارمندان رادیو افغانستان در دهه چهل و پنجاه خورشیدی برای آموزش بیشتر، به کشورهای خارجی اعزام شدند تا تجربه‌های تازه‌ای کسب کنند. در سال ١٣٤٩ یک گروه از این کارمندان به انگلستان سفر کردند و از رادیو فارسی بی بی سی بازدید کردند.
همزمان با تاسیس رادیو، آژانس خبرگزاری باختر، که تنها خبرگزاری دولتی افغانستان بود در کابل تاسیس شد، و رادیو کابل اخبار خود را از طریق این خبرگزاری به‌وسیله، "تیلی تایپ" به‌دست می‌آورد.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- بصیراحمد حسین‌زاده، از رادیو کابل تا رادیو افغانستان، صدایی ٨٥ ساله، بخش فارسی بی بی سی: جمعه ٢۵ مارس ٢٠۱۱ - ٠۵ فروردین ۱۳۹٠
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ بخش فارسی بی بی سی
[برگشت به بالا]
