نقش هرات در نگارخانه تاریخ
هنر معماری (۳)
فهرست مندرجات
- تاثیر معماری اسلامی
- گنبد کلاه درویشی
- تعدد بناهای تیموری
- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
[قسمت دوم] [قسمت چهارم]
معماری عصر تیموریان هرات از جهت‌های مختلف قابل بررسی و دارای اهمیت است. تعدد و تنوع بناها، سبک و ویژگی‌های هنری آنها، آمیزش معماری با هنرهای وابسته به آن مانند کاشیکاری و دیوارنگاری و مصالح کار معماران آن عصر همه قابل توجه هستند.
در زمان حمکروایی شاهان تیموری در هرات، کاخ‌های زیادی ساخته شده بود، اما آنچه که گل سرسبد معماری دوره تیموریان توصیف می‌شود، بیشتر بناهای مذهبی هستند.
تأثیر معماری اسلامی بر هنر معماری دوره تیموریان هرات پررنگ است
اگر بناهای تیموری را به لحاظ اهمیت هنری، استحکام و شهرت آنها برشماریم جای اول را مساجد و بعد مدارس، خانقاه‌ها، زیارتگاه‌ها، حوض‌ها، رباط‌ها، کاروانسراها و بازارچه‌ها به خود اختصاص می‌دهند و این خود نشان دهنده اهتمام شاهان تیموری به ساختن بناهایی است که برای استفاده عموم مردم ایجاد شده‌اند.
[↑] تاثیر معماری اسلامی
عبدالباقی حصاری، مولف کتاب تاریخ تیموریان از سقوط تیمور تا تجزیه و تقسیم می‌گوید معماری تیموریان بیش از هر سبک معماری دیگر، از شیوه معماری اسلامی تاثیر پذیرفته است.
آقای حصاری می‌گوید: "تیموریان خود را علم‌بردار اسلام می‌دانستند و به نام اسلام قد علم کرده بودند. بیشتر آثار تیموریان هم در زمینه معماری، مساجد و مقابر هستند. اگر شما به قبور آنان توجه کنید، تاثیرات سبک معماری اسلامی را به وضوح در آنها می‌بینید؛ حتی سنگ‌های قبر آنان به شیوه معماری قدیم اسلامی ساخته شده‌اند، اما با تغییراتی که ذوق و علاقه آن امپراطور [تیمور] را نشان می‌دهد."
رسول باوری، محقق و باستان‌شناس هم بر همین نکته تاکید می‌کند. او به طور خاص بناهای هشت ضلعی در معماری تیموریان را یکی از نشانه‌های برجسته تاثیرپذیری این معماری از سبک اسلامی توصیف می‌کند.
آقای باوری در مورد اهمیت بناهای هشت‌ضلعی گفت: "ستون‌های هشت‌ضعلی می‌توانند محراق معینی داشته باشند. ساختن محراق در گنبدها بسیار اهمیت دارد. زمانی که گنبدی روی چهار دیوار ساخته شود، محراق عمده و ثابتی نخواهد داشت؛ ما مجبور خواهیم بود که دو دیوار برای محراق اختصاص بدهیم؛ در حالی که اگر یک بنا هشت ضلع داشته باشد، دارای محراقی معین خواهد بود و این کار برای مهندسین مشکلی به وجود نمی‌آورد. ساختمان‌های هشت‌ضلعی با داشتن کمانهای معین، یکی از شاخصه‌های معماری اسلامی است."
[↑] گنبد کلاه درویشی
هرچند بسیاری از بناهای ساخته شده توسط تیموریان در هرات یا از میان رفته و یا در سال‌های جنگ به شدت آسیب دیده‌اند، ولی با دیدن برخی از بناهای بزرگ تیموری می‌توان سبک معماری تیموریان را تعریف کرد؛ مخصوصاْ در بنای آرامگاه خواجه ابوالولید آزادان، ساختمان‌های مزار خواجه عبدالله انصاری در گازرگاه، گنبد و پنج مناره باقی مانده از مدرسه گوهرشاد و برخی از بناهای دیگر.
ساختمان‌های تاریخی دوره تیموریان در سال‌های جنگ در افغانستان به شدت آسیب دیده است
عبدالغنی نیک‌سیر در مورد ویژگی‌های سبکی بناهای تیموری می‌گوید: "در ساختمان‌ها، مخصوصاً در ساختمان‌های مذهبی همیشه گنبد می‌ساخته‌اند؛ این گنبدها نیز ویژگی خاصی داشته‌اند و به شکل کلاه درویشی اعمار می‌شده‌اند، مثل گنبد سبز و گنبد گوهرشاد در هرات، که نظیر آن در دیگر جاها کمتر دیده می‌شود."
او افزود: "بناهای دوره تیموری، معمولاً دارای ایوان بوده‌اند، ایوان‌هایی که به صورت نیم‌دایره‌ای با طاق‌های کوچک و بزرگ ساخته شده‌اند. تهداب (زیربنا) و پایه هم در بناهای تیموری زیاد مورد توجه بوده‌اند، یعنی وقتی که بنایی اعمار می‌شده پایه‌های زیادی به هدف استحکام بخشیدن بناها به کار می‌برده‌اند."
وقتی مناره‌های مدرسه گوهرشاد را – که چهارتای آن بیش از ۵۰ متر و یکی از آنها بیش از ۳۰ متر ارتفاع دارند - نگاه می‌کنیم و سوراخ‌هایی را که به اثر اصابت گلوله‌های سلاح‌های سنگین در بدنه آن می‌بینیم می‌توانیم به خوبی میزان استحکام این بناها را دریابیم.
معماران عصر تیموری بیشتر از کدام مصالح ساختمانی برای ساختن بناهای بزرگ استفاده می‌کردند؟. آقای نیک‌سیر در این مورد می‌گوید: "مصالح و موادی که در بناهای تیموری مورد استفاده قرار می‌گرفتند، به‌صورت عموم خشت (آجر) پخته بوده، آهک، چونه و گاهی از گل نیز در ساختمان‌ها استفاده می‌کرده‌اند."
[↑] تعدد بناهای تیموری
تعدد بناها و ساختمانهایی که به کوشش شاهان سلسله تیموریان هرات در شهر هرات ساخته شده نیز قابل توجه است. شاهرخ و همسر او گوهرشاد و سلطان حسین بایقرا از مشوقان بزرگ معماران آن روزگار بوده‌اند. کوشش‌های امیر علیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا نیز در این زمینه تاثیرگذار بوده است.
عبدالباقی حصاری می‌گوید که بیشتر آثار به‌جا مانده از دوره تیموریان شامل مساجد و آرامگاه‌ها هستند
محمدمسعود رجایی، رئیس انجمن ادبی هرات – که سالها مدیریت مجله هرات باستان را برعهده داشته است – از آروزهای برآورده شده و آرمانهای تحقق نیافته امیر علیشیر نوایی در دنیای معماری می‌گوید: "وقتی امیر علشیر نوایی به قدرت وزیری دست پیدا می‌کند، واقعاً کارهای فوق‌العاده‌ای در زمینه معماری و رونق هنرهای گوناگون انجام می دهد."
آقای رجایی افزود: "نوایی، به قولی، ۳۶۰ بنای تاریخی ساخته است. نوایی گویا می‌خواسته و آرزو داشته که یک‌هزار و یک بنای تاریخی بسازد، ولی تنها به ساختن ۳۶۰ بنا موفق شده است. همه این بناها امروزه وجود ندارند. نوایی مدرسه اخلاصیه را به وجود آورد، خانقاه اخلاصیه را ساخت، دارالشفا و دارالحفاظی ساخت، اما متاسفانه امروز نه از دارالشفا اثری باقی مانده و نه از دارالحفاظ و خانقاه اخلاصیه. تنها نامهای‌شان در تاریخ باقی مانده است."
داوری دقیق در مورد ویژگی‌های سبکی و ارزش معماری تیموریان هرات، نیازمند نگاه کارشناسانه به تعداد زیادی از بناهایی است که بیرون از افغانستان و در شهرهایی از ایران، بخارا، سمرقند و حتی بعدها در هند به وجود آمده - بناهایی که شکوه اصلی خود را به دور از دود و باروت هنوز در آرامش حفظ کرده‌اند.
محمداسلم افضلی، عضو اکادمی علوم افغانستان می‌گوید بسیاری از نمونه‌های باشکوه هنر معماری تیموریان امروز در بیرون از افغانستان به چشم می‌خورند.
آقای افضلی می‌گوید: "گوهرشاد بیگم از ۱۴۱۲ تا ۱۴۲۴ میلادی مسجدی در مشهد ساخته است - مسجدی که حالا جزئی از مجتمع امام رضا است. این مسجد رواق بسیار زیبا دارد، ایوان مقصوره دارد، شبستان‌ها دارد، دارالسیاده دارد، و مناره‌های زیبایی دارد. جالب‌تر اینکه ، پریزاد، ندیمه گوهرشاد هم با استفاده از خشت و دیگر مواد باقی مانده از اعمار این مسجد، مدرسه‌ای در آنجا ساخته است و تا امروز به‌نام مدرسه پریزاد شناخته می‌شود و به همین نام لوحه‌ای دارد."
او افزود: "شاهرخ نیز در کنار این مسجد و مدرسه چهارباغی ساخته بود و کسی به نام خواجه یوسف در مشهد مسجدی به نام مسجد دو در ساخته است که تا امروز و به همین نام شهرت دارد. خلاصه اینکه ابنیه تیموری تنها در هرات به‌وجود نیامده‌اند." 
کاشی، نقاشی و دیوارنگاری در ساختمان‌های دوره تیموری بسیار به‌کار رفته است
با آنکه در چند سال اخیر کارهای قابل ملاحظه‌ای در زمینه مرمت برخی از بناهای تاریخی هرات و مخصوصاً ترمیم بناهای تیموری صورت گرفته، اما خرابی‌های به بار آمده در این زمینه به‌حدی گسترده است که رسیدگی به آنها نیاز به زمان بیشتر، برنامه‌ریزی‌های دقیق‌تر و هزینه‌های بسیاری بیشتر دارد.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- محمد قاضی‌زاده، نقش هرات در نگارخانه تاریخ؛ هنر معماری (۳)، بخش فارسی بی بی سی: یکشنبه ۱۵ مه ٢٠۱۱ - ٢۵ اردیبهشت ۱۳۹٠
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ سایت بخش فارسی بی بی سی
[برگشت به بالا]
