- نخستین نشریه افغانستان
- پدر مطبوعات افغانستان
- افغانستان مستقل
- تاسیس ریاست مستقل مطبوعات
- وزارت مطبوعات
- کودتا
- آشتی با مطبوعات
- دوران مجاهدین
- طالبان و شریعت
- دوره رسانه‌ها
- ...
- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
[روزنامه‌نگاری در افغانستان]
مطبوعات در افغانستان، اگرچه نسبت به کشورهای پیشرفته عمر کوتاهی دارد، اما در مقایسه با بسیاری از کشورهای جنوب و شرق آسیا، در این راه پیشقدم بوده است.
[↑] نخستین نشریه افغانستان
نخستین نشریه در افغانستان به‌سال ۱۲۵۲ خورشیدی در زمان امیر شیرعلی خان به‌نام شمس‌النهار منتشر شد.
هر چند که بعضی از تاریخ‌نویسان گفته‌اند که قبل از شمس‌النهار نشریه‌ای به‌نام کابل در زمان امیر محمداعظم خان و به مسئولیت سید جمال‌الدین منتشر می‌شده، اما بسیاری از تاریخ‌نویسان در وجود چنین نشریه‌ای شک دارند.
آنچه که اکثر تاریخ‌نویسان بر آن تاکید دارند این است که شمس‌النهار اولین نشریه است که در تاریخ افغانستان به‌چاپ رسیده است.
شمس‌النهار را میرزا عبدالعلی خان مدیریت می‌کرد و بیشتر مقاله‌های این نشریه را عبدالقادر پیشاوری، منشی امیر شیرعلی خان می‌نوشت.
دست‌اندرکاران شمس‌النهار را می‌توان از نخستین پایه‌گذاران ترجمه در افغانستان دانست که با ترجمه مقالات و اخبار نشریات خارجی، اذهان مردم افغانستان را با تحولات جهان و روند رو به رشد علم و تکنولوژی که در دنیا به‌وقوع می‌پیوست آشنا می‌کردند.
شکل‌گیری مطبوعات به‌شیوه نوین با نشر روزنامه سراج‌الاخبار در دوران زمامداری امیر حبیب‌الله در افغانستان آغاز شد.
اولین شماره این نشریه که به‌زبان فارسی به‌نشر می‌رسید، به مدیریت عبدالرئوف قندهاری در ۲۲ جدی / دی سال ۱۲۸۴ خورشیدی در چاپخانه دارالسلطنه کابل در ۳۶ صفحه و به قیمت یک عباسی منتشر شد.
انتشار دور اول سراج‌الاخبار، زیاد دوام نیاورد و بعد از یک شماره نشر آن متوقف شد.
[↑] پدر مطبوعات افغانستان
محمود طرزی که او را پدر مطبوعات افعانستان لقب داده‌اند بعد از توقف انتشار سراج‌الاخبار دوباره سعی کرد این نشریه را منتشر کند.
از آنجایی که خود طرزی از نزدیکان دربار بود و عنایت‌الله خان فرزند امیر حبیب‌الله داماد وی می‌شد، با نفوذی که او در دربار داشت توانست انتشار سراج‌الاخبار را از سر بگیرد.
او اولین شماره سراج‌الاخبار را در تاریخ ۱۲ میزان سال ۱۲۹۰ خورشیدی به مسئولیت خود منتشر کند.
علی‌احمد خان ایشک و آقاسی ملکی سردبیران سراج‌الاخبار در این دوره بودند.
عبدالهادی داودی، عبدالرحمان لودین، عبدالرئوف فیض، عبدالعلی مستغنی و عبدالولی خان از کسانی بودند که در سراج‌الاخبار مطلب می‌نوشتند.
سراج‌الاخبار بعد از شماره ششم به سراج‌الاخبار افغانیه تغییر نام داد. این نشریه هر ۱۵ روز یک بار منتشر می‌شد و شماره صفحه‌های آن در هر دوره متفاوت بود.
بیشتر مطالب سراج‌الاخبار را مقالات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ادبی در بر می‌گرفت. از شماره هفتم، محمود طرزی مطالب خود را با نام محمود افغان می‌نوشت.
از آغاز سال هشتم، ضمیمه‌ای به‌نام سراج‌اطفال نیز در کنار این نشریه منتشر می‌شد.
[↑] افغانستان مستقل
در دوره امان‌الله خان برای اولین‌بار، قانون اساسی تدوین شد و بر اساس آن، مطبوعات افغانستان از آزادی مشروط و همسو با نظامنامه مطبوعات بر خوردار شدند.
در ماده یازدهم اولین قانون اساسی افغانستان آمده بود که "مطبوعات و چاپ روزنامه‌های داخلی مطابق حکم قوانین مربوطه آزاد است. حق چاپ روزنامه، مختص به‌دولت و اتباع افغانستان است و نشرات خارجی از طرف دولت تنظیم و یا سانسور می‌شود".
"انیس" روزنامه‌ای که محی‌الدین انیس بنیان گذاشت، قدیمی‌ترین روزنامه افغانستان است که هنوز چاپ می‌شود
در زمان امان‌الله خان، بعد از سراج‌الاخبار روزنامه‌های دیگری چون امان افغان به مدیریت عبدالهادی داوی، ستاره افغان به مدیریت میر غلام‌محمد غبار، پشتون ژغ به مدیریت فیض‌محمد ناصری، ارشادالنسوان به مدیریت همسر محمود طرزی، انیس به مدیریت محی‌الدین انیس و مجله اردو به مدیریت عبداللطیف خان غندمشر و چند نشریه دیگر در کابل منتشر می‌شدند.
همزمان در کابل در سایر ولایت(استان)ها نیز فعالیت‌های مطبوعاتی در جریان بود. در همین زمان بود که چاپخانه‌های سنگی و حروفی در ولایات راه‌اندازی شد.
از مهم‌ترین روزنامه‌هایی که در زمان امان‌الله خان در ولایات منتشر می‌شد، اتحاد مشرقی در ننگرهار به مدیریت برهان‌الدین خان کشککی، اتفاق اسلام در هرات به مدیریت صلاح‌الدین سلجوقی، طلوع افغان در قندهار به مدیریت عبدالعزیزخان و عبدالحی حبیبی و نشریه بیدار در مزار شریف بودند.
روزنامه انیس در کابل و روزنامه اتفاق اسلام در هرات از جمله روزنامه‌هایی هستند که تاکنون انتشار آنها بدون وقفه ادامه دارد.
در آغاز حکومت ظاهر شاه، تحول چشمگیری در مطبوعات افغانستان صورت نگرفت و تعدادی از نشریات آزاد هم که وجود داشت از نشر بازماند و فقط تعدادی نشریات دولتی از سوی وزارتخانه‌ها منتشر می‌شد که بیشتر جنبه تبلیغاتی داشت.
[↑] تاسیس ریاست مستقل مطبوعات
اولین گام در جهت توسعه مطبوعات، تاسیس ریاست مستقل مطبوعات در افغانستان بود که اولین رییس آن صلاح‌الدین سلجوقی بود.
با رشد مطبوعات در افغانستان، اصولنامه مطبوعاتی تدوین شد و روزنامه‌ها و مجلات ملزم به‌رعایت مفاد آن شدند.
در سال ۱۳۳۱ به‌منظور توسعه مطبوعات، دفاتر مطبوعاتی در شهرهایی چون لندن، واشنگتن، قاهره، تهران و دهلی نیز راه‌اندازی شد.
[↑] وزارت مطبوعات
سال ۱۳۴۲ را می‌توان سال تحول مطبوعات افغانستان به‌شمار آورد، زیرا در این سال ریاست مستقل مطبوعات به وزارت ارتقا یافت و قانون جدید مطبوعات به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
در سال ۱۳۴۶ با آمدن کابینه جدید، مطبوعات فضای بازتری را تجربه کردند، در این دوران در کنار نشریات دولتی، جراید غیر دولتی نیز منتشر شدند که تا اواخر زمامداری ظاهر شاه تعداد آنها به دهها مورد می‌رسید.
[↑] کودتا
تا زمان به‌قدرت رسیدن حزب دمکراتیک خلق در افغانستان، تحول خاصی در مطبوعات صورت نگرفت ولی با روی دادن حادثه هفت ثور، مطبوعات در انحصار حزب دموکراتیک خلق افغانستان درآمد و فقط نشریاتی که بازتاب‌دهنده افکار این حزب بود، منتشر می‌شد.
از مهم‌ترین نشریاتی که در این دوره منتشر شد، می‌توان از روزنامه د ثور انقلاب، پیام، حقیقت انقلاب ثور، حقیقت سرباز و چند نشریه دیگر نام برد.
[↑] آشتی با مطبوعات
در زمان دکتر نجیب‌الله و بعد از اعلام طرح آشتی ملی توسط وی و با توجه به اینکه در خود شوروی هم فضا تغییر کرده بود، مطبوعات دولتی افغانستان هم فضای بازتری را تجربه کرد و تعدادی از نشریات غیردولتی هم در این دوران منشر شد.
در این زمان فعالیت انجمن نویسندگان افغانستان هم مساعد شد و تعداد زیادی از افراد غیر حزبی وارد انجمن شدند.
اخبار هفته و سباون به مدیریت ظاهر طنین، شوخک به مدیریت عزیز مختار، آزادی به مدیریت غلام‌سخی غیرت از مهم‌ترین نشریات غیر دولتی آن زمان بود.
[↑] دوران مجاهدین
با روی‌کار آمدن حکومت مجاهدین و آغاز جنگ‌های داخلی، بیشتر نشریات از نشر باز ماندند و فقط تعدادی معدود به فعالیت خود ادامه دادند.
البته در این دوره تعدادی از نشریات حزبی و غیرحزبی که بازتاب‌دهنده افکار و سیاست‌های گروه‌های مجاهدین بودند شروع به فعالیت کردند.
گروه‌های مجاهدین، پیش از رسیدن به‌قدرت، در ایران و پاکستان، به‌طور گسترده به‌چاپ و نشر دیدگاه‌های خود از طریق نشریات و جراید وابسته اقدام می‌کردند. با تسلط آنها بر کابل، نشر شماری از این نشریات در داخل افغانستان ادامه یافت.
هفته‌نامه‌های کابل، بالاحصار، صبح امید و شهر از نشریات مهم دوره مجاهدین بودند که در کابل منتشر می‌شدند.
[↑] طالبان و شریعت
در دوره‌های مجاهدین و طالبان، مطبوعات نیز همچون دیگر عرصه‌های زندگی فرهنگی و اجتماعی مردم، دستخوش تحولاتی شد
در دوره طالبان، افزون بر اینکه تلویزیون‌ها بسته شد و رادیو به انتشار دیدگاه‌ها و اخبار این گروه اختصاص یافت، نشریات چاپی نیز ابتدا با بی‌مهری مواجه شدند.
نشریات و روزنامه‌های دولتی شهرهای مختلف افغانستان، از جمله انیس و هیواد در کابل و اتفاق اسلام در هرات، در زمان طالبان ناشر اندیشه‌های آنان بودند.
افزون بر آن، یک روزنامه سراسری به‌نام شریعت به‌زبان پشتو و فارسی منتشر می‌شد که بیشتر توجه و سرمایه‌گذاری طالبان بر روی آن بود.
با ادامه حکومت طالبان، شماری نشریات غیر سیاسی، با رویکردهای اجتماعی و ادبی در برخی شهرهای افغانستان، از جمله هرات، قندهار و جلال‌آباد چاپ شدند.
[↑] دوره رسانه‌ها
با سقوط حکومت طالبان، بیشترین دگرگونی در عرصه رسانه‌ها به‌وجود آمد. افزون بر آغاز به‌کار دهها شبکه رادیویی و تلویزیونی عمدتاً خصوصی، بازار مطبوعات نیز گرمتر شد و روزبه‌روز به‌شمار آنها افزود شد.
هم اکنون صدها روزنامه، هفته‌نامه، ماهنامه و گاهنامه که بیشتر آنها غیردولتی است، در کابل و شهرهای دیگر افغانستان چاپ می‌شود.
روزنامه‌های انیس، هیواد و اصلاح و کابل تایمز با بودجه دولتی در کابل و روزنامه دولتی اتفاق اسلام در هرات چاپ می‌شود.
آرمان ملی، ویسا، راه انجات، افغانستان، اراده و چراغ به‌زبان فارسی و پشتو و اوت لوک افغانستان، به‌زبان انگلیسی، از روزنامه غیردولتی چاپ کابل هستند.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- حسین زاده، بصیراحمد، بیش از ۱۳۰ سال روزنامه‌نگاری در افغانستان، بخش فارسی بی بی سی: چهارشنبه ٠٢ مه ٢٠٠٧ - ۱٢ اردیبهشت ۱۳۸٦
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ بخش فارسی بی بی سی
[برگشت به بالا]
