- پیامدهای پیمان سعدآباد
- مفاد پیمان‌نامه
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[پیمان‌نامه‌های سیاسی]
پیمان سعدآباد، نام پیمانی است که در تاریخ ۱۷ تیر ۱۳۱۶ (۸ ژوئیه ۱۹۳۷) میان ۴ کشور ایران (رضا شاه پهلوی)، عراق (ملک غازی اول)، افغانستان (محمدظاهر شاه) و ترکیه (مصطفی کمال آتاترک) به امضا رسید.[۱]
دولت‌های امضأکننده این پیمان متعهد شدند از مداخله در امور داخلی یکدیگر خودداری کنند، مرزهای مشترک را محترم بشمارند، از هرگونه تجاوز نسبت به یکدیگر خودداری ورزند و از تشکیل جمعیت‌ها و دسته‌بندی‌هایی که هدف آن‌ها اخلال در صلح میان کشورهای هم‌جوار و هم‌پیمان باشد، جلوگیری کنند.[٢]
پيمان سعدآباد وحدت اين چهار كشور را در منطقه و حمايت متقابل در صورت بروز خطر نسبت به يكی از اعضأ را دنبال می‌كرد.
[↑] پیامدهای پیمان سعدآباد
پيمان سعدآباد از جمله قراردادهايی است كه انعقاد آن به‌درخواست انگلستان بود. انگلستان و امريكا، از سال‌های دهه ۱٣۱٠ خورشیدی به‌بعد، با ادعای اوجگيری خطر نفوذ كمونيسم، همواره در تلاش بودند تا برای حفظ مستعمرات خود، دولت‌های آسيايی خط مقدم جبهه شوروی را در يك خط كمربندی دفاعی قرار دهند. هدف اين بود كه علاوه بر به‌وجود آوردن قدرت‌های متمركز در منطقه، آنان را از طريق پيمان‌های سياسی نظامی به‌هم پيوند دهند. اين روش، هم نيرومندی اين قدرت‌ها را در پی داشت و هم ديوار دفاعی محكمی در مقابل پيشروی احتمالی روس‌ها به‌وجود می‌آورد. پيمان بغداد (منعقده در پنجم اسفند ۱٣٣٣ / فوريه ۱۹۵۵) و پيمان سنتو (منعقده در ٣٠ اسفند ۱٣٣٧ / فوريه ۱۹۵۹) نتيجه همين القائات بود و با هدف شكل‌گيری پيمان‌های منطقه‌ای در برابر نفوذ كمونيسم منعقد می‌شد. گفتنی است، پيمان سعدآباد تا ظهور هيتلر در اروپا، تأمين‌كننده اهداف انگلستان در آسيا بود[٣].
امروزه برخی از ایرانیان ادعا دارند که پیمان سعدآباد هم از لحاظ مادی و هم از نظر سیاسی به‌زیان دولت ایران و به‌نفع کشورهای ترکیه، افغانستان و عراق بود، زیرا قسمتی از ارتفاعات آرارات که دارای موقعیت سوق‌الجیشی مهمی بود به ترکیه واگذار شد. در تعیین خط مرزی ایران و عراق نیز رضاشاه منابع نفتی غرب ایران و نصف اروند رود را که طبق اصول و مقررات بین‌المللی خط تالوک است به عراق واگذار کرد تا از بابت عبور کشتی‌های نفتکش از آبادان، ایران مبالغ هنگفتی به دولت عراق تحت‌الحمایه انگلیس بپردازد. اما پس از امضای پیمان سعدآباد، رضاشاه طی نطقی که به مناسبت افتتاح دوره یازدهم مجلس شورای ملی ایراد کرد، گفت: "پیمان سعدآباد در مشرق‌زمین بی‌سابقه بوده و در این هنگام که امور عالم مشوش است، مدد بزرگی به بقای صلح جهان خواهد بود."[۴]
در عمل، این پیمان راه به‌جایی نبرد، چرا که ایران در عمل تمایل به آلمانی داشت که شریک شوروی بود. کارشناسان آلمانی در بسیار از مؤسسات ایران، از جمله راه آهن، مخابرات، حمل و نقل و اسلحه‌سازی خدمت می‌کردند. از همین‌رو، ناکارآمدی پیمان مزبور در شهریور ۱٣٢٠ ظاهر گشت. چرا که ایران از سمت شمال و جنوب مورد تجاوز قدرت‌های خارجی قرار گرفت و کشورهای هم‌پیمان نه‌تنها کمکی به ایران نکردند، بلکه از اظهار تأسف هم خودداری کردند[۵].
[↑] مفاد پیمان‌نامه
ماده ۱: دول متعاهد متعهد می‌شوند که سیاست عدم مداخله مطلق در امور داخلی یکدیگر را تعقیب نمایند.
ماده ٢: دول متعاهد معظمه صریحاً متقبل می‌شوند که مصونیت حدود مشترک یکدیگر را کاملاً محترم بشمارند.
ماده ٣: دول متعاهد معظمه موافقت می‌نمایند که در کلیه اختلافات بین‌المللی که با منافع مشترک آن‌ها مربوط باشد با یکدیگر مشورت نمایند.
ماده ۴: هر یک از دول متعهد در مقابل یکدیگر متقبل می‌شوند که در هیچ مورد خواه به‌تنهایی و خواه به معیت یک یا چند دولت و دیگر به‌هیچ‌گونه عملیات متجاوزانه بر علیه یکدیگر مبادرت ننمایند.
عملیات ذیل تجاوز محسوب می‌شوند:
- اول: اعلان جنگ. دوم: تهاجم بوسیله قوای مسلح یک مملکت حتی بدون اعلان جنگ به خاک مملکت دیگر. سوم: حمله به وسیله قوای بّری و بحری یا هوایی حتی بدون اعلان جنگ به خاک یا به سفاین و یا هواپیمای مملکت دیگر. چهارم: کمک یا همراهی مستقیم و یا غیر مستقیم به متجاوز.
عملیات زیر تجاوز محسوب نخواهد شد:
- ۱- اجرای حق دفاع مشروع یعنی مقاومت در مقابل یک اقدام متجاوزانه به‌طوری که فوقاً تعریف شد.
٢- اقدام در اجرای ماده ۱٦ میثاق جامعه ملل.
٣- اقدام در اثر تصمیم متخذه توسعه مجمع عمومی و یا شورای جامعه ملل یا برای اجرای بند ٧ ماده ۱۵ میثاق جامعه ملل و مشروطه بر اینکه در مورد اخیر این اقدام بر ضد دولتی به عمل بیاید که بدواً مبادرت به تجاوز کرده باشد.
۴- مساعدت به دولتی که مورد حمله و تهاجم یا اعلان جنگ یکی از دول متعاهد بر خلاف مقررات عهدنامه تحریم جنگ مورخه ٢٧ اوت ۱۹٢۸ پاریس واقع شده باشد.
ماده ۵: هر گاه یکی از دول متعاهد معتقد شود که ماده چهارم این عهدنامه نقض یا در شرف نقض می‌باشد، بلافاصله موضوع را در پیشگاه شورای جامعه ملل مطرح خواهد ساخت. مقررات مذکور در فوق لطمه‌ای به حق دولت مزبور دایر به اتخاذ هرگونه رویه ای که در این موقع لازم بداند، وارد نخواهد ساخت.
ماده ٦: هرگاه یکی از دول متعاهد بر علیه دولت ثالثی مبادرت به تجاوز نماید، طرف دیگر می‌تواند بدون اطلاع قبلی این عهدنامه را نسبت به متجاوز فسخ نماید.
ماده ٧: هر یک از دول متعاهد متقبل می‌شوند که در حدود سرحدات خود از تشکیل و یا عملیات دسته جات مسلح و از ایجاد و هرگونه هیئت و یا تشکیلات دیگری برای تخریب مؤسسات موجود و یا برای اختلال نظم و امنیت هر قسمتی از خاک متعاهد دیگر (سرحدی یا غیر سرحدی) و یا برای واژگون ساختن طرز حکومت طرف دیگر جلوگیری نمایند.
ماده ۸: نظر به اینکه دول متعاهد میثاق عمومی تحریم جنگ مورخه ٢٧ اوت ۱۹٢۸ را به رسمیت شناخته‌اند و به موجب میثاق مزبور تسویه و یا حل هرگونه اختلاف یا تنازع که ممکن است بین آن‌ها بروز نماید فقط به وسایل مسالمت آمیز به عمل آید. "این مقررات را تأیید و اعلام می‌دارند که به هر طریق مسالمت‌آمیزی که برای این منظور فعلاً بین دول متعاهد موجود و یا در آیته موجود باشد، توسل خواهند شد."
ماده ۹: هیچ یک از مواد این عهدنامه نمی تواند به‌هیچ‌وجه تعهداتی را که دول متعاهد به‌موجب میثاق جامعه ملل متقبل شده‌اند، تضعیف نمایند.
ماده ۱٠: پیمان مذکور برای مدت ۵ سال منعقد گردید. در انقضأ این مدت مزبور به جز در مواردی که یکی از دول متعهد با اطلاع قبلی شش ماهه فسخ آن را اعلام نماید، برای مدت ۵ سال دیگر بخودی خود تجدید خواهد شد و این عمل مرتباً تکرار می‌شود تا آنکه یک یا چند دولت متعهد، فسخ آن را با اطلاع قبلی شش ماهه اعلام دارند.[٦]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدی خراسانی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- فصلنامه همشهری ماه، شماره پانزدهم، تیرماه ۱۳۸۶، ص ۸۰
[٢]- همان‌جا
[٣]- پيمان سعدآباد، تارنمای روزپرتال
[۴]- حسین مکی. تاریخ بیست ساله ایران، تهران: انتشارات علمی، چاپ اول، ۱٣۷۴، ج ٦، ص ۴۱۰. همچنین رجوع شود به: پیمان سعدآباد، از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
[۵]- پیمان سعدآباد، پژوهشکدۀ باقرالعلوم(ع)
[٦]- عبدالرضا هوشنگ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی (۱۳۵۷-۱۳۰۰)، تهران: نشر البرز، چاپ دوم، ۱۳۷۴، صص ۴۵-۴۳.
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
□
□
