شمس‌النهار
نخستین نشریه در افغانستان
فهرست مندرجات
- گذشته مطبوعات در افغانستان
- نشریه‌های فارسی زبان پیش از شمس‌النهار
- شمس‌النهار نخسیتن جریده افغانستان
- تاثیر شمس‌النهار بر زبان و ادبیات
- پایان انتشار شمس‌النهار
- مرگ شیرعلی خان و زوال مطبوعات
- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
[قبل] [بعد]
از ظهور مطبوعات در افغانستان نزدیک به یک صد و سى سال می‌گذرد. اهمیت مطبوعات در زندگی سیاسی و اجتماعی مردم افغانستان و به‌ویژه نقش آن در توسعه فرهنگی و ملی از موضوعات قابل توجه است. مطبوعات افغانستان در بیش از سیزده دهه گذشته، نشیب‌وفرازهای متعددی را پشت سر گذاشته و عموماً با کنترل شدید دولتی، سانسور، تعطیل و مصادره روبرو بوده است. ولی در این میان در برهه‌هایی، آزادی را نیز تجربه کرده است.
[↑] گذشته مطبوعات در افغانستانشمسالنهار در دور دوم سلطنت امیر شیرعلی خان شروع به چاپ کرد
در قرن نوزدهم در برخی از کشورهای مستقل اسلامی یک رشته جنبش‌های سیاسی و اجتماعی به‌وجود آمد، این جنبش‌ها اگرچه عموماً واکنشی بود در برابر تجاوز و استعمار کشورهای اروپایی ولی از سویی تلاشی برای دستیابی به دستاوردهای تمدن اروپا نیز بود.
به عقیده بسیاری از مورخان این جنبش‌ها در مصر، ترکیه، ایران و افغانستان عمدتاً تحت تأثیر افکار سید جمال‌الدین افغانی اندیشمند بزرگ آن عصر قرار داشت و به شکل اصلاحات در ساختارهای سیاسی،اقتصادی، اجتماعی و گرایش به‌سوی مدرنیسم یا تجددگرایی آشکار می‌شد.
به باور برخی از مورخین جنبش‌های تجددگرایی در قرن نوزدهم در افغانستان و برخی کشورهای اسلامی عمدتاً تحت تاثیر افکار سید جمال‌الدین افغانی دانشمند بزرگ آن عصر قرار داشت
در افغانستان این گونه اصلاحات در دور دوم سلطنت امیر شیرعلی خان بین سال‌های ۱۸۶۸-۱۸۷۸ میلادی روی دست گرفته شد، "ایجاد یک ارتش منظم، تشکیل نخستین کابینه وزرا، اصلاحات مالیاتی، وارد کردن کارخانه‌های تولید اسلحه و ماشین، وارد کردن مطبعه و چاب نخستین نشریه یعنی "شمس‌النهار کابل" از اهم اصلاحات امیر شیرعلی خان بود"
پروفیسور حبیب‌الرحمان هاله استاد سابق روزنامه‌نگاری دانشگاه کابل به این باور است که شیرعلی خان به این درک رسیده بود که تا زمانی که کشورش با سلاح‌های سیاسی و نظامی نظیر انگلیس‌ها مجهز نشده نمی‌تواند با انگلیس مقابله کند: "برای اینکه از یک طرف مردم از فعالیت‌ها و اجرات حکومت آگاهی حاصل نموده باشند و از سوی دیگر برای اینکه در بین مردم یک ذهنیت نوین برای پیشبرد امور به یک شیوه نوین ایجاد شده باشد یک نشریه اطلاعاتی به‌نام شمس‌النهار تأسیس کرد."
[↑] نشریه‌های فارسی زبان پیش از شمس‌النهار
قبل از پرداختن به شمس‌النهار باید گفت که انتشار نشریه‌ها به زبان فارسی درقرن نوزدهم و نخست از هند آغاز شد. راموهان روی، مصلح هندی برای نخستین‌بار نشریه مرآت‌الاحوال را به‌زبان فارسی در سال ۱۲۲۴ هجری قمری در کلکته هند منتشر کرد. و این نشریه نسبت به نخستین نشریه در ایران یعنی "کاغذ اخبار میرزا صالح" در سال ۱۲۵۳ هجری قمری قریب سی سال و نسبت به جریده "شمس‌النهار کابل" نخستین نشریۀ در افغانستان قریب شصت سال قدمت دارد.
پیش از انتشار شمس‌النهار کابل شماری از نشریه‌های چاپ هند و ایران اگرچه کم و نامنظم به افغانستان می‌رسید.
[↑] شمس‌النهار نخسیتن جریده افغانستان
شاید همین آشنایی با نشریه‌ها و جراید کشورهای همسایه یکی از اسباب تشویق دستگاه سلطنت و منورین دربار برای تاسیس نخستین جریده در افغانستان شد.
به‌هر حال جریده شمس‌النهار کابل در سال ۱۸۷۳ میلادی به اهتمام میرزا عبدالعلی در مطبعه چاپ سنگی کابل منتشر شد. در نخستین شماره شمس‌النهار تاریخ روز انتشار آن درج نشده است. برخی از پژوهشگران تاریخ نخستین شماره آن را پنجشنبه پانزدهم ذی الحجه‌الحرام ۱۲۹۰ هجری قمری ذکر کرده‌اند.
امیر شیرعلی خان انتشار شمس‌النهار را برای پخش اطلاعات و ذهنیت بخشیدن به مردم آغاز کرد
ولی فرید بیژند پژوهشگر افغان در آسترلیا که به غنی‌ترین کلکسیون این نشریه دست‌رسی دارد در مورد تاریخ دقیق انتشار نخستین شمارۀ شمس‌النهار چنین گفت:
- "دو شماره نخستین شمس‌النهار نه تاریخ دارد و نه شماره‌گزاری. اما در اولین شماره سال دوم نشراتی مهتمم نشریه نکتۀ جالبی را ذکر می‌کند که می‌توانیم از این به اولین نشریه برسیم که نخستین نشریه کدام زمان به نشر رسیده بود. ایشان می‌فرماید که "در این سال گذشته یعنی از ابتدا پانزده شعبان سنۀ ۱۲۹۰ الغایت حال سال به اختتام است." از این بر می‌آید که نخستین شماره شمس‌النهار در پانزده شعبان ۱۲۹۰ به نشر رسیده است."
شمس‌النهار از شماره اول تا آخرین شماره‌ای که تا حال دیده شده به اهتمام میرزا عبدالعلی خان منتشر شده و به جز او مدیر مسئول و یا دبیری نداشته است.
شمس‌النهار بطور عموم در هفته یکبار و در شانزده صفحه با خط نستعلیق منتشر می‌شد.
این نشریه مطالب نسبتا متنوع را با استفاده از چند ژانر یا نوع روزنامه‌نگاری منتشر می‌کرد. محمدکاظم آهنگ استاد سابق ژرونالیسم در دانشگاه کابل معتقد است که: "شمس‌النهار اگرچه مطالب خیلی ثقیل و سنگین را به نشر می‌رساند، خبرها، مقاله‌ها، اشعار، موعظه‌ها و حتی اعلانات هم در شمس‌النهار به نشر می‌رسید. مطابق همان شرایط".
شمس‌النهار خبرهای داخلی و خارجی را منتشر می‌کرد و در ولایت‌های عمده افغانستان خبرنگارانی داشت که در جریده از آن‌ها عموما با واژه انگلیسی "کارسپاندنت" یاد شده است.
فرید بیژند: "از لحاظ تعداد خبرنگاران اصلاً شمس‌النهار ظاهراً بسیار غنی‌تر از نشرات بعدی خود مثل سراج‌الاخبار بود، یعنی یک تعدادی فراوانی از خبرنگارانش در نقاط مهمی داخل کشور و خارج از کشور وجود داشتند."
به گفته آقای بیژند در نقاط داخل کشور خبرنگاران در ترکستان، بدخشان، غوربند، کابل، قندهار، سیستان، میمنه، لغمان، هلمند، بلخ و هرات وجود داشتند. در شهرهای مهم خارج از کشور که آن زمان خبرنگاران این نشریه از آنجا می‌نوشتند بخارا، پشاور، کشمیر، چترال، تاشکند دست کم از این جاها بودند.
شمس‌النهار از چند طریق خبر بدست می‌آورد. یکی از طریق خبرنگاران یا کارسپاندنت‌های خود و منبع دوم اخبار خارجی بود که بیشتر اخباری که در هند نشر می‌شد و همچنین اخباری که در ترکیه، ایران و آسیای مرکزی به نشر می‌رسید.
شمس‌النهار
در خصوص محتوای مطالب شمس‌النهار نظریات مختلفی وجود دارد. میر محمدصدیق فرهنگ مورخ افغان در مورد نشریه شمس‌النهار می‌نویسد: "مضامین شمس‌النهار از محتوای اجتماع و سیاسی که ذهن خواننده را روشن سازد، عاری بود. بنابرین نمی‌توانست وظیفه بیداری افکار عامه را که شرط موفقیت هرنوع اصلاحات است اجرا کند".
کاظم آهنگ استاد سابق دانشگاه کابل نیز به این عقیده است که مردم کم سواد و نیمه با سواد از درک مطالب این نشریه عاجز بودند.
ولی فرید بیژند پژوهشگر افغان در آسترالیا می‌گوید که شمس‌النهار اصلاحات امیر شیرعلی خان و سیاست‌های او را منعکس می‌کرد:" به‌طور نمونه در شمس‌النهار مقالات فراوان را در تعریف علم و خواص آن می‌بینید، در مورد اخبار کارخانه‌جات کابل می‌بینیم و در عین حال از زبان مسئول نظامی افغانستان در آن زمان عبدالقادر میلیتری سکرتر (دبیر) به اصطلاح امروزی وزیر دفاع در باره نظم اردو (ارتش) صحبت‌ها و اخبار فراوان است و شاید هم عبدالقادر خان یگانه شخصی است که بیانیه‌هایش به‌طور منظم در شمس‌النهار نشر می‌شد. به‌همان خاطر است که گاهی بعضی‌ها گمان می‌برند که ممکن است عبدالقادر خان مدیر این نشره بوده باشد".
[↑] تاثیر شمس‌النهار بر زبان و ادبیات
پیش از انتشار شمس‌النهار زبان دفتر و دیوان و مدرسه در افغانستان زبان منشیانه و پر تعقیدی بود. به‌نظر می‌رسد که با شمس‌النهار گرایش به‌سوی ساده‌کردن زبان آغاز می‌شود.
شمس‌النهار نخستین نشریه رسمی در افغانستان
فرید بیژند به این باور است که شمس‌النهار نقطه آغازی برای دگرگونی نثر فارسی دری "یعنی این نثر متکلف و مصنوع بحران‌زده دوران فتور" بود، این نثر یک باره در شمس‌النهار به‌طرف نثر ساده حرکت می‌کند. از این لحاظ شمس‌النهار اهمیت بسیار درخشان در تاریخ نثر فارسی دری دارد.
اما به‌نظر عده‌ای از پژوهشگران - دست‌اندرکاران شمس‌النهار علی‌رغم تلاش‌شان برای ساده‌ساختن زبان، در عرصۀ ادبیات و تعمیم شعر و نثر ادبی کار قابل ملاحظه‌ای انجام ندادند.
لطیف ناظمی شاعر، نویسنده و پژوهشگر افغان در آلمان می‌گوید: "نثر هنری هرگز در شمس‌النهار در یگانه کلکسیون مدونی که به‌نظر من رسیده، دیده نشد و به‌استثنای چند شعر از واصل کابلی و یک شاعر هندی".
[↑] پایان انتشار شمس‌النهار
برخی از پژوهشگران عقیده دارند که شمس‌النهار با حمله نیروهای انگلیس به کابل در سال ۱۸۸۷ میلادی و پایان سلطنت امیر شیرعلی خان از انتشار باز ماند. ولی در کلکسیون‌های بسیار معدود این نشریه، آخرین شماره‌ها به‌سال سوم انتشار آن یعنی سال ۱۸۷۵ میلادی تعلق دارد.
به باور عده‌ای از پژوهشگران در همین سال‌ها نشریه دیگری به‌نام جریدۀ کابل یا مجلۀ کابل نیز منتشر می‌شد. پایه استدلال این گروه مطلبی است به‌قلم آل بگدانوف پژوهشگر فرهنگ اسلامی که در سال ۱۹۲۹ میلادی در مجلۀ "اسلامیک کلچر" (فرهنگ اسلامی) در هند منتشر شده است ، آل بگدانوف می‌نویسد:
"ما در اینجا از جریده کابل که در شش ماه اخیر سلطنت امیر شیرعلی خان در پایان سال ۱۸۷۸ منتشر می‌شد یادی نمی‌کنیم. پس از آن برای سی و سه سال دیگر در افغانستان نشریه‌ای منتشر نشد".
ولی تا حال هیچ شماره‌ای ازین نشریه دیده نشده بنابر این اکثریت مورخین موجودیت آن را منتفی می‌دانند.
[↑] مرگ شیرعلی خان و زوال مطبوعات
پس از مرگ امیر شیرعلی خان در اوایل سال ۱۸۷۹ سلطنت کوتاه مدت پسرش امیر محمدیعقوب خان در بی‌نظمی‌های ناشی از جنگ دوم افغان وانگلیس سپری شد و خبری از فعالیت‌های فرهنگی و از جمله مطبوعات نبود.
در دوره بیست سالۀ سلطنت امیر عبدالرحمن خان، فعالیت فرهنگی درخششی نداشت.
عبدالرحمن خان اگرچه با فرهنگ و تمدن جدید آشنا بود، اما در عهد او به تاسیس مدرسه و مکتب توجهی صورت نگرفت و نشریه‌ای منتشر نشد و به‌قول میر غلام‌محمد غبار مورخ افغان: "برعکس مطبوعات و رسالات خرافی و اساطیری از هند انگلیسی مثل سیل به افغانستان می‌ریخت و نسل جوان کشور را به رجعت قهقرایی به‌جانب فالگیری و اوهام و تاریکی می‌کشاند".
با این همه عبدالرحمن خان یک مطبعه حروف سنگی وارد کرد و چند رساله و کتاب در آن چاپ شد.
به این ترتیب، پس از شمس‌النهار در بیش از سه دهه، نشریه‌ای در افغانستان منتشر نشد تا آن که جریده سراج‌الاخبار افغانیه فصل تازه‌ای در تاریخ مطبوعات این کشور گشود.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- عبدالله شادان، شمس‌النهار، نخستین نشریه در افغانستان، بخش فارسی بی بی سی: دوشنبه ٠٣ اکتبر ٢٠۱۱ - ۱۱ مهر ۱٣۹٠
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ بخش فارسی بی بی سی
