- واژه‌شناسی
- پیشینه‌ی تاریخی
- محتوای ویسپرد
- کاربرد آیینی
- کَرده‌های ویسپرد
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[اوستای متأخر] [متن ویسپرد]
ویسپِرَد یا وِسپِرَد (به انگلیسی: Visperad یا Visprad؛ به اوستایی: vīspe ratavō یا vīspe ratauuō)، یکی از پنج بخشِ اوستای موجود و بر اساس ویژگی‌ها و قدمت زبانی بخشی از اوستای متأخر[۱] است که تحت‌الفظی به‌معنای «همه‌ی ردان (= سروَران)» می‌باشد و شباهت تامی به یسن‌ها دارد و مطالب آن از این متون اقتباس شده و مکمل آن‌هاست[٢].
این کتاب زرتشتی، دارای ٢۴ «کَرده» (= تقسیم‌شده، بخش یا فصل) است و همراه با یسن‌ها، به‌ویژه در مراسم دینی نوروز و گاهنبارها (یا جشن‌های شش‌گانه‌ی فصلی) خوانده می‌شود[٣].
[↑] واژه‌شناسی
واژه‌ی پهلوی «ویسپِرَد» که در اوستا به‌شکل «ویسپرتو» (Vsīpe Ratavō) آمده، واژه‌ای ترکیبی است از دو واژه‌ی اوستاییِ «ویسپِه» (vispe) و «رَتو» (Ratu) که به‌معنای «همه ردان» یا «همه سران» است[۴]. بخش نخست این واژه «ویسپِه» (Vsīpe)، که در پارسی باستان به‌صورت «ویسپا» (Vispa)، در سنسکریت به‌صورت «ویسوا» (Viśva) و در پهلوی به‌صورت «ویسپ» (Visp) آمده است[۵]، یک واژه‌ی بسیار رایج در زبان‌های آریایی می‌باشد که همراه با «هر» به‌صورت «هرویسپ» هم به‌کار می‌رود و به‌معنای «همه» یا «هماک» است[٦]. بخش دوم آن، «رَتو» (Ratu)، در پهلوی به‌صورت «رَد» (Rad) که به‌معنای «سرور، برگزیده» آمده است و در فارسی دری، به‌همان صورت پهلوی، به‌معنای «دانا، بخرد» به‌کار می‌رود.[٧] موبد پدرام سروش‌پور می‌نویسد:
- «رد» در اوستا به‌دو معنی به‌کار رفته است نخست به‌معنی «گاه» و «هنگام» دوم به‌معنی «داور دادگاه ایزدی». واژه «رد» در فارسی هم به‌کار رفت بر این اساس بیشتر به‌معنی «سردار» و «دستور» به کار رفته است. در اوستا واژه «رتو» بیشتر همراه با واژه «اهو» به‌کار رفته است چنان‌که در پاره ١ از یسنا ٢٧، اهورامزدا، اهو و رتو پاکی خوانده شده است. ولی در بخش‌هایی از تیریشت و فروردین یشت، اشوزرتشت اهو و رتو و نخستین آموزگار دینی سراسر جهان خاکی خوانده شده است.
در ویسپرد اهورامزدا در جهان مینوی اهو و رتو و اشوزرتشت در جهان گیتی اهو و رتو می‌باشند. البته در اوستا مردمانی که از اشویی یا پاکی و راستی و درستی برخودارند نیز «رد» خوانده می‌شوند. هم‌چنین ایزدان نگاهبان نیکی‌ها هم به‌عنوان رد برشمرده می‌شود. بنابراین واژه ویسپرد به‌معنی همه ردان یا همه سران مینوی و مادی می‌باشد. به‌گفته‌ی استاد پورداوود ویسپرد در اصل سپاسنامه‌ای‌ست که نیاکان نامبردار و پارسای ما برای بخشش‌های ایزدی، به پیشگاه دادار مهربان آورده‌اند.[٨]
[↑] پیشینه‌ی تاریخی
قدیمی‌ترین نسخه‌ی خطی اوستایی موجود که فقط ویسپرد را در بر دارد، در سال ٦٣٧ یزدگردی برابر با ۱٢٦٨ میلادی (یا بنا به محاسبه ۱٢٨٨ میلادی) نگارش شده است. این نسخه که به‌صورت عکسی منتشر شده، اکنون در کتابخانه‌ی دانشگاه کپنهاگ محفوظ است[۹]. به‌هر حال، حداکثر قدمت ویسپرد به زمان ساسانیان می‌رسد[۱٠] و در واقع، ویسپرد، یکی از پنج بخش باقیمانده‌ای اوستای بزرگ عهد ساسانیان‌ست.[۱۱]
[↑] محتوای ویسپرد
ویسپرد درباره آیینِ شش گهنبار و نمازهای وابسته به آن است و دارای ۲۴ کرده (بخش) و حدود ۴۰۰۰ واژه است[۱٢]. در متنِ وسپرد از ایزدان، جهانِ مینوی و آسمان و هرچه در آنست و زمین با هرچه بر اوست یاد گردیده و ستایش شده است. در ویسپرد، همه جشن‌های دینی مزدیسنا و هنگام‌های ستایش و نماز از بامداد و نیمروز و شب و نمازهای افزوده برشمرده شده و هر آنچه با ستایش و نیایش‌های دینی مزدیسنا پیوستگی دارد، هم‌چون هوم و بَرسم، زُور و مَیزَد و بوی، ستوده شده و خشنودیِ «رتو» (رد) یا بزرگ مینویِ هر یک از آن‌ها خواسته شده است.[۱٣]
از نظر نگارش، ویسپرد شبیه یسناست؛ به‌ویژه به هات‌های ١-٢٧ یسنا. کمتر مطلبی در ویسپرد آمده که در یسنا نباشد به‌عبارتی دیگر، ویسپرد همان یسناست ولی با بیانی رساتر و نیایش‌گونه‌تر که بیشتر در آن نمایندگان آفریده‌های اهورامزدا به‌نام «رد» یاد شده‌اند.[۱۴]
در واقع، موضوع ویسپرد ستایش ردهاست. در دین زرتشتی برای هر یک ازانواع آفریدگان یک گونه گزیده و شاخص در نظر گرفته شده است که آن را «رد» گفته‌اند. در جهان مینوی اهوره مزدا و در جهان مادی زردشت «رد» است. از «ردها»، گاو سیاه موی زردزانو، رد گاوان است، گندم رد غلات ستبردانه است، شتر زردموی رد شتران، بازوبند رد زره‌ها و ...[۱۵]
[↑] کاربرد آیینی
چنان‌که گغته شد، ویسپرد از یسنا فراهم شده است و بسا از جمله‌های آن در یسنا دیده می‌شود و برخی از جمله‌های آن بازنویسی شده است، بنابراین ویسپرد کتاب مستقلی نیست بلکه پیوست یسناست. ویسپرد در مراسم دینی با یسنا و وندیداد، مجموعه این سه بخش اوستا بدون ترجمه پهلوی را وندیداد ساده می‌نامند، خوانده می‌شود. در مراسم شش گاهنبار و نوروز هم ویسپرد به تنهایی خوانده می‌شود.[۱٦] چرا که شش گهنبار به‌عنوان شش جشن بزرگ دینی در ویسپرد بارها به‌عنوان رد (رتو) سایر هنگام‌های سال اسم برده شده است: «این شش جشن خود از ردان هنگام‌های دیگر سال شمرده شده‌اند»[۱٧]
در کرده سوم ویسپرد از هفت موبد یا آتورنانی اسم برده شده که در راس آن‌ها زئوتر یا زوت قرار دارد و ایشان در محل یزشنگاه مراسم‌های یسناخوانی، ویسپردخوانی و سایر مراسم‌های مشابه را طبق اصول ویژه‌ای برگزار می‌کردند. در این مراسم‌ها که از شب قبل آغاز شده و تا صبح ادامه می‌یافته طی آیین‌هایی که در حین اوستاخوانی به‌وسیله این موبدان برگزار می‌شده آب هوم که در حقیقت شیره گیاهی بیابانی است تقدیس گردیده و به گفته موبد مهربان فیروزگری به‌صورت نمادین چند قطره از آن در آب چاهی ریخته می‌شده است تا این‌گونه پاکی از طریق آب‌های به‌هم پیوسته زیرزمینی در تمام جهان گسترده گردد. این مراسم‌ها با جزئی‌ترین آیین‌های‌شان تا حدود ٧۰ سال پیش در شهرهای کرمان و یزد برگزار می‌شده و هم‌اکنون نیز پارسیان این مراسم‌ها را همان‌گونه برپا می‌دارند. البته بعد از زمان ساسانیان به‌جای هشت موبد دو موبد، یکی به‌عنوان «زوت» به همراه موبد دیگری که «راسپی» خوانده می‌شود این مراسم را برگزار می‌کنند. در اصل راسپی به تنهایی کارهای شش موبد دیگر را انجام می‌دهد.
همان‌طور که بیان شد این آیین‌ها در یزشنگاه که مکانی مقدس و ویژه در کنار آتش ورهرام است برگزار می‌گردیده است. یزشنگاه در واقع بخشی از درمهر است. که به‌وسیله شیارهایی به‌نام «پاوی» یا «کش» که روی کف زمین ساخته شده است، محصور می‌شود. این شیارها به‌طور نمادین پاکی آیینی درون یزشنگاه را حفاظت می‌کنند. سنگ یا میزی در یزشنگاه است به‌نام «اورویس» که موبدان مراسم آیینی را روی آن می‌چینند و موبد زوت پشت آن قرار می‌گیرد.
روز قبل از مراسم آیین مقدماتی آن که موبدان پارسی آن را «پراگنا» می‌نامند، انجام می‌شود. معمولاً این آیین به‌وسیله موبد راسپی برگزار می‌شود.
در مراسم روز قبل موبد راسپی وظیفه دارد با آب پاک کلیه آلات مورد استفاده در مراسم و هم‌چنین یزشنگاه را پاک و آماده مراسم نماید.
هم‌چنین او باید برسم را نیز آماده کند که تشکیل شده از تعداد مشخصی شاخه انار یا میله‌های نقره‌ای که به‌وسیله برگ نخل بایستی به‌هم بسته شوند. تعداد این شاخه‌ها در مراسم‌های گوناگون متفاوت است.
از دیگر مراسم‌های روز قبل تقدیس آب زوهر، تهیه پراهوم با کوبیدن هوم در هاون و هم‌چنین تهیه جیوام می‌باشد.
روز بعد مراسم را دو موبد که یکی در مقام زوت و دیگری در مقام راسپی است، برگزار می‌کنند. در آغاز زوت یک اشم‌وهو خوانده و با راسپی مبادله واج می‌کند و خواندن یسنا یا ویسپرد را آغاز می‌کنند. و در نهایت این مراسم با پیشکش آب زوهر یا تقدیس شده با چاه آب به‌پایان می‌رسد.[۱٨]
[↑] کَرده‌های ویسپرد
هر یک از فصل‌های ویسپرد را کرده گویند. انکتیل دوپرون و اشپیگل آن را به ٢٧ کرده بخش کرده‌اند و دهارله و وسترگارد آن را به ترتیب به ٢٦ کرده و ٢٣ کرده تقسیم نموده‌اند. بخش‌بندی گلدنر و دارمستتر شامل ٢۴ کرده است که اکنون همین بخش‌بندی پذیرفته‌شده است. هر کرده، از چند بند تشکیل شده است. شماره بندهای هر کرده با کرده‌ی دیگر اختلاف دارد.[۱۹] به‌هر حال، متن ٢۴ کرده‌ی ویسپرد بدین شرح است[٢٠]:
| کرده‌ی نخست | کرده‌ی یکم، نه بند دارد و درباره ستایش «ردان» گونه‌های متفاوت، شش گاهنبار، متون آیینی ستوت یسنیه، سه دعای مشهور اهونور و اشم‌وهو و ینگهه‌هاتام، دعاهای اییریمن ایشیه و فشوشو مانثره است. این کرده بازنویسی از «های یکم» یسنا است.[٢۱] | |
| کرده‌ی دوم | کرده‌ی دوم، یازده بند دارد و شرح نیایش‌ها و زوهر و برسم است و همان موارد کرده‌ی پیشین ستوده شده است.[٢٢] | |
| کرده‌ی سوم | کرده‌ی سوم، شش بند دارد. متن نیایشی است و در آن از هفت موبدان و سه گروه مردمان و چهار فرمانروایان آریایی یاد شده است.[٢٣] | |
| کرده‌ی چهارم | کرده‌ی چهارم، دو بند دارد و در آن از نیایش ایزدبانوان اشی و چیستا سخن رفته است.[٢۴] | |
| کرده‌ی پنجم | کرده‌ی پنجم، سه بند دارد و در آن از نیایش امشاسپندان و «ردان» روز و ماه و سال سخن رفته است.[٢۵] | |
| کرده‌ی ششم | کرده‌ی ششم، یک بند دارد و در آن از نیایش امشاسپندان سخن رفته است.[٢٦] | |
| کرده‌ی هفتم | کرده‌ی هفتم، پنج بند دارد و در آن از نیایش برخی ایزدان مانند سروش، اشی، اشتاد، نریوسنگ، ... و اهوره مزدا سخن رفته است.[٢٧] | |
| کرده‌ی هشتم | کرده هشتم، دو بند دارد و در آن از شهریاری نیک سخن رفته است.[٢٨] | |
| کرده‌ی نهم | کرده‌ی نهم، هفت بند دارد و دارمستتر آن را مقدمه‌ای تفسیری بر ستایش هوم (هوم یشت) مانند بغان یشت (یسنا ١٩-٢١) می‌داند.[٢۹] | |
| کرده‌ی دهم | کرده‌ی دهم، دو بند دارد و در آن از هفت کشور و افزارهای پیشکش سخن رفته است.[٣٠] | |
| کرده‌ی یازدهم | کرده‌ی یازدهم، بیست و یک بند دارد و در آن از پیشکش به هوم، امشاسپندان و دیگر ایزدان و ردان سخن رفته است.[٣۱] | |
| کرده‌ی دوازدهم | کرده‌ی دوازدهم، پنج بند دارد و در آن از نیایش آماده‌کنندگان هوم سخن رفته است.[٣٢] | |
| کرده‌ی سیزدهم | کرده‌ی سیزدهم، سه بند دارد و در آن از ستایش سه «های» نخست گاهان سخن رفته است.[٣٣] | |
| کرده‌ی چهاردهم | کرده‌ی چهاردهم، چهار بند دارد و در آن از ستایش اهونود گاه و دعای اهونور سخن رفته است.[٣۴] | |
| کرده‌ی پانزدهم | کرده‌ی پانزدهم، سه بند دارد و در آن از ستایش هفت ها و نیایش به اهوره مزدا سخن رفته است.[٣۵] | |
| کرده‌ی شانزدهم | کرده‌ی شانزدهم، چهار بند دارد و در آن از ستایش هفت ها و ایزد آذر و فروهرهای پارسایان سخن رفته است.[٣٦] | |
| کرده‌ی هفدهم | کرده‌ی هفدهم، یک بند دارد و درباره پذیرش اندیشه نیک، گفتار نیک، کردار نیک و یسنای هفت هاست.[٣٧] | |
| کرده‌ی هیجدم | کرده‌ی هجدهم، سه بند دارد و در آن از ستایش «اشتود گاه» سخن رفته است.[٣٨] | |
| کرده‌ی نوزدهم | کرده‌ی نوزدهم، سه بند دارد و در آن از ستایش «سپنتمد گاه» سخن رفته است.[٣۹] | |
| کرده‌ی بیستم | کرده‌ی بیستم، سه بند دارد و در آن از ستایش «وهوخشتر گاه» سخن رفته است.[۴٠] | |
| کرده‌ی بیست‌ویکم | کرده‌ی بیست‌ویکم، سه بند دارد و در آن از ستایش مرد پارسا، آب، گاو و یسنای هفت ها سخن رفته است.[۴۱] | |
| کرده‌ی بیست‌ودوم | کرده‌ی بیست‌ودوم، دو بند دارد و در آن از ستایش امشاسپندان و سوشیانت‌ها و مرد پارسا سخن رفته است.[۴٢] | |
| کرده‌ی بیست‌وسوم | کرده‌ی بیست‌وسوم، دو بند دارد و در آن از ستایش «وهیشتوایشت گاه» سخن رفته است.[۴٣] | |
| کرده‌ی بیست‌وچهارم | کرده‌ی بیست‌وچهارم، سه بند دارد و در آن از ستایش دعای «اییریمن ایشیه» سخن رفته است.[۴۴] |
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- به‌طور کلی، متون اوستایی را براساس ویژگی‌ها و قدمت زبانی می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: متون گاهانی و متون اوستای متأخر. اوستای متأخر شامل قسمتی از یسن‌ها، ویسپرد، خرده اوستا (نیایش، گاه، سی‌روزه، آفرینگاه) یشت‌ها، وندیداد، هادُخت نَسک، اَوَگَمَدَیچا، وَیثانسک، آفرین پیغامبر زردشت و وِشتاسپ (= گشتاسب) یشت است و پنج ششم از کتاب دینی زرتشتیان را تشکیل می‌هد. (تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، صص ٣٦ و ٣۹)
[٢]- همان‌جا، ص ۴٢
[٣]- همان‌جا، ص ۴٢
[۴]- دوستخواه، جلیل، اوستا (از گزارش استاد ابراهیم پورداوود)، ص ۳۲۵ بندِ دوم.
[۵]- ابوالقاسمی، محسن، راهنمای زبان‌های ایرانی، ج ۱، ص ٦؛ پورداود، ابراهیم، ویسپرد، صص ١٧-١٨؛ تفضلی، احمد، پیشین، ص ۴٢؛ و نیز: راشد محصل، محمدتقی، اوستا، ص ١۰۵.
[٦]- موبد پدرام سروش‌پور، ویسپرد، سرودهای نیایش مزدیسنی، وب‌سایت دین بهی
[٧]- ابوالقاسمی، محسن، راهنمای زبان‌های ایرانی، ج ۱، ص ٦؛ پورداود، ابراهیم، ویسپرد، صص ١٧-١٨؛ تفضلی، احمد، پیشین، ص ۴٢؛ و نیز: راشد محصل، محمدتقی، اوستا، ص ١۰۵.
[٨]- موبد پدرام سروش‌پور، پیشین
[۹]- تفضلی، احمد، پیشین، ص ٧۱
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱٢]-
[۱٣]-
[۱۴]- موبد پدرام سروش‌پور، پیشین
[۱۵]- ابوالقاسمی، محسن، پیشین، ص ٦؛ پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ٢١-٢٢؛ و راشد محصل، محمدتقی، پیشین، ص ١۰۵
[۱٦]- موبد پدرام سروش‌پور، پیشین
[۱٧]- همان‌جا
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[٢۱]- آموزگار، ژاله؛ در پیشگفتار: اوستا کتاب مقدس پارسیان، مقدمه و تصحیح و تحشیه کارل فریدریش گلدنر، ص ٢٦ و پورداود، ابراهیم؛ پیشین، صص ٢٧-٣۰ و:Darmesteter, James; ibid, pp.443-448.[٢٢]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٦ و پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ٣١-٣٣ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.449-452.[٢٣]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٦ و پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ٣۴-٣٨ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.452-456.[٢۴]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٦ و پورداود، ابراهیم، پیشین، ص ٣٩ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.456-458.[٢۵]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، ص ۴۰ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.458-459.[٢٦]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، ص ۴١ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.459-460.[٢٧]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ۴٢-۴٣ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.460-463.[٢٨]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، ص ۴۴ و:Darmesteter, James; Ibid, p.463.[٢۹]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ۴۵-۴٦ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.464-466.[٣٠]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، ص ۴٧ و:Darmesteter, James; Ibid, p.467.[٣۱]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ۴٩-۵١ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.468-472.[٣٢]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ۵٢-۵٣ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.472-474.[٣٣]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ۵۴-۵٦ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.474-476.[٣۴]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ۵٧-۵٨ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.476-478.[٣۵]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، ص ۵٩ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.478-479.[٣٦]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ٦۰-٦١ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.480-481.[٣٧]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، ص ٦٢ و:Darmesteter, James; Ibid, p.482.[٣٨]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ٦٣-٦۴ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.482-483.[٣۹]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ٦۵-٦٦ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.483-485.[۴٠]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ٦٧-٦٨ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.485-486.[۴۱]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، ص ٦٩-٧۰ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.487-489.[۴٢]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، ص ٧١ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.489-490.[۴٣]-آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، ص ٧٢ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.490-491.[۴۴]- آموزگار، ژاله، پیشین، ص ٢٧ و پورداود، ابراهیم، پیشین، صص ٧٣-٧۴ و:Darmesteter, James; Ibid, pp.491-492.
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ دوستخواه، جلیل، اوستا (از گزارش استاد ابراهیم پورداوود)، تهران: مروارید، چاپ پنجم - ۱۳٦۴ ج.
□ مهر، فرهنگ، دیدی نو از دین کهن، تهران: جامی، چاپ هشتم - ۱۳۸۸ خ.
□ تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش ار اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن، چاپ سوم - ۱٣٧٨ خ.
□ ابوالقاسمی، محسن، راهنمای زبان‌های ایرانی (جلد اول)، تهران: سمت، چاپ دوم - ١٣٨١ خ.
□ پورداود، ابراهیم، ویسپرد، تهران: دانشگاه تهران، چاپ اول - ١٣۴٣ خ.
□ راشد محصل، محمدتقی، اوستا، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ دوم - ١٣٨٧ خ.
□ آموزگار، ژاله، (پیشگفتار) اوستا، کتاب مقدس پارسیان، مقدمه و تصحیح و تحشیه کارل فریدریش گلدنر، تهران: انتشارت اساطیر، ۱٣٨۱ خ.
[↑] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
