 |
|
تاریخچه‌ی یک نگاره
نگاره‌های شیعه از محمد
نگاره محمد، پیامبر اسلام، که چهره نوجوانی با دهانی خندان و نیمه‌باز، عمامه‌ای بر سر و گل یاسمنی بر گوش است پوستری است که در ایران بارها چاپ شده و در میان عموم مشهور به «تصویر نوجوانی حضرت محمد» است. مشهور است که آیت‌الله خمینی نیز نسخه‌ای از این تصویر را سال‌ها بر دیوار اتاق خود نصب کرده بوده و گفته می‌شود غزل «من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم» را با الهام از این تصویر سروده‌است اما این ادعا محرز نیست.
بر اساس شایعات رایج در ایران، این نقاشی را، بحیرای راهب از محمد، در سفری که وی به همراه عمویش ابوطالب به شام داشت کشیده است، و سال‌هاست داستان نقاشی بحیرا، همراه با این نگاره در این کشور منتشر می‌شود. در حالی که هیچ منبع تاریخی این مدعا را تایید نمی‌کند. هم‌چنین بنا به باور رایج در ایران، این تصویر در موزه‌ای به‌نام «موزه‌ی روم» نگهداری می‌شود. در واقعیت موزه‌ای به‌نام «موزه‌ی روم» وجود خارجی ندارد و این تصویر در هیچ موزه‌ای در جهان نگهداری نمی‌شود. سبک تصویر یادشده نیز با سبک نقاشی‌های بیزانس (امپراطوری روم شرقی) به‌هیچ‌وجه هم‌خوانی ندارد.
واقعیت این است که تصویر این پوستر کپی‌برداری از کارت پستالی اروپایی است که هیچ ارتباطی با «حضرت محمد» ندارد. تصویر عکسی است که در سال‌های ۱۹۰۴ و ۱۹۰۶ در تونس از پسربچه‌ای گرفته شده و برای استفاده تجاری منتشر شده است و بدون تردید، نسخه‌های که در ایران چاپ شده، نقاشان ایرانی دستکاری‌هایی در آن انجام داده‌اند از جمله این‌که شانه سمت چپ اندکی با پارچه پوشانده شده است و دهان و چشم‌ها اندکی تغییر کرده‌اند.
 | 
|
| پوستر ایرانی | عکس رادولف لنرت |
با این حال، مقاله‌ی زیر، که به‌قلم Pierree Centlivre و Micheline Centlivres-Demont است و جعفر هادی جعفریان آن را به فارسی برگردان کرده است، کوششی است برای بازشناسی منبع اصلی این تصویر. نویسندگان استدلال‌های خاص خود را دارند و سعی کرده‌اند تا نشان دهند اصل این تصویر از کجا آمده است.
| ▲ | نگاره‌ی نوجوانی منسوب به رسول خدا از کجا آمده است؟ |
شیعیان ایران سابقه دیرینه‌ای در به تصویر کشیدن اعضای خاندان حضرت محمد و خود ایشان دارند. از اواخر دهه نود، پوسترهای پرفروشی منقش به تصویر حضرت محمد در ایران چاپ شده است که در آن‌ها حضرت محمد به‌صورت جوانی خوش‌چهره تصویر گردیده است. این پوسترها امروزه با استفاده از فناوری‌های روز و ابزارها و تکنیک‌های مختلف تولید می‌گردند. با وجود این، ساختار تصاویر هنوز سنتی هستند، پس زمینه آن‌ها رنگ ساده‌ای دارد و رنگ‌ها به سادگی در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. به‌علاوه، این تصاویر همواره خصوصیات و صفاتی دارند که تمایز آن‌ها را از دیگر عکس‌ها آسان می‌سازد، به‌عنوان مثال شمشیر دو لبه حضرت علی.
اما تصویری که در این‌جا بدان خواهیم پرداخت، اساساً با تصاویر قبلی متفاوت است: این تصویر نوجوانی خوش‌قیافه با چشمانی لطیف و چهره‌ای دلنشین را نشان می‌دهد که تا حد زیادی یادآور نقاشی‌های اواخر رنسانس است، به‌خصوص تصاویر نوجوانانی که توسط Caravagio کشیده شده، همچون پسری با سبد میوه (Boy Carrying a Fruit Basket رم، گالری Borghese) و یا پدر جان تمهیددهنده (Saint John The Baptist موزه Capitole). همان نرمی مخمل‌شکل گونه‌ها، همان دهان نیمه باز و همان نگاه نوازش‌گر. هرچند نسخ متفاوتی از این تصویر وجود دارد، اما همه آن‌ها صورتی جوان را نشان می‌دهند که اغلب در زیر آن‌ها نوشته شده محمد رسول الله و یا حتی اطلاعات دقیق‌تری درباره دوره‌ای از زندگی محمد که این عکس بدان متعلق است و حتی منبع عکس داده شده است.
| یک اکتشاف جالب |
در سال ٢٠٠۴، در حین بازدید از یک نمایشگاه عکس مختص به دو عکاس Lehnert و Landrock، تصادفاً موفق به کشف ریشه این پوستر ایرانی شدیم و آن عکسی بود که Lehnert بین سال‌های ۱۹٠۴ و ۱۹٠٦ در تونس گرفته بود، و سپس در اوایل دهه بیست به‌صورت کارت پستال چاپ و توزیع شده بود.
«رادولف لنرت» (به انگلیسی: Radolf Franz Lehnret) (زادۀ ۱٨٧٨ - درگذشتۀ ۱۹۴٨) که اهل جمهوری چک امروزی بود، در سال ۱۹٠۴ به همراه «ارنست هاینریش لندروک» (به انگلیسی: Ernst Heinrich Landrock) (زادۀ ۱٨٧٨ - درگذشتۀ ۱۹٦٦) آلمانی به تونس آمد، اولی به‌عنوان عکاس و دومی به‌عنوان ناشر و مدیر. از آن‌جایی که Lehnret در سال پیش از آن اقامتی کوتاه در تونس داشت، علاقه زیادی به مناظر طبیعی و ساکنان آنجا پیدا کرده بود. شرکت این دو (L&L) به‌صورت تخصصی به چاپ تصاویر از مناظر زیبا در تونس و مصر می‌پرداخت و هزاران عکس و کارت‌پستال از این مناطق چاپ نمود.
Lehnert که در موسسه هنرهای گرافیکی وین تحصیل کرده بود، روابطی با اعضای جنش pictorialist که عکاسی را به‌عنوان اثر هنری می‌دانستند، داشت. عکس‌های Lehnert نه تنها بیابان، تپه‌های شن روان، بازارها و مناطق محلی تونس را نشان می‌داد، بلکه شامل تصاویری از پسران و دختران نابالغ جوان بود که سنی بین کودکی و نوجوانی و چهره‌ای بین زن و مرد داشتند. این تصاویر معمولاً مطابق سلیقه مشتریان اروپایی تهیه شده بود که تصویری وسوسه‌انگیز و وهم‌آمیز از شرق داشتند.
Lehnret بدون شک در تهیه عکس‌ها از این مسأله استفاده نموده، ولی نبوغ قابل توجهی نیز به خرج داده است. عکس‌های او به‌صورت چاپ نقره‌ای، گراورسازی شده و چهاررنگ چاپ شده است. اکثر این کارت‌پستال‌ها از سال ۱۹٢٠ در آلمان چاپ شده و در مصر پخش شده است.
| چاپ‌ها و متن‌های منطبق |
 |
هیچ شکی نیست که کارت‌پستال نشان داده شده در شکل ۱، که براساس شماره‌گذاری L&L، شماره آن ۱٠٦ است به‌عنوان مدل پوسترهای ایرانی مورد استفاده قرار گرفته است. به‌علاوه، نام کارت‌پستال شماره ۱٠٦ محمد است، که این خود به تنهایی می‌تواند نشان دهد که چرا تصویرگران ایرانی آن‌را به‌عنوان مدلی از حضرت محمد انتخاب نموده‌اند. بدون شک، همه نسخ موجود از این عکس، همه از عکس شماره ۱٠٦ الگوبرداری کرده‌اند با این تفاوت که نسخ اولیه به عکس اصلی شبیه ترند. بدین ترتیب، Lehnret ناخواسته در قلب یک اسطوره قرار گرفته است.
سوال درباره ارتباط بین توصیف مرسوم از چهره پیامبر و چهره جوان تونسی، هنوز بدون پاسخ مانده است. تصویر نمایشگر چهره یک نوجوان خندان است، با دهانی نیمه باز، عمامه‌ای بر سر و گل یاسمنی بر گوش. همین چهره در کارت پستال‌های دیگری و تحت عناوین دیگری از قبیل احمد، جوان عرب و غیره تصویر شده است.
کشف مسیری که باعث گردیده تصاویر چاپ شده در دهه بیست به‌دست ناشران تهران و قم در دهه نود برسد، برای ما ممکن نبوده است. اما این سئوال وجود دارد که چه چیزی باعث شده که ناشران ایرانی شباهتی بین پیامبر اسلامی در سنین نوجوانی و تصویری یک جوان تونسی بیابند؟
قبل از جنگ جهانی اول، تصویر محمد در مجله «نشنال جیاگرفیک» (به انگلیسی: National Geographic) در ژانویه سال ۱۹۱۴ و تحت مقاله‌ای با عنوان این‌جا و آنجا در شمال آفریقا چاپ شد که زیر آن نوشته شده بود عربی با یک گل. در دهه بیست، کارت پستال‌های تونسی L&L بین سربازان فرانسوی در شمال آفریقا بسیار محبوب بود. در دهه‌های هشتاد و نود، کتب متعددی شامل عکس این نوجوان چاپ شد، ولی اغلب آن‌ها عنوانی غیر از محمد به عکس داده‌اند.
در نسخ ایرانی فعلی، اصلاحاتی روی تصویر انجام شده و از فریبندگی چهره نوجوان چیزهایی نگه‌داشته شده است ولی از زیبایی جذاب آن کاسته شده است. شانه سمت چپ اندکی با پارچه پوشانده شده است و دهان و چشم‌ها اندکی اصلاح شده است. به‌طور کلی می‌توان گفت که هنرمندان ایرانی سعی کرده‌اند جنبه های زیبا پسندانه تصویر Lehnert را کاهش دهند و تصویر را از حالت جذاب خارج نموده، به آن زیبایی مقدسی ببخشند.
عنوان یکی از پوسترها (تصویر ٢) این است: تصویر روحانی حضرت محمد، در سن ۱٨ سالگی در همراهی عمویش در یک سفر تجاری از مکه به دمشق. به‌علاوه ادعا شده است که این تصویر توسط یک کشیش مسیحی کشیده شده و تصویر اصلی آن در موزه رم قرار دارد.
| ریشه مسیحی؟ |
همان‌طور که پیش از این نیز گفته شد، برخی از نوشته‌ها برای این اثر ریشه‌ای مسیحی قائلند، و نه یک ریشه اسلامی که این مساله مسلمانان را از گناه نگاه به‌صورت پیامبر و یا تصویرگری چهره وی، مبری می‌سازد. به‌علاوه، این موید این مطلب است که مسیحیان حضرت محمد را در همان سنین کودکی به‌عنوان شخصیتی الهی پذیرفته‌اند. این داستان از یک کشیش مسیحی کاتولیک یا ارتدکس به‌نام بحیرا صحبت می‌کند که بر اساس داستان، در قرن نهم یا دهم میلادی، در حین گشت و گذار حضرت در سوریه وی را براساس نشانه پیامبری بین شانه‌هایش بازشناخته است. پیامبر آینده باید می‌گفته است: «هنگامی که من به آسمان و ستاره‌ها می‌نگرم خود را بالاتر از ستاره‌ها می‌یابم». به‌همین دلیل است که در بعضی عکس‌ها ستاره‌هایی در پس زمینه عکس دیده می‌شود.
هرچند که هیچ توصیفی درباره‌ی چهره حضرت محمد در نوجوانی وجود ندارد، ولی توصیفاتی از چهره وی در بزرگسالی گفته شده است: گفته شده که وی پوستی سفید داشته، چشمانی سیاه، گونه‌هایی صاف، ابروان پرپشت و کمان‌گونه. دندان‌های مرتب و موی‌شان کمی موجدار بوده است. این خصوصیات در مورد نوجوان تصویر شده در پوسترهای ایرانی دیده می‌شود. در حقیقت این تصویری از یک تصویر و نمایشی از یک نمایش است. به‌عبارت دیگر، تصویرگران ایرانی مدلی از حضرت محمد را انتخاب کرده‌اند که نمایانگر زیبایی، جوانی و توازن است.
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پی‌نوشت‌ها
عکس نوجوانی منسوب به رسول خدا (ص) از کجا آمده است؟، ترجمه جعفر هادی جعفریان، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران
[▲] جُستارهای وابسته
□ 1 2 3 4 5 6 7 8
[▲] سرچشمه‌ها
□ وب‌سایت کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران؛ برگرفته از:Pierree Centlivre & Micheline Centlivres-Demont, The Story of Picture: Shiite Depictions of Muhammad, ISIM Review 17, Spring 2006, pp. 18-19
